TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU

Transkript

1 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI T.C. YÜKSEKÖĞRETİM KURULU TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 ANKARA 1

2 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Bakanlık Yayın No: 739 ISBN: HAZIRLAYANLAR Uzm.Dr. Orhan Fevzi GÜMRÜKÇÜOĞLU Sağlık Bakanlığı Müsteşarı Prof.Dr. Nihat TOSUN Sağlık Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Doç.Dr. Sinan YOL Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürü Dr. A. Sait SEPTİOĞLU Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdür Yardımcısı Hüseyin ZIRH Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü, Şube Müdürü Prof.Dr. Mustafa SOLAK Deniz CEYLAN Dr. Yasin ERKOÇ Münevver KERKÜKLÜ Tünay ŞAHİN Uzm.Dr. Erol KOÇ Dt. Deniz KORAŞLI Sedat COŞAR Neslihan ŞAHYAR Hasan KARATAŞOĞLU Ali Emre ASLAN Dr. Hakkı ÖZTÜRK Uzm.Dr. Recep PEKCİCİ Gülay ALTUNTAŞ Yükseköğretim Denetleme Kurulu Yükseköğretim Kurulu, Şube Müdürü KATKIDA BULUNANLAR Sağlık Bakanlığı Bakan Danışmanı Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü, Daire Başkanı Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü, Şube Müdürü Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü, V.H.K.İ. Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü, V.H.K.İ. Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü, Şef Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü, V.H.K.İ. Sağlık Bakanlığı Personel Genel Müdür Yardımcısı Sağlık Bakanlığı Personel Genel Müdür Yardımcısı Sağlık Bakanlığı Personel Genel Müdürlüğü, İstatistikçi Turgut KILIÇ Yükseköğretim Kurulu Genel Sekreteri Metin BAĞDAT Yükseköğretim Kurulu, Başkan Danışmanı Recep SARIİPEK Yükseköğretim Kurulu, Personel Dairesi Başkanı O. Nuri ÇEÇEN Yükseköğretim Kurulu, Şube Müdürü Ahmet KAYALI Yükseköğretim Kurulu, Memur Yılmaz TUNA Aysel BİNLER Harun GÜNGÖR Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Daire Başkanı Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Uzman Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Uzman Yardımcısı UYUMAJANS ANKARA

3 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ Sağlık İnsangücü Planlaması TÜRKİYE DE SAĞLIK İNSANGÜCÜ NÜN MEVCUT DURUMU Hekim Durumu Diş Hekimi Durumu Eczacı Durumu Hemşire Durumu Ebe Durumu Sağlık Memuru Durumu Diğer Sağlık Personeli Durumu SONUÇ

4 4

5 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 ÖNSÖZ Devletin en önemli görevlerinden biri toplumun sağlıklı bir ortam içerisinde yaşamasını sağlamak, sağlık yaşam düzeyini yükseltmek ve bunun için gerekli alt yapıyı oluşturmaktır. Etkili bir sağlık hizmeti sunabilmek için uygun fiziki mekanlara, yeterli araç ve gerece ihtiyaç olmakla birlikte bu hizmetlerin sunumunda temel unsur insandır. Sağlık hizmetlerinin toplumun değişen ihtiyaçlarına göre sürdürülebilmesinde en önemli güç insan gücüdür. İnsan gücü tarihin her döneminde yapılan işin temel unsuru ve belirleyicisi olmuştur. İnsan gücünden etkili bir şekilde faydalanmanın en önemli yolu iyi bir planlamadan geçer. Bu planlama sağlık alanında ihtiyaç duyulan iş gücünü nicelik ve nitelik açısından belirlemek ve belirlenen hedeflere ulaşmak için yapılmaktadır. Bu planlamanın başarılı olması da onun başarılı bir biçimde uygulanmasına bağlıdır. Ülkemizin değerli kurumlarından olan Yükseköğretim Kurulu, Devlet Planlama Teşkilatı ve Sağlık Bakanlığı elemanlarının biraraya gelerek ortaya koydukları bu değerli çalışmanın gelecek yıllarda ülkemizin sağlık çalışanı ihtiyacının belirlenmesine, bunların yetiştirilmesine ve etkili ve verimli bir hizmet sunumu için çalışanlar ve kurumlar arasında kurulması gerekli koordinasyon ve işbirliğinin sağlanmasına ışık tutacağı kanaatini taşıyoruz. Bu raporun hazırlanması için özveri ile çalışan ve çalışmanın her aşamasında emeği geçen görevliler ile tüm kamu kurum ve kuruluşlarına teşekkür ederiz. Prof.Dr. Yusuf Ziya ÖZCAN Yükseköğretim Kurulu Başkanı Prof.Dr. Recep AKDAĞ Sağlık Bakanı 5

6 6

7 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 YÖNETİCİ ÖZETİ Toplumun sağlık düzeyinin yükseltilmesi ve sağlıklı bir hayatın devam ettirilmesinde sağlık çalışanlarının büyük önemi vardır. Bu nedenle sağlık alanında çalışan sağlık personelinin sayısı ve eğitimi önem taşır. Sağlık hizmetlerinin yürütülebilmesi için sağlık personelinin yeterli sayıda ve çağdaş normlara göre yetiştirilmesi ve ülke çapında dengeli bir dağılım ve plan yapılması önemlidir. Bu raporda AB katılım sürecinde gelişmiş ülkeler düzeyine hızla ilerleyen ülkemizin sağlık alanında çalışan sağlık personelinin mevcut durumunu ve bunların AB ülkeleri ile karşılaştırmalı verileri ortaya konulmuştur. Bu raporda, ülkemizde sağlık personelinin istihdam edildiği tüm kurum ve kuruluşların verileri toplanmış ve bu veriler tablo ve grafikler halinde sunulmuştur. Nüfus başına düşen sağlık personeli sayısının hesaplanmasında Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) esas alınmış, Türkiye nin nüfusu olarak kullanılmıştır. Veriler tablolarda ifade edildiği tarih için geçerli sayılar olup bu sayılarda personel hareketine bağlı olarak değişiklikler olabilecektir. Bu çalışmada; Bakanlığımız, YÖK ve DPT kayıtlarında mevcut veriler esas alınmıştır yılı içinde yeni kurulan tıp fakülteleri ile birlikte tıp fakültesi sayısı 66 ya ulaşmakla birlikte, bunlardan 49 unda tıp doktorluğu, 50 sinde de tıpta uzmanlık eğitimi verilmektedir. Sağlık Bakanlığına bağlı 48 eğitim ve araştırma hastanesinde tıpta uzmanlık eğitimi verilmektedir. Yeni kurulan fakültelerle birlikte diş hekimliği fakültesi sayısı 24 e, eczacılık fakültesi sayısı ise 14 e ulaşmıştır. Ayrıca YÖK e bağlı sağlıkla ilgili toplam 224 fakülte ve yüksekokul bulunmaktadır. Toplam 273 adet de sağlık meslek lisesi mevcuttur. Ülkemizdeki tıp fakültesi sayısı öğretim yılında 21 iken, öğretim yılında bu sayı 47 ye, bu fakültelerdeki öğrenci sayısı ise aynı dönemde dan ancak ye ulaşmıştır. üyesi sayısı ise bu dönemde den e yükselmiştir. Öğrenci sayısı/ öğretim üyesi sayısı oranı da 14.8 den 3.9 a düşmüştür. Ülkemizde daha fazla öğrenci yetiştirecek sayıda tıp fakültesi ve öğretim üyesi olduğu görülmektedir. Bu oran bazı Avrupa ülkelerinin öğrenci sayısı/ öğretim üyesi sayısı oranı ile karşılaştırıldığında ülkemizde öğretim üyesi başına düşen öğrenci sayısının düşük olduğu görülmektedir. Ülkemizde aktif çalışan hekimlerin sayısı Sağlık Bakanlığında , üniversitelerde ve özel sektörde de olmak üzere toplam dir. Türkiye de aktif çalışan pratisyen hekim sayısı ise toplam dir. Tıpta uzmanlık eğitimi verilen üniversitelerde 1999 yılında uzmanlık eğitimi için TUS kontenjanı ayrılmışken Sağlık Bakanlığı eğitim ve araştırma hastanelerinde 1046 kontenjan ayrılmıştır yılında bu sayı üniversitelerde e, eğitim ve araştırma hastanelerinde ise ya ulaşmıştır yılında, uzmanlık eğitim veren GATA ve Adli Tıp Kurumu ile birlikte toplam kontenjan sayısı e ulaşmıştır öğretim yılında ülkemizdeki 8 diş hekimliği fakültesinde öğrenci ve 504 öğretim üyesi varken, öğretim yılında fakülte sayısı 24 e yükselmiş ve bunlardan 18 i eğitim verirken, öğrenci sayısı e ve öğretim üyesi sayısı ise e ulaşmıştır. Ancak öğretim üyesi başına düşen öğrenci sayısı ise 7.1 den 3.9 a düşmüştür. 7

8 Aktif çalışan diş hekimlerinin sayısı toplam iken, bunlardan i Sağlık Bakanlığında, 636 sı üniversitelerde ve sı da özelde çalışmaktadır öğretim yılında eczacılık fakültesi sayısı 7, toplam öğrenci sayısı ve öğretim üyesi sayısı 366 iken, öğretim yılında eczacılık fakültesi sayısı 12 ye, öğrenci sayısı ye ve öğretim üyesi sayısı 824 e çıkmıştır. Öğrenci sayısı/ öğretim üyesi sayısı oranı ise 10.0 dan 5.5 e düşmüştür. Aktif çalışan eczacı sayısı toplam iken bunların i Sağlık Bakanlığında, 162 si üniversitelerde ve i de özelde çalışmaktadır. Doktor, diş hekimi ve eczacı dışındaki sağlık personeli yetiştiren eğitim kurumları, bu kurumlardaki yeni kayıt, toplam öğrenci ve mezun sayıları ile öğretim üyesi sayılarına ilişkin veriler tablo ve grafikler halinde sunulmuştur. Raporda sunulan verilerin ayrı ayrı değerlendirilerek yorumlanması ülkemizin geleceğine ışık tutacak düzenlemelerin yapılabilmesine imkan sağlayacaktır. Dr. Ali Sait SEPTİOĞLU Sağlık Eğitimi Genel Müdür Yardımcısı Doç.Dr. Sinan YOL Sağlık Eğitimi Genel Müdürü 8

9 1. GİRİŞ 9 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 Sağlık hizmetleri sunumunda temel unsur insandır. Daha etkin bir sağlık hizmeti sunabilmek için uygun fiziki mekânlara, yeterli donanım ve araç-gerece ihtiyaç vardır. Fakat bunlardan çok daha önemlisi bu imkânları etkili ve verimli bir şekilde kullanabilecek nicelik ve nitelikte insangücü gerekmektedir. Bu bölümde önce sağlık insangücü planlamasının tanımı yapılmış, önemi ve gerekçesi üzerinde durulmuş, daha sonra da insangücü planlamasında başvurulan yöntem ve yaklaşımlara kısaca değinilerek insangücü planlama ölçütleri ve planlama aşamaları sıralanmıştır. Son olarak da Dünyada ve Türkiye de bugüne kadar yürütülen sağlık insangücü planlama çabalarının genel olarak başarısızlıkla sonuçlanma nedenleri ile etkili ve rasyonel bir sağlık insangücü planlaması için dikkate alınması gereken bazı önemli noktalar üzerinde durulmuş ve işbirliği yapılacak kurum ve kuruluşlar sıralanmıştır. 1.1 Sağlık İnsangücü Planlaması Sağlık İnsangücü Planlamasının Tanımı, Önemi Sağlık insangücü, kamu ya da özel tüm sağlık kesiminde toplumun ihtiyaç duyduğu sağlık hizmetini üreten personelin tamamı na verilen bir addır. Sağlık insangücü planlaması ise topluma bugün sunulan ve gelecekte sunulacak sağlık hizmetlerini gerçekleştirmek üzere sağlık çalışanlarının yeterli nicelikte, yüksek nitelikte, düzgün bir dağılımla, yerinde bir zamanlama ile ve doğru bir şekilde istihdam edilmesi 1 olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımdan hareketle sağlık insangücü planlaması; toplumun kısa, orta ve uzun vadede ortaya çıkacak gereksinimleri öngörülerek, coğrafi, ekonomik ve sosyokültürel özellikler ile maliyet /etkin sağlık hizmeti sunumu arasındaki oran dikkate alınarak sağlık hizmeti sunacak insangücünün planlanması, istihdamı ve yönetimi olarak ifade edilebilir. Sağlık hizmetlerinin hakkaniyete uygun (herkese ve ihtiyaç duyduğu anda) verilebilmesi için, bu hizmetleri yürütecek sağlık insangücünün, çağdaş sağlık hizmeti ihtiyaçlarını karşılayabilecek bilgi, beceri ve tutumlarla donatılmış olarak sağlık sorunlarını takım anlayışı içinde çalışarak çözebilecek şekilde evrensel niteliklere ve ülke gerçeklerine göre yetiştirilmesi, üretken bir şekilde değerlendirilmesi ve ülke çapında dengeli bir şekilde planlanması ve istihdam edilmesi gerekmektedir. Rekabet gücünün ana unsurlarından olan insangücü, doğru bir şekilde planlanmalı ve niteliği hızla geliştirilmelidir. Bu insangücünün, iş hayatı paralelinde sürekli eğitimleri desteklenmeli ve devam ettirilmelidir. Sağlık İnsangücü Planlamasının Gerekçesi Kaynakların etkili ve verimli kullanılması, kaynak israfının önlenmesi ve sunulacak sağlık hizmetinin ihtiyacı karşılar nitelikte olabilmesi için, insangücü planlamasına ihtiyaç vardır. Bugün sahip olduğumuz iş gücü, geçtiğimiz yıllarda pek çok kişi ya da kuruluşça alınan, büyük veya küçük ölçüdeki kararlar doğrultusunda sürdürülen planlama çabaları sonucunda oluşmuştur. Sağlık çalışanlarının büyük bir kısmının kamu kaynakları ile yetiştirilip devlet imkânları dâhilinde istihdam edilmesi nedeniyle, bu planlama çalışmaları büyük ölçüde kamu tarafından yapılmıştır. Sağlık insangücü planlamasında, eğitim ve sağlık otoritelerinden, hangi nitelikte ve ne sayıda çalışana ihtiyaç duyulduğu, bu personelin dağılımı ve görevleri konusunda kararlar almaları beklenmektedir. İnsangücü planlaması, bu kararların doğru alınmasını, zamanında ve olması gereken şekilde gerçekleşmesini sağlamalıdır. Gerçekçi olmayan veya yetersiz planlamaların yapılması, sistemin üretkenliğini azaltmakta, işleyişini ciddi olarak bozmakta, maliyeti arttırmakta, kaynakların dengesiz dağılımına neden olmaktadır. Tüm bunların sonucunda toplumun ihtiyaç duyduğu yerde, zamanda ve hak ettiği nitelikte sağlık hizmeti alması güçleşmektedir. Bu gerekçeler göz önüne alındığında, gerçekçi, uygulanabilir, kısa, orta ve uzun vadeli sağlık insangücü planlarının yapılması bir zorunluluk haline gelmektedir. 1 Hogarth, J. (1975) Glossary of Health Care Terminology, WHO, Copenhagen, 1975

10 Sağlık İnsangücü Planlamasında Başvurulan Yöntem ve Yaklaşımlar Dünyada sürdürülen insangücü planlaması çabalarında, DSÖ nün de belirlediği ve aşağıda kısaca özetlenen yöntem ve yaklaşımlar birlikte ya da ayrı olarak kullanılmaktadır. 1) Gereksinim Yöntemi: Toplumun sağlıkla ilgili ihtiyaçları ilgili uzmanlar ve planlamacılar tarafından belirlenerek bu doğrultuda insangücü planlaması yapılabilir. Temelde gereksinimi olmasına rağmen bilinçli olmadığı için toplum sağlık hizmetlerine yeterince başvurmayabilir. Bu durumda epidemiyolojik verilere göre de ihtiyaçlar belirlenebilir. Çağdaş bir yaklaşımı ile bireyleri çevreleriyle birlikte değerlendirerek risk altındaki belli grupların alması gereken sağlık hizmetlerini ortaya koymak gerekmektedir. Bu yaklaşımla, bebekler, çocuklar, gebeler, kadınlar, yaşlılar ve çalışan nüfus için minimum hizmet gereksinimlerine göre insangücü planlaması yapılır. Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü ve Başkent Üniversitesi işbirliği ile gerçekleştirilen ve Ocak 2005 de yayımlanan Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet Etkililik Çalışması bu yöntem içerisinde kullanılabilecek önemli bir kaynaktır. 2) İstihdam Yöntemi: Sağlık personelinin çalışacağı kurumların kadro durumları, doluluk oranları ve istihdamı gerçekleştirecek kurumların istihdam kapasitelerine göre personel gereksinimi belirlenir. Norm kadro çalışması bu yönteme dayanılarak yapılmış fakat tek başına bu yöntemi dayanak olarak aldığından dolayı sonuç vermemiş bir çalışmadır. 3) Başvuru Yöntemi: Sağlık hizmetlerine olan başvurular dikkate alınır. Kişi başına düşen yıllık ortalama başvuru sayıları tespit edilir. Böylece sağlık hizmetine olan başvurunun yılda 5-6 olduğu yerlerle, yılda 1 olduğu yerler arasında insangücü dağılımı tekrar değerlendirilir. 4) Hedef Yöntemi: Hizmeti sunmakla görevli kurum kendisine hedefler koyar ve bu hedeflere ulaşmak için plan yapar. Ülkemiz için, Dünya Sağlık Örgütünce belirlenmiş Avrupa Bölgesi veya Avrupa Birliği Ülkeleri sağlık personeli sayısal ortalamaları ve bu personelin birbirlerine oranları hedef olarak alınabilir. Veya, ülkemizin sosyo-ekonomik, kültürel ve coğrafi gerçekleri dikkate alınarak sağlık otoritesi tarafından bir hedef belirlenebilir. 5) İnsangücü/Nüfus Oranı Yöntemi: En yaygın kullanılan yöntemlerden biridir ve nüfusa yönelik olarak insangücü hesabı yapılır. Örneğin bir hekime veya bir hemşireye düşecek olan nüfus planlanarak buna göre insangücü istihdamı yapılır. Bulunan oranlar, personel değişkenliği ve nüfus hareketlilikleri dikkate alınarak gelecek yıllara yansıtılır. Fakat, tek başına bu yöntemin kullanılması da gelecek için hatalı planlama yapılmasına sebep olabilmektedir. Bu planlamaları yapan sağlık otoriteleri, sağlığı kar amacıyla kullanmak isteyen grupların çıkarlarını değil toplumun tümünün sağlık gereksinimlerini dikkate almalı, ülke koşullarına göre gerçekleşebilir planlamalar yapmalıdır. Ülkemizin sosyoekonomik durumunu, coğrafi şartlarını ve kültürel yapısını da göz önüne alarak tek bir yöntem yerine bunlardan birkaçını kullanarak kendimize uygun kısa, orta ve uzun vadeli bir planlama yapmamız gerekmektedir. Sağlık İnsangücü Planlamasında Kullanılan Ölçütler Sağlık insangücü planlaması yapılırken önce genel olarak bir durum saptaması yapılması ve bilgi toplanması gerekmektedir. Doğru bir planlama için gerekli ölçütler ve ön veriler şu başlıklar altında toplanabilir: 10

11 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart Sağlık insangücü verileri: a. Genel olarak sağlık insangücünün sayısal durumu b. Sağlık insangücünün bölgelere, illere ve kurumlara göre dağılımı c. Sağlık kuruluşlarının sayıları, istihdam kapasiteleri d. Yıllık mezun sayıları ve eğitim kurumlarının kapasiteleri e. Aktif iş yaşamından çekilen personel sayıları 2. Nüfusun sağlık hizmetlerini kullanım durumu: a. Yaş, cinsiyet ve bölgelere göre kişi başına yıllık başvuru sayıları b. Sağlık hizmetin yönelik toplumun bilgi, tutum ve davranışları c. Sağlık hizmetine ulaşamama nedenleri vb. 3. Sağlık düzeyi göstergeleri: a. Yaş, cinsiyet ve bölgelere göre morbidite oranları b. Yaş, cinsiyet ve bölgelere göre mortalite oranları c. Yaş, cinsiyet ve bölgelere göre fertilite oranları d. Çevre sağlığı, beslenme ve diğer göstergeler 4. Demografik veriler: a. Yaş ve cinse göre nüfus durumu b. Nüfusun bölgesel dağılımı c. Nüfusun kır/kent/gecekondu yoğunlukları d. Göçler, doğumlar, ölümler, doğumda beklenen yaşam süreleri ve geleceğe yönelik tahminler 5. Ekonomik veriler: a. Kişi başına ulusal gelir b. Kişi başına sağlık harcamaları c. Ulusal gelirden sağlığa ayrılan pay d. Genel bütçeden sağlığa ayrılan pay e. Sağlık harcamalarının özel ve kamu dağılımı f. İşsizlik oranı g. Sosyal güvenlik sistemi ve özel sağlık sigortaları Sağlık İnsangücü Planlamasının Aşamaları İnsangücü planlaması şu aşamalarda gerçekleştirilir 2 : Halen mevcut insangücü ve hizmetlerle ilgili sağlık insangücü durum raporu Gelecekteki insangücü arzı İnsangücü ihtiyaçları sayı, nitelik ve dağılım Arzla gereksinimler arasındaki uyumsuzlukların tespiti Uyumsuzlukların giderilmesi Örgütsel ve yönetimsel problemler İnsangücü stratejisi ve taslak plan Ayrıntılı sağlık insangücü geliştirme planı Uygulama ve izleme/denetim Sağlık İnsangücü Planlama Çabalarındaki Başarısızlığın Nedenleri Dünyada ve ülkemizde bu güne kadar etkili ve rasyonel bir insangücü planlamasının yapıldığını söyleyebilmek pek de mümkün değildir. Ülkemizde yapılmış birçok çalışma olmasına rağmen, çeşitli sebeplerden dolayı net bir sonuç alınamamıştır. 2 World Health Organization, Guidelines for Health Manpower Planning, Geneva,

12 Dünyada da birçok ülke, sağlık insangücü planlaması çabası içinde olmuştur. Yapılan bu çalışmalar, kimi zaman sonuçlandırılmamış ya da sonuçlandırılmasına rağmen iyi uygulanamamıştır. Bunun nedenlerini kısaca şu şekilde ifade etmek mümkündür: 1. Makro planlarla, mikro planların örtüşmemesi 2. İnsangücü arzı, kayıpları, özel sektör dağılımı, hizmet çıktıları gibi birtakım verilerin sağlıklı olmaması 3. Planlamaların kısa süreli ve krizleri atlatma çabasıyla yapılması, krizin geçmesiyle planlamayla ilgili destek ve kaynakların ortadan kalkması 4. Hükümetlerin kısa sürede değişmeleri ve buna bağlı önceliklerin değişmesi 5. Enflasyon dalgalanmaları ve ekonomik krizlere bağlı bütçe kısıtlamaları ve bunun istihdama yansıması 6. Plan dokümanı ile plan süreci arasında sağlıklı bir dengenin kurulamaması 7. Sağlık personeli yetiştiren eğitim kurumları ile istihdam noktasındaki karar organları arasındaki irtibatın ve etkileşimin zayıflığı (Hükümet, öğrenci alımına ve müfredata direkt müdahil olamayacağından, planlamada ve politikada tavsiyeleri alabilmeli ve destek sağlayabilmelidir.) Etkili ve Gerçekçi Bir Sağlık İnsangücü Planlaması İçin Dikkate Alınması Gerekli Önemli Bazı Noktalar Sağlık insangücü planlamasının başarılı olabilmesi, planlama sürecinde ve uygulamada ortaya çıkacak sorunların üstesinden gelinebilmesi için şu önemli noktalar planlamanın her aşamasında dikkate alınmalıdır. 1. Kurum ve kuruluşlar arası işbirliğinin sağlanması 2. Planlamaya esas teşkil edecek güvenilir veri bankası oluşturulması 3. Planlamada uygulanacak yöntemin uygunluğunun tartışılması 4. İnsangücü tahmin modellerinin ulusal ve bölgesel gerçeklere uygunluğunun test edilmesi 5. Sağlık insangücü kategorilerinin birlikte birbiriyle ilişkili biçimde planlanması 6. Çok sıkı bir şekilde olmasa da planlamanın ülkenin genel sağlık politikasına uygunluğunun sağlanması 7. Planın uygun değişikliklerle sık sık güncellenmesi 8. Projeksiyonların makul ve mantıklı olup olmadığının test edilmesi 9. Projeksiyonların uzun vadeli, uygulamanın ise kısa vadeli yapılması Sağlık İnsangücü Planlama Çalışmalarında İşbirliği Yapılacak Kuruluşlar 1. Devlet Planlama Teşkilatı 2. Yükseköğretim Kurulu 3. Türkiye İstatistik Kurumu 4. Nüfus Etütleri İdaresi 5. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 6. Sivil Toplum Örgütleri ve Dernekler 7. Milli Eğitim Bakanlığı 8. İçişleri Bakanlığı 9. Özel Sağlık Sigorta Kuruluşları 10. AB Genel Sekreterliği 11. Dünya Sağlık Örgütü 12

13 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart TÜRKİYE DE SAĞLIK İNSANGÜCÜ NÜN MEVCUT DURUMU Bu bölümde sağlık insangücü yetiştiren öğretim kurumları, sayıları ve hangi düzeyde eğitim verdikleri ile ilgili özet bilgi verildikten sonra tüm sağlık insan gücü kategorilerinin eğitim ve istihdam durumları üzerinde durulmuş ve AB üyesi ülkelerle karşılaştırma yapılmıştır. AB üyesi ülkelerle karşılaştırmalar kişiye düşen sağlık insangücü sayılarına göre yapılmış olup bu sayıların hesaplanmasında Türkiyenin nufusu Adrese Dayalı Nufus Sayımı sistemini göre olarak alınmıştır. Sağlık İnsangücü Yetiştiren Kurumları Türkiye de lise, ön lisans, lisans, yüksek lisans, doktora ve tıpta uzmanlık düzeyinde sağlık insangücü yetiştiren eğitim kurumları bulunmaktadır. Bu kurumlar ile sayıları ve eğitim verdikleri düzey Tablo 1 de, kurumların illere göre dağılımı ise Tablo 2 de gösterilmiştir: Tablo 1: Türkiye de Sağlık İnsangücü Yetiştiren Eğitim Kurumları ile Bu Kurumların Sayıları ve Eğitim Verdikleri Düzey Sıra No Eğitim Kurumu Adı Eğitim Verilen Düzey 1 Tıp Fakülteleri (GATA, Vakıf Tıp Fakültesi dahil) Tıp Doktorluğu / Y. Lisans / Doktora Eğitim Veren Durumu Faal Olmayan Toplam Tıp Fakülteleri (GATA dahil) ve Adli Tıp Kurumu, İstanbul Kardiyoloji Enstitüsü, İstanbul Çocuk Sağlığı Enstitüsü Sağlık Bakanlığı Eğitim ve Araştırma Hastaneleri Tıpta Uzmanlık Tıpta Uzmanlık Diş Hekimliği Fakülteleri Diş Hekimliği / Y. Lisans / Doktora Eczacılık Fakülteleri Eczacılık / Y. Lisans / Doktora Sağlık Bilimleri Fakülteleri (SBF) Lisans / Y. Lisans / Doktora Dört Yıllık Yüksekokullar 7.1 Sağlık Yüksek Okulları (SYO) Lisans Hemşirelik Yüksekokulları (GATA Dahil) (HYO) Lisans Sağlık İdaresi Yüksekokulları (SİYO) Lisans Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulları (FTRYO) Lisans Sağlık Bilimleri Yüksekokulu (SBYO) Lisans Sağlık İdaresi ve İşletmesi Yüksekokulu (SİİYO) Lisans Sağlık Teknolojisi Yüksekokulu (STYO) Lisans Sağlık Hizmetleri Yüksekokulu (SHYO) Lisans İki Yıllık Meslek Yüksekokulları 8.1 Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulları (SHMYO) Ön Lisans Sağlık Bilimleri Meslek Yüksekokulu (SBMYO) Ön lisans Sağlık Meslek Liseleri (SML) Lise Kaynak: Yükseköğretim Kurulu Verileri, Mart

14 Tablo 2: Türkiyede Yüksek Öğrenim Düzeyinde Sağlık İnsangücü Yetiştiren Eğitim Kurumları İle Bu Kurumlardaki Sayıları, 2007 Kontenjanı Ve Toplam Öğrenci Sayıların İllere Göre Dağılımı.* FAKÜLTELER TIP DİŞ HEKİMLİĞİ ECZACILIK SAĞLIK BİLİMLERİ DÖRT YILLIK YÜKSEKOKULLAR İKİ YILLIK MESLEK YÜKSEKOKULLARI İL ÜNİVERSİTE Tıp Doktorluğu kontj.** / Topl Öğr. Tıpta Uzm. Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. / Topl Öğr. Kontenjanı /Toplam Öğr. Kontenjanı / Toplam Öğenci ADANA ÇUKUROVA Adana SYO / 470 Ebelik 50 Hemşirelik 50 SHMYO / 269 Anestezi 20 Diş Teknik Sekreterliği 10 Radyoloji 20 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuvar 30 Ceyhan SHMYO / 128 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 30 Diş Protez 20 ADIYAMAN ADIYAMAN Yeni Kuruldu SYO / 344 Ebelik 40 Hemşirelik 40 SHMYO AĞRI AĞRI DAĞI SYO / 119 Hemşirelik 30 SHMYO AFYON AFYON KOCATEPE Afyon SYO / 265 Hemşirelik 60 Atatürk SHMYO /667 Biyomedikal Cihaz Teknolojisi 90 Hidroterapi 90 Protez ve Ortez 30 Radyoloji 30 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 45 Tıbbi Laboratuvar 30 Bolvadin SHMYO AKSARAY AKSARAY SYO / 329 Hemşirelik 70 SHMYO /131 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuvar 30 AMASYA AMASYA SYO / 196 Hemşirelik 40 - ANKARA ANKARA Cebeci SYO / 537 Ebelik 70 Hemşirelik 60 SYO SHMYO / 429 Anestezi 20 Odyometri 20 Protez ve Ortez 20 Radyoloji 20 Radyoterapi Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 20 Tıbbi Laboratuar 20 GAZİ Ankara Dr.Refik Saydam YO Hemşirelik YO / 295 Hemşirelik 80 SHMYO / 340 Çevre Sağlığı 30 Radyoloji 30 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuvar 30 *Tablo içerisinde yanında sayı bulunmayan okul ve bölümlerde öğrenci bulunmamaktadır. ** ÖSYS kontenjanlarında ortaöğretim okul birincileri için ayrılan kontenjanlar (+ sayı) olarak belirtilmiştir. 14

15 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 Tablo 2: (devam) İL FAKÜLTELER TIP DİŞ HEKİMLİĞİ ECZACILIK SAĞLIK BİLİMLERİ ÜNİVERSİTE Tıp Doktorluğu kontj.** / Topl Öğr. Tıpta Uzm. Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. / Topl Öğr. DÖRT YILLIK YÜKSEKOKULLAR Kontenjanı /Toplam Öğr. İKİ YILLIK MESLEK YÜKSEKOKULLARI Kontenjanı / Toplam Öğenci HACETTEPE 251 (Türçe) 225 (ingilizce) Fizik Ted. ve Reha.YO / 422 Fizik Ted. ve Reha. 80 Hemşirelik YO / 590 Hemşirelik 100 Sağlık Teknolojisi YO / 317 Beslenme ve Diyetetik 60 Sağlık İdaresi YO SHMYO / 368 Acil Yardım Teknikerliği 15 Diş Protez 15 Odyometri 15 Protez ve Ortez 15 Radyoloji 15 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 20 Tıbbi Laboratuvar 20 Polatlı SHMYO / 104 Diş Protez 20 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 20 Tıbbi Mümessillik ve Pazarlama 25 ANKARA BAŞKENT Yeni Kuruldu Sağlık Teknolojisi YO Sağlık İdaresi ve İşletmesi YO Fizik Ted. ve Reha. YO Hemşirelik YO SHMYO GÜLHANE ASKERİ TIP Hemşirelik YO UFUK Hemşirelik YO / 47 Hemşirelik 30 Sağlık İdaresi YO SHMYO Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 20 Anestezi 15 Fizik Tedavi 15 Tıbbi Laboratuvar 16 ANTALYA AKDENİZ Antalya SYO / 660 Hemşirelik 90 Akseki SYO / 101 SHMYO / 267 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 30 Diyaliz 30 Radyoloji 30 Tıbbi Laboratuvar 30 Yaşlı Hizmetleri Bakımı 30 ARTVİN ARTVİN ÇORUH SYO / 237 Hemşirelik 60 - ** ÖSYS kontenjanlarında ortaöğretim okul birincileri için ayrılan kontenjanlar (+ sayı) olarak belirtilmiştir. 15

16 Tablo 2: (devam) FAKÜLTELER TIP DİŞ HEKİMLİĞİ ECZACILIK SAĞLIK BİLİMLERİ DÖRT YILLIK YÜKSEKOKULLAR İKİ YILLIK MESLEK YÜKSEKOKULLARI İL ÜNİVERSİTE Tıp Doktorluğu kontj.** / Topl Öğr. Tıpta Uzm. Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. / Topl Öğr. Kontenjanı /Toplam Öğr. Kontenjanı / Toplam Öğenci AYDIN ADNAN MENDERES Aydın SYO / 365 Ebelik 40 Hemşirelik 50 Söke SYO Aydın SHMYO / 216 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 20 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 40 Tıbbi Laboratuvar 40 NAzilli SHMYO BALIKESİR BALIKESİR Yeni Kuruldu Balıkesir SYO / 353 Bandırma SYO / 143 Ebelik 40 Hemşirelik 40 - BATMAN BATMAN SHMYO / 126 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 60 BİLECİK SYO SHMYO BİNGÖL SYO SHMYO BİTLİS BİTLİS EREN SYO / 157 Hemşirelik 40 SHMYO BOLU ABANT İZZET BAYSAL Bolu SYO / 138 Hemşirelik 40 K.Demir Fizik Tedavi ve Reha. YO / 143 Fizik Tedavi ve Reha BURDUR MEHMET AKİF ERSOY SYO Hemşirelik BURSA ÇANAK- KALE ULUDAĞ ÇANAKKALE ONSEKİZ MART (Cerrahpaşa da) Yeni Kuruldu Bursa SYO Hemşirelik 120 Çanakkale SYO / 311 Acil Yard. ve Afet Yönet. 30 Ebelik 40 Hemşirelik 40 SHMYO / 284 Anestezi Teknikerliği 20 Radyoloji 30 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuvar 30 Çanakkale SHMYO / 132 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 20 Radyoloji 20 Tıbbi Laboratuvar 20 ** ÖSYS kontenjanlarında ortaöğretim okul birincileri için ayrılan kontenjanlar (+ sayı) olarak belirtilmiştir. 16

17 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 Tablo 2: (devam) FAKÜLTELER TIP DİŞ HEKİMLİĞİ ECZACILIK SAĞLIK BİLİMLERİ İL ÜNİVERSİTE Tıp Doktorluğu kontj.** / Topl Öğr. Tıpta Uzm. Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. / Topl Öğr. ÇANKIRI ÇORUM ÇANKIRI KARATEKİN HİTİT Yeni Kuruldu DENİZLİ PAMUKKALE DİYAR- BAKIR DİCLE DÜZCE DÜZCE EDİRNE TRAKYA ELAZIĞ FIRAT ERZİNCAN ERZİNCAN Yeni Kuruldu ERZURUM ATATÜRK ** ÖSYS kontenjanlarında ortaöğretim okul birincileri için ayrılan kontenjanlar (+ sayı) olarak belirtilmiştir. DÖRT YILLIK YÜKSEKOKULLAR Kontenjanı /Toplam Öğr. SYO / 300 Hemşirelik 60 SYO / 179 Hemşirelik 40 Denizli SYO / 292 Hemşirelik 80 Fizik Tedavi ve Reha.YO / 193 Fizik Tedavi ve Reha. 50 Çivril SYO Diyarbakır Atatürk SYO / 333 Hemşirelik 60 SYO / 140 Hemşirelik 40 Edirne SYO / 373 Ebelik 50 Hemşirelik 50 Elazığ SYO / 575 Ebelik 60 Hemşirelik 120 SYO / 217 Hemşirelik 50 Erzurum SYO / 427 Ebelik 60 Hemşirelik 60 Hemşirelik YO / 335 Hemşirelik 100 İKİ YILLIK MESLEK YÜKSEKOKULLARI Kontenjanı / Toplam Öğenci SHMYO SHMYO Denizli SHMYO / 199 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 20 Anestezi 20 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 20 Tıbbi Laboratuvar 20 Protez ve Ortez - Atatürk SHMYO / 165 Anestezi 20 Protez ve Ortez 15 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 40 SHMYO SHMYO / 425 Anestezi 35, Odyometri 25 Protez ve Ortez 25 Radyoloji 30 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 35 Tıbbi Laboratuvar 30 SHMYO /248 Anestezi 20 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 25 Tıbbi Laboratuvar 25 Radyoloji 20 SHMYO SHMYO / 260 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 30, Anestezi 30 Diyaliz 30, Radyoloji 30 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuvar 30 Bayburt SHMYO 17

18 Tablo 2: (devam) İL FAKÜLTELER TIP DİŞ HEKİMLİĞİ ECZACILIK SAĞLIK BİLİMLERİ ÜNİVERSİTE Tıp Doktorluğu kontj.** / Topl Öğr. Tıpta Uzm. Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. / Topl Öğr. DÖRT YILLIK YÜKSEKOKULLAR Kontenjanı /Toplam Öğr. İKİ YILLIK MESLEK YÜKSEKOKULLARI Kontenjanı / Toplam Öğenci ESKİŞEHİR GAZİANTEP GİRESUN ANADOLU ESKİŞEHİR OSMANGAZİ GAZİANTEP GİRESUN Yeni Kuruldu Eskişehir SYO / 450 Ebelik 30 Hemşirelik 70 Gaziantep SYO/ 259 Hemşirelik 80 SYO / 310 Ebelik 30 Hemşirelik 40 SHMYO / 342 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 20 Optisyenlik 15 Protez ve Ortez 20 Radyoloji 20 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 20 Tıbbi Laboratuvar 30 SHMYO / 169 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 40 Tıbbi Laboratuar 40 SHMYO HATAY ISPARTA MUSTAFA KEMAL SÜLEYMAN DEMİREL ACIBADEM Hatay SYO / 167 Hemşirelik 40 Isparta SYO / 562 Ebelik 50 Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon 30 Hemşirelik 60 Yeni Kuruldu Yeni Kuruldu - SHMYO - Isparta SHMYO Ambulans ve Acil Bakım Tek. 25 Anestezi 25 AYDIN Yeni Kuruldu İSTANBUL BAHÇEŞEHİR BİLİM Yeni Kuruldu Florance Nightingale Hast. Hemşirelik YO / 71 Hemşirelik 90 SHMYO / 163 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 35 Anestezi 35 Hastane Yönetimi ve Organizasyon 30 Radyoloji 30 Tıbbi Laboratuvar 30 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 ** ÖSYS kontenjanlarında ortaöğretim okul birincileri için ayrılan kontenjanlar (+ sayı) olarak belirtilmiştir. 18

19 TÜRKİYE SAĞLIK İNSANGÜCÜ DURUM RAPORU Mart 2008 Tablo 2: (devam) İL FAKÜLTELER TIP DİŞ HEKİMLİĞİ ECZACILIK SAĞLIK BİLİMLERİ ÜNİVERSİTE FATİH HALİÇ Tıp Doktorluğu kontj.** / Topl Öğr. Tıpta Uzm. Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. / Topl Öğr. 71 (öğrencisi yok) Yeni Kuruldu DÖRT YILLIK YÜKSEKOKULLAR Kontenjanı /Toplam Öğr. Hemşirelik YO Hemşirelik 28 Hemşirelik YO / 112 Hemşirelik 66 Sağlık Bil. YO / 90 İKİ YILLIK MESLEK YÜKSEKOKULLARI Kontenjanı / Toplam Öğenci Sağlık Bilimleri MYO / 126 Biyomedikal Cihaz Teknolojisi 30 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuvar 30 Tıbbi Mümessillik ve Pazarlama 30 - İSTANBUL İSTANBUL Cerrahpaşa 503 İst.Tıp. 491 Cerrahpaşa İst.Tıp Fizik Tedavi ve Reha.YO / 255 Fizik Tedavi ve Reha. 50 Florence Nightingale Hemşirelik YO / 480 Hemşirelik 140 İstanbul Bakırköy SYO / 519 Ebelik 70 Hemşirelik 70 Şişli SYO SHMYO / 439 Ağız Diş Sağlığı 30 Diş Protez 30 Radyoloji 30 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuvar 30 MALTEPE MARMARA YEDİTEPE Hemşirelik YO Yeni Kuruldu Hemşirelik YO / 378 Hemşirelik 100 Zeynep Kamil SYO / 190 Ebelik 40 Yeni Kuruldu - - SHMYO / 510 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 20 Anestezi 30 Diş Protez 30 Patoloji Laboratuvar 30 Radyoloji 30 Tıbbi Laboratuvar 30 KOÇ Hemşirelik YO / 98 Hemşirelik 24 - İZMİR DOKUZ EYLÜL ** ÖSYS kontenjanlarında ortaöğretim okul birincileri için ayrılan kontenjanlar (+ sayı) olarak belirtilmiştir. Hemşirelik YO / 389 Hemşirelik 100 Fizik Tedavi ve Reha. YO / 317 Fizik Tedavi ve Reha. 60 SHMYO / 357 Ambulans ve Acil Bakım Teknikerliği 25 Anestezi 15, Radyoloji 20 Radyoterapi 15 Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuar 20 Torbalı SHMYO 19

20 Tablo 2: (devam) FAKÜLTELER TIP DİŞ HEKİMLİĞİ ECZACILIK SAĞLIK BİLİMLERİ DÖRT YILLIK YÜKSEKOKULLAR İKİ YILLIK MESLEK YÜKSEKOKULLARI İL ÜNİVERSİTE Tıp Doktorluğu kontj.** / Topl Öğr. Tıpta Uzm. Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. /Topl Öğr. Kontj. / Topl Öğr. Kontenjanı /Toplam Öğr. Kontenjanı / Toplam Öğenci İZMİR EGE Hemşirelik YO/ 1005 Hemşirelik 200 Atatürk SYO / 567 Ebelik 70 Hemşirelik 50 Ödemiş SYO / 229 Hemşirelik 50 Atatürk SHMYO Ambulans ve Acil Bakım Tek 15 Anestezi 15 Diş Protez 20 Diyaliz 15 Odyometri 15 Optisyenlik 25 Radyoloji 15 Tıbbi Dokümant ve Sekreterlik 30 Tıbbi Laboratuvar 30 Ödemiş SHMYO K.MARAŞ K.MARAŞ SÜTÇÜ İMAM (Çukurova da) (Çukurova da) SYO / 185 Ebelik 40 Hemşirelik 40 SHMYO / 101 Tıbbi Dokümant ve Sekreterlik 25 Tıbbi Laboratuvar 25 Yaşlı Hizmetleri Bakımı 20 Elbistan SHMYO KARABÜK KARABÜK SYO - KARAMAN KARAMANOĞLU MEHMETBEY SYO Hemşirelik 40 SHMYO KARS KAFKAS (Atatürk te) Kars SYO / 670 Hemşirelik 180 Atatürk SHMYO Çocuk Gelişimi 50 Hayvan Yetiştiriciliği ve Sağlığı 40 Tıbbi Laboratuvar 100 KASTAMONU KASTAMONU HACETTEPE (Hacettepe de) SYO / 301 Hemşirelik KAYSERİ ERCİYES ** ÖSYS kontenjanlarında ortaöğretim okul birincileri için ayrılan kontenjanlar (+ sayı) olarak belirtilmiştir. - - Atatürk SYO / 592 Beslenme ve Diyetetik 40 Hemşirelik 60 Halil Bayraktar SHMYO / 601 Ambulans ve Acil Bakım Tek 20 Anestezi 20 Biyomedikal Cihaz Teknolojisi 20 Cerrahi Teknikerliği 20 Elektronörofizyoloji 16 Odyometri 15 Radyoloji 20 Radyoterapi 20 Tıbbi Dokümant ve Sekreterlik 40 Tıbbi Laboratuvar 30 20