TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. EKONOMİK VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR MÜDÜRLÜĞÜ. Ocak 2016 Ankara

Transkript

1 TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. EKONOMİK VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR MÜDÜRLÜĞÜ Ocak 2016 Ankara

2

3 TÜRKİYE ARA MALI DIŞ TİCARETİ (Sektörel Analiz) Hazırlayan Ömür GENÇ (Müdür) EKONOMİK VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR MÜDÜRLÜĞÜ ii

4 iii

5 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ TÜRKİYE İMALAT SANAYİNİN YAPISAL ANALİZİ İmalat Sanayi Üretim Değeri İmalat Sanayi Katma Değeri İmalat Sanayinin Teknolojik Yapısı İmalat Sanayi Dış Ticareti Üretimde İthal Girdi Payı ARA MALI DIŞ TİCARET ANALİZİ Dış Ticaret Hacmi ve Dış Ticaret Dengesi Ara Malı İhracatı Ara Malı İthalatı Ara Malı Dış Ticaretinin Teknolojik Yapısı Ara Malı Dış Ticaretinde Denge ARA MALI İTHALATININ YÜKSEK OLDUĞU SEKTÖRLERDE TÜRKİYE NİN ÜRETİM YAPISI ARA MALI KULLANIMINDA ALT FAALİYET KOLLARI İTİBARIYLA ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET SONUÇ... 30

6

7 1. GİRİŞ Hammadde; üretilecek ürünün yapısına şekil veya bileşim değiştirerek giren maddelerdir. Ara malı ise başka bir malın üretim sürecinde girdi olarak kullanılan mallardır Üretimin her aşamasında ürüne eklenen değer olarak ifade edilen katma değer, üretim değerinden satın alınan her türlü girdi (ara malı, hammadde, hizmet, elektrik, su vs) değerinin düşülmesiyle hesap edilmektedir. Bu tanıma göre katma değer, bir üretim sürecindeki çıktı değeri ile kullanılan ara girdilerin toplam değeri arasındaki farktır. Üretim maliyetini oluşturan ara malı ve hammadde ile diğer girdilerin tedarikinin yurtiçindeki diğer mal ve hizmet üreten firmalardan sağlanması durumunda yaratılan katma değerin tamamı o ülkede kalacaktır. Aksi halde ithal edilen girdi ve hizmet kullanımının büyüklüğü oranında yaratılan katma değerin yurtdışındaki diğer üretici firmalara aktarılması söz konusu olacaktır. Bu açıdan bakıldığında yüksek katma değerli üretim yapmanın yanı sıra yaratılan katma değerin nerede kaldığı da ekonomi açısından oldukça önemlidir. Üretim zinciri içerisinde yurtdışından ithal edilen mal ve hizmetlerin payının yüksek olması, ilgili sektör açısından gelir kaybına neden olması yanı sıra, ulusal ekonomi açısından da döviz transferine sebep olmaktadır. Üretimin ithalata olan bağımlılığının yüksek olması dış ticaret dengesinin açık vermesine neden olmakta ve ödemeler dengesine olumsuz etkide bulunmaktadır. Üretim yapısının bu şekilde sürdürülmesi ülke açısından cari açık sorununun sürekli olarak gündemde kalmasını sağlayacaktır. Bu nedenle ülkeler özellikle sanayinin ihtiyaç duyduğu ara malı ve girdilerin üretimini ve yatırımını uyguladıkları farklı teşvik politikalarıyla cazip hale getirmektedir. Bu çalışmada Türkiye imalat sanayi üretiminin yapısı ve ara malı dış ticareti analiz edilecektir. Bu kapsamda öncelikle imalat sanayinin yapısı genel hatlarıyla ortaya konulurken, üretimde ithal girdilerin payı değerlendirilecektir. İkinci bölümde ise ara malı dış ticaretinin (özellikle ithalat) büyüklük itibarıyla durumu ortaya konulurken, ara malı ithalatı alt faaliyet bazında analiz edilecektir. 1

8 2. TÜRKİYE İMALAT SANAYİNİN YAPISAL ANALİZİ Türkiye İstatistik Kurumu nun 2014 yılı geçici verilerine göre imalat sanayiinde faaliyet gösteren firma sayısı (yerel birim sayısı) 370,597 olup, sektörde istihdam edilen kişi sayısı 3,630,827 dir. Sektörün üretim değeri 957 milyar TL, yaratılan katma değer ise 187 milyar TL dir yılı itibarıyla sektörün ihracat düzeyi 147 milyar USD olup, Türkiye toplam ihracatının %93.3 ünü oluşturmaktadır İmalat Sanayi Üretim Değeri Türkiye imalat sanayi üretim değerinin gelişimi incelendiğinde dönemini kapsayan 5 yıllık süre içinde üretim değeri yıllık ortalama %16.5 artarak 420 milyar TL düzeyinden 957 milyar TL düzeyine ulaşmıştır. Üretim değeri içinde en yüksek payı %15.1 oran ile gıda sektörü alırken, bunu sırasıyla ana metal, teksti ürünleri, motorlu kara taşıtı, mineral ürünler ile giyim eşyası imalatı izlemektedir. Bu altı faaliyet dalı, imalat sanayi üretim değerinin %56 gibi önemli kısmını oluşturmaktadır. Grafik 1: İmalat Sanayi Üretim Değerinin Alt Faaliyetlere Göre Dağılımı (%) (2014) Kaynak: TÜİK 2

9 2.2. İmalat Sanayi Katma Değeri 2014 yılı itibarıyla imalat sanayi katma değeri 187 milyar TL olup, katma değer içinde en yüksek payı, üretim değerinde olduğu gibi, gıda sektörü oluşturmaktadır. Gıda sektörü imalat sanayi genelinde yaratılan katma değerin %11.6 sını karşılarken, ikinci sırada yer alan tekstil ürünleri imalatı %10, mineral ürünler imalatı ise %8.4 pay almaktadır. Katma değerin büyüklüğü açısından bu üç sektörü sırasıyla ana metal sanayi, motorlu kara taşıtı, giyim eşyası imalatı izlemektedir. Bu altı faaliyet kolu imalat sanayi genelinde yaratılan katma değerin %52.3 ünü oluşturmaktadır. Grafik 2: İmalat Sanayi Katma Değerinin Alt Faaliyetlere Göre Dağılımı (%) (2014) Kaynak: TÜİK Katma değer oranı (katma değer/üretim değeri) incelendiğinde 2009 yılında imalat sanayi genelinde %20.3 olan katma değer oranının, döneminde biraz gerileyerek, 2014 yılı itibarıyla %19.5 düzeyinde olduğu görülmektedir. Sektörde en yüksek katma değer oranına sahip olan alt faaliyet kolu ise %33.6 lık oran ile temel eczacılık ürünlerinin ve eczacılığa ilişkin malzemelerin imalatıdır. En düşük katma değer oranına sahip faaliyet kolu ise %3.8 oran ile kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri imalatıdır. Katma değer oranı sektörlerin teknolojik yapısı itibarıyla incelendiğinde, en yüksek katma değer oranına sahip sektörlerin yüksek teknolojili ürün üreten sektörlere ait olduğu dikkati 3

10 çekmektedir. Geleneksel üretim kapsamında olan gıda, deri ve deri ürünleri imalatı gibi düşük teknolojili sektörler ise düşük katma değer oranına sahiptir. Grafik 3: Katma Değer Oranının Alt Faaliyetlere Göre Dağılımı (%) (2014) Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır İmalat Sanayinin Teknolojik Yapısı Türkiye imalat sanayinin teknolojik yapısı genel olarak düşük ve orta-düşük teknolojili ürün üretimine yöneliktir. Yüksek teknolojili ürün üretiminin %2.4 olduğu imalat sanayinde, ortayüksek teknolojili ürün üretiminin payı %24.3 düzeyindedir. İmalat sanayinin teknoloji düzeyi katma değer açısından incelendiğinde, 2014 yılı itibarıyla yaratılan katma değerin %4 lük kısmının yüksek teknolojili ürünlerden oluştuğu görülürken, %25.6 lık bölümünün de orta-yüksek teknolojili ürünlerden sağlandığı dikkati çekmektedir. Katma değerin %39.4 ü düşük teknolojili ürünler, %31 i de orta-düşük teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. 4

11 Grafik 4: İmalat Sanayi Üretiminin Teknolojik Yapısı (Üretim Değeri Açısından) Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır İmalat Sanayi Dış Ticareti Türkiye dış ticaretinin önemli kısmını imalat sanayi ürünleri oluşturmaktadır yılı verilerine göre, imalat sanayi ihracatı ülke toplam ihracatının %93.3 gibi önemli kısmını oluştururken, imalat sanayi ithalatı da toplam ithalatın %77.5 ini teşkil etmektedir dönemini kapsayan 14 yıllık sürede imalat sanayi ihracatı yıllık ortalama %12.5 artarak 26 milyar USD düzeyinden 147 milyar USD seviyesine ulaşırken, imalat sanayi ithalatı da yıllık ortalama %10.3 artarak 44 milyar USD den 188 milyar USD düzeyine yükselmiştir. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise bu dönemde artış göstererek %58 düzeyinden %78 mertebesine ulaşmıştır. 5

12 Grafik 5: İmalat Sanayi Dış Ticaretinin Gelişimi Kaynak: TÜİK İmalat sanayi ihracatında öne çıkan sektörlerin başında motorlu kara taşıtı gelirken, bunu ana metal sanayi, tekstil ürünleri, giyim eşyası, makine ve teçhizat ile gıda ve içecek ürünleri izlemektedir yılı itibarıyla imalat sanayi ihracatının %13.1 ini motorlu kara taşıtı oluştururken, %11.3 ünü ana metal sanayi, %10.5 ini tekstil ürünleri, %9.4 ünü giyim eşyası, %9.2 sini makine ve teçhizat ve %7.6 sını da gıda ve içecek ürünleri oluşturmaktadır. Bu 6 sektör imalat sanayi ihracatının %61.1 gibi önemli kısmını karşılamaktadır. İmalat sanayi ihracatının teknolojik yapısı incelendiğinde, ihracatımızın önemli kısmının düşük ve düşük orta teknolojili ürünlerden oluştuğu dikkati çekerken, yüksek teknolojili ürünlerin payının düşük olduğu görülmektedir. Yüksek teknolojili ürün ihracatının %2.5 olduğu imalat sanayinde, orta-yüksek teknolojili ürün ihracatının payı %32.4 düzeyindedir. İhracatın %36.5 i düşük teknolojili ürünler, %28.6 sı da orta-düşük teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. 6

13 Grafik 6: İmalat Sanayi İhracatında Sektörlerin Payı (%) (2014) Kaynak: TÜİK İmalat sanayi ithalatında ise öne çıkan sektörlerin başında kimyasal madde ve ürünler gelmektedir. Bunu sırasıyla ana metal sanayi, makine ve teçhizat, kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt ile motorlu kara taşıtı izlemektedir yılı itibarıyla imalat sanayi ithalatının %18.6 sını kimyasal madde ve ürünler oluştururken, %14.1 ini ana metal sanayi, %11.6 sını makine ve teçhizat, %10 unu kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt, %9.8 ini de motorlu kara taşıtı oluşturmaktadır. Bu 5 sektör imalat sanayi ithalatının %64.1 gibi önemli kısmını karşılamaktadır. İmalat sanayi ithalatının teknolojik yapısı incelendiğinde, ithalatın önemli kısmının ortayüksek teknolojili ürünlerden oluştuğu dikkati çekerken, yüksek teknolojili ürünlerin payının da yüksek düzeyde (ihracatın yaklaşık 4 katı düzeyinde) olduğu görülmektedir. Yüksek teknolojili ürün ithalatının %10.8 olduğu imalat sanayinde, orta-yüksek teknolojili ürün ithalatının payı %44.2 düzeyindedir. İthalatın %14.6 sı düşük teknolojili ürünler, %30.4 ü de orta-düşük teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. 7

14 Grafik 7: İmalat Sanayi İthalatında Sektörlerin Payı (%) (2014) Kaynak: TÜİK 2.5. Üretimde İthal Girdi Payı Üretim aşamasında kullanılan hammadde ve ara mallarının nereden tedarik edildiği önemli bir husustur. Kullanılan girdilerin yurtiçindeki üretici firmalardan tedarik edilerek karşılanması, yaratılan katma değerin ülke içinde kalmasını sağladığı gibi, bu sektörlerde yapılacak yatırımlarla rekabet güçlerinin artırılmasına da katkıda bulunacaktır. Aksi halde kullanılan girdilerin yurtdışından tedarik edilerek üretim yapılması, elde edilecek katma değerin yurtdışına aktarılmasına neden olacaktır. Bu durum, dış ticaret ve dolayısıyla cari işlemler dengesine olumsuz yansıyacağı gibi, gerek tüketim gerekse ara malı üreten firmaların uluslararası rekabet gücünü zayıflatacaktır yılı itibarıyla toplam ithalatın 2/3 lük bölümü hammadde ve ara malından oluşmaktadır. Yine yatırım (sermaye) mallarının toplam ithalattaki payı ise %15 dolayındadır. Türkiye imalat sanayinin yapısal durumu ve üretim değeri açısından ön planda yer alan sektörlerin kullanmış oldukları girdilerdeki yurtdışına bağımlı yapı, imalat sanayinin dış ticaret açığı vermesine neden olmaktadır. Enerji, ham kimyasal ürünler ve hurda ürünlerde (çelik vs) dışarıya bağımlı bir yapı bu sektörlerdeki büyümeye bağlı olarak dış ticaret açığını da artırmaktadır. Nitekim bu bulgu ithalatın sektörel dağılımında da kendini göstermektedir. 8

15 İmalat sanayi ithalatında ilk sırayı kimyasal madde ve ürünler alırken, bunu sırasıyla ana metal sanayi, makine ve teçhizat ile kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt izlemektedir. Türkiye İstatistik Kurumu nun yayınladığı 2002 yılı Girdi-Çıktı tablolarından hesaplanan imalat sanayi alt sektörlerine ilişkin ithal girdi katsayıları incelendiğinde üretimde ithal girdi oranının en yüksek olduğu ilk beş imalat sanayi sektörü kok kömürü ve rafine edilmis petrol ürünleri, radyo, televizyon ve haberlesme cihazları, mobilya, tıbbi aletler ile deri ürünleri ve ayakkabı imalatının olduğu görülmektedir. Bunun yanısıra ana metal sanayi, plastik ve kauçuk ürünler, büro, muhasebe ve bilgi işlem makinalrı ile kimyasal madde ve ürünleri üretimi de ithal girdi katsayısı yüksek olan sektörler arasındadır. Grafik 8: İmalat Sanayi Sektörleri İthal Girdi Oranları (%) (*) Kaynak: Oktay KÜÇÜKKİREMİTÇİ, Türkiye İmalat Sanayinin Yapısal Analizi, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ankara (*): Toplam üretim girdileri içindeki ithal girdi payı (ithal girdi tutarının toplam üretim değerine bölünmesi ile elde edilmiştir) 9

16 3. ARA MALI DIŞ TİCARET ANALİZİ Bu bölümde Türkiye nin ara malı dış ticareti detaylı bir şekilde analiz edilecektir. Bu kapsamda öncelikle ara malı dış ticaret hacminin yıllar itibariyle gelişimi genel olarak ortaya konulurken, dış ticaret dengesindeki gelişmeler incelenecektir. Dış ticaretin temel bileşenleri olan ihracat ve ithalat ise detaylı bir şekilde analiz edilecektir. Bu analizlerde gerek ihracatın gerekse ithalatın seyri zaman itibarıyla incelenirken, ikinci aşamada ürün grupları bazında ara malı ithalatı ve ihracatı incelenecektir. Son değerlemede ise ikili ve dörtlü kırılım bazında sektörel düzeyde ithalat ve ihracatın yapısı analiz edilecektir Dış Ticaret Hacmi ve Dış Ticaret Dengesi Türkiye nin üretim yapısı ve imalat sanayi alt sektörleri üretiminde ithalata olan bağımlılık durumu dikkate alındığında ara malı dış ticareti ve özellikle ithalatı Türkiye açısından önemli bir husustur. Türkiye nin ara malı dış ticaret hacmi 2000 yılında 48 milyar USD iken, dönemini kapsayan 14 yıllık sürede dış ticaret hacmi 4.3 kat artarak 252 milyar USD düzeyine ulaşmıştır. Ara malı dış ticaret hacminin Türkiye toplam dış ticaret hacmi içindeki payı da ilgili dönemde artarak %58 den %63 düzeyine çıkmıştır. Grafik 9: Ara Malı Dış Ticareti Kaynak: TÜİK 10

17 Ara malı dış ticaret hacminin önemli kısmı ise ithalattan oluşmaktadır döneminde ihracatın dış ticaret hacmi içindeki payında az da olsa bir artış olmakla birlikte, ara malı ihracatı halen düşük bir düzeydedir yılı itibarıyla ara malı dış ticaret hacminin %24.3 ünü ihracat oluştururken, 2014 yılında ihracatın payı %29.8 e çıkmıştır yılı on aylık dönemde ise ara malı ihracatı ticaret hacminin %32.8 i olarak gerçekleşmiştir. Ara malı dış ticaret dengesi incelendiğinde dış ticaret dengesinin açık verdiği görülmektedir yılında 24 milyar düzeyinde olan ara malı dış ticaret açığı, 2014 te 102 milyar USD düzeyine çıkmıştır yılı on aylık dönemde ise ara malı dış ticaret açığı 62 milyar USD olmuştur. Ara malı dış ticaret dengesi Türkiye nin toplam dış ticaret dengesi ile mukayese edildiğinde aramalı dış ticaretinden kaynaklanan açığın genelde ülke dış ticaret açığının üzerinde olduğu dikkati çekmektedir. Özellikle Türkiye ekonomisinin yüksek büyüme hızları gerçekleştirdiği döneminde ara malı dış ticaret dengesindeki bu açık kendini daha da belirgin göstermektedir. Grafik 10: Türkiye Toplam Dış Ticaret Dengesi ve Ara Malı Dış Ticaret Dengesi (Milyar USD) Kaynak: TÜİK 11

18 3.2. Ara Malı İhracatı Ara malı dış ticaret hacminin yaklaşık olarak %30 unu ihracat oluşturmaktadır. Türkiye nin ara malı ihracatı incelendiğinde 2000 yılında 11.6 milyar USD olan ihracat düzeyinin dönemini kapsayan 14 yıllık süre içerinde yıllık ortalama %13.4 oranında artarak 75.2 milyar USD düzeyine ulaştığı görülmektedir. Aynı dönemde Türkiye toplam ihracatının yıllık ortalama artış hızı ise %12.4 tür. Ara malı ihracatının toplam ihracat içindeki payı da bu dönemde artış göstererek, %41.6 düzeyinden %48 seviyesine ulaşmıştır. Grafik 11: Ara Malı İhracatının Gelişimi ve Toplam İhracat İçindeki Payı Kaynak: TÜİK Türkiye nin ara malı ihracatında sanayi için işlem görmüş hammaddeler ön planda yer almaktadır yılı 10 aylık verilerine göre, toplam ara malı ihracatının %69.8 lik kısmını sanayi için işlem görmüş hammaddeler oluştururken, %12.3 ünü taşımacılık araçlarının aksam ve parçaları, %6.5 ini yatırım mallarının aksam ve parçaları, %5.4 ünü sanayi için işlem görmemiş hammaddeler, %2.3 ünü esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş hammaddeler oluşturmaktadır. 12

19 Grafik 12: Ara Malı İhracatının Ürün Gruplarına Göre Dağılımı (%) Kaynak: TÜİK İhraç edilen ara malının sektörler bazında dağılımına baktığımızda ana metal sanayi ihracatının ilk sırada olduğu ve bunu tekstil ürünleri, kauçuk ve plastik ve ürünleri, fabrikasyon metal ürünleri ile kimyasal ürünlerin izlediği görülmektedir yılı itibarıyla ihraç edilen ara malı toplamının %22.1 ini ana metal sanayi ürünleri oluştururken, %10.5 ini tekstil ürünleri, %8.9 unu kauçuk ve plastik ürünleri, %7.3 ünü fabrikasyon metal ürünleri, %7.2 sini de kimyasal ürünler teşkil etmektedir. Bu 5 sektör, ara malı ihracatının %56 sını karşılamaktadır. Ara malı ihracatında ilk 10 sektör toplam ara malı ihracatının %85 ini karşılarken, ilk 15 sektör %95 ini karşılamaktadır. 13

20 Grafik 13: Sektörler İtibarıyla Ara Malı İhracatı (2014) (Milyon USD) Kaynak: TÜİK Ara malı ihracatı alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde ise ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımları ihracatının ilk sırada yer aldığı görülürken, bunu sırasıyla motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarlar, rafine edilmiş petrol ürünleri, değerli metaller ile dokuma ürünlerinin takip ettiği dikkati çekmektedir yılı itibarıyla ara malı ihracatının %11.5 ini ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımlar oluştururken, %5.7 sini motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarlar, %4.5 ini rafine edilmiş petrol ürünleri, %4.4 ünü değerli metaller ve %4.3 ünü de dokuma ürünleri oluşturmaktadır. Bu beş sektör ara malı ihracatının %30.3 ünü karşılarken, ilk 10 sektör %43.6 sını, ilk 15 sektör %53.4 ünü, ilk 20 sektör de %61.2 sini karşılamaktadır. 14

21 Grafik 14: Sektörler İtibarıyla Ara Malı İhracatı (NACE Revize 2-4 lü Kırılımda) (2014) (Milyon USD) Kaynak: TÜİK Yıllık 1 milyar USD ve üzeri ara malı ihracatı yapan sektör sayısı 4 lü kırılımda 22 iken, bu sektörlerin ara malı ihracatı 2014 yılı itibarıyla 48.2 milyar USD olup, toplam ara malı ihracatının %64 ünü oluşturmaktadır. 500 milyon USD ve üzeri ihracat yapan sektör sayısı ise 40 olup, toplam ara malı ihracatının %80 ini teşkil etmektedir. İhracat düzeyi yıllık 100 milyon USD nin üzerinde olan sektör sayısı da 89 olup, bu sektörlerin toplam ara malı ihracatı içindeki payı %96 dır. 15

22 Tablo 1: Ara Malı İhracatı 500 Milyon USD nin Üzerinde Olan Sektörler (2014) Milyon USD % Dağılım Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımlar 8, Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarlar 4, Rafine edilmiş petrol ürünleri 3, Değerli metaller 3, Dokuma 3, Plastik tabaka, levha, tüp ve profil 2, Diğer elektronik ve elektrik telleri ve kablolar 2, Motor ve türbin (hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 1, Örgü (triko) veya tığ işi (kroşe) kumaşlar 1, Metal yapı ve yapı parçaları 1, Alüminyum 1, Çelikten tüpler, borular, içi boş profiller ve benzeri bağlantı parçaları 1, Tekstil elyafının hazırlanması ve bükülmesi 1, Diğer fabrikasyon metal ürünler 1, Diğer kauçuk ürünleri imalatı 1, Diğer demir dışı metal cevherleri madenciliği 1, İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi 1, Taş ve mermerin kesilmesi, şekil verilmesi ve bitirilmesi 1, Diğer inorganik temel kimyasal maddeler 1, Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları 1, Birincil formda plastik hammaddeleri 1, Öğütülmüş hububat ve sebze ürünleri imalatı 1, Süsleme ve yapı taşları ile kireç taşı, alçı taşı, tebeşir ve kayağantaşı ocakçılığı Tel ürünleri, zincir ve yayların imalatı Bakır üretimi Plastik torba, çanta-poşet, çuval, kutu, damacana, şişe vb. paketleme malzemelerinin im Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı Kilit ve menteşe imalatı Suni veya sentetik elyaf imalatı Çimento imalatı Seramik karo ve kaldırım taşları imalatı Boya, vernik ve benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun imalatı Diğer musluk ve valf/vana imalatı Diğer organik temel kimyasalların imalatı Tütün yetiştirilmesi Tehlikesiz atıkların toplanması Maden, taş ocağı ve inşaat makineleri imalatı Kağıt ve mukavva imalatı Ahşap kaplama paneli ve ağaç esaslı panel imalatı Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı Sektör 59, ARA MALI TOPLAM İHRACATI 75, Kaynak: TÜİK 16

23 3.3. Ara Malı İthalatı İmalat sanayi üretiminde başta enerji olmak üzere belli sektörlerde ithal girdi kullanımının yüksek olması ara malı ithalatının da yüksek olmasına neden olmaktadır. Ara malı dış ticaret hacminin yaklaşık olarak %70 gibi önemli kısmını ithalat oluşturmaktadır. Türkiye nin ara malı ithalatı incelendiğinde 2000 yılında 36 milyar USD olan ithalat düzeyinin dönemini kapsayan 14 yıllık süre içerinde yıllık ortalama %11.4 oranında artarak 177 milyar USD düzeyine ulaştığı görülmektedir. Aynı dönemde Türkiye toplam ithalatının yıllık ortalama artış hızı ise %10.7 dir. Ara malı ithalatının toplam ithalat içindeki payı da bu dönemde artış göstererek, %66.1 düzeyinden %73 seviyesine ulaşmıştır. Grafik 15: Ara Malı İthalatının Gelişimi ve Toplam İthalat İçindeki Payı Kaynak: TÜİK Türkiye nin ara malı ithalatında ise sanayi için işlem görmüş hammaddeler ile enerji ön plana çıkmaktadır yılı 10 aylık verilerine göre, toplam ara malı ithalatının %47.4 lük kısmını sanayi için işlem görmüş hammaddeler oluştururken, %16.6 lık kısmını ham petrol ve doğal gaz oluşturmaktadır. Ara malı ithalatında taşımacılık araçlarının aksam ve parçaları %8.3 pay alırken, yatırım mallarının aksam ve parçaları %7.8, sanayi için işlem görmemiş hammaddeler %6.5, esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş veya işlenmemiş hammaddeler %4, yakıt ve yağlar %9.4 pay almaktadır. 17

24 Grafik 16: Ara Malı İthalatının Ürün Gruplarına Göre Dağılımı (%) Kaynak: TÜİK İthal edilen ara malının sektörler bazında dağılımına baktığımızda ham petrol ve doğal gaz ithalatının ilk sırada olduğu ve bunu kimyasal ve kimyasal ürünler, ana metal sanayi, kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri motorlu kara taşıtının izlediği görülmektedir yılı itibarıyla ithal edilen ara malı toplamının %19.7 sini ham petrol ve doğal gaz oluştururken, %16.2 sini kimyasal ürünler, %15 ini ana metal sanayi, %10 unu kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri, %4.7 sini de motorlu kara taşıtı teşkil etmektedir. Bu 5 sektör, ara malı ithalatının %66 sını oluşturmaktadır. İlk 10 sektörün ara malı ithalatı toplam ara malı ithalatının %83 ünü ve ilk 15 sektörünki de %94 ünü temsil etmektedir. 18

25 Grafik 17: Sektörler İtibarıyla Ara Malı İthalatı (2014) (Milyon USD) Kaynak: TÜİK Ara malı ithalatı alt faaliyet kolları itibariyle incelendiğinde Türkiye ara malı ithalatının temelde üç ana ürün grubunda toplulaştığı dikkati çekmektedir. Enerji (ham petrol ve doğal gaz) başta olmak üzere ham kimyasal ürünler ve ana metal sanayinin ihtiyaç duyduğu hurda çelik ve metaller ara malı ithalatında önem taşıyan ürünlerdir. Nitekim 4 lü dijit bazında alt faaliyet kollarına göre ara malı ithalatına baktığımızda 2014 yılı ithalatının %19.7 sinin enerjiden (ham petrol ve doğal gaz) oluştuğu ve bunu sırasıyla %10 ile rafine edilmiş petrol ürünleri, %6.2 ile birincil formda plastik hammaddeleri, %5.5 ile ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımlar, %4.3 ile tehlikesiz atıklar, %4.1 ile değerli metaller, %3.2 pay ile de diğer organik temel kimyasalların imalatı ürünlerinin izlediği görülmektedir. Bu yedi sektör ürünü ara malı ithalatının %53.1 ini oluştururken, ilk 10 sektör ürünü %60 ını, ilk 15 sektör %68 ini, ilk 20 sektör ürünü de %73 ünü oluşturmaktadır. 19

26 Grafik 18: Sektörler İtibarıyla Ara Malı İthalatı (NACE Revize 2-4 lü Kırılımda) (2014) (Milyon USD) Kaynak: TÜİK Ara malı ithalatında yıllık 1 milyar USD ve üzeri ithalat yapılan sektör sayısı 4 lü kırılımda 29 sektör iken, bu sektörlerin toplam ara malı ithalatı 2014 yılı itibarıyla milyar USD olup, toplam ara malı ithalatının %80 ini oluşturmaktadır. 500 milyon USD ve üzeri ithalat yapılan sektör sayısı ise 49 olup, toplam ara malı ithalatının %89 unu teşkil etmektedir. İthalat düzeyi yıllık 100 milyon USD nin üzerinde olan sektör sayısı da 118 olup, bu sektörlerin toplam ara malı ithalatı içindeki payı %98 dir. 20

27 Tablo 2: Ara Malı İthalatı 500 Milyon USD nin Üzerinde Olan Sektörler (2014) Milyon USD % Dağılım Ham Petrol ve doğal gaz çıkarımı 34, Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı 17, Birincil formda plastik hammaddelerin imalatı 11, Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımların imalatı 9, Tehlikesiz atıkların toplanması 7, Değerli metal üretimi 7, Diğer organik temel kimyasalların imalatı 5, Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarları 4, Tahılların (pirinç hariç), baklagillerin ve yağlı tohumlar 4, Bakır üretimi 3, Alüminyum üretimi 3, Suni veya sentetik elyaf imalatı 2, Kağıt ve mukavva imalatı 2, Motorlu kara taşıtlarının imalatı 2, Sıvı ve katı yağ imalatı 2, Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünler 2, Dokuma 2, Kimyasal gübre ve azot bileşiklerinin imalatı 1, Lifli bitkilerin yetiştirilmesi 1, Tekstil elyafının hazırlanması ve bükülmesi 1, Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı 1, İletişim ekipmanlarının imalatı 1, Plastik tabaka, levha, tüp ve profil imalatı 1, Temel eczacılık ürünleri imalatı 1, Motor ve türbin imalatı (hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 1, Boya maddeleri ve pigment imalatı 1, Diğer inorganik temel kimyasal maddelerin imalatı 1, Rulman, dişli/dişli takımı, şanzıman ve tahrik elemanlarının imalatı 1, Demir cevherleri madenciliği 1, İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi Boya, vernik ve benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun imalatı Elektronik bileşenlerin imalatı Kurşun, çinko ve kalay üretimi Diğer musluk ve valf/vana imalatı Diğer kauçuk ürünleri imalatı Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı Taş kömürü madenciliği Çelikten tüpler, borular, içi boş profiller ve benzeri bağlantı parçalarının imalatı Kablolamada kullanılan gereçlerin imalatı Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı Ahşap kaplama paneli ve ağaç esaslı panel imalatı Kağıt hamuru imalatı Bağlantı malzemelerinin ve vida makinesi ürünlerinin imalatı Kilit ve menteşe imalatı Birincil formda sentetik kauçuk imalatı Motorlu kara taşıtları için elektrik ve elektronik donanımların imalatı Eczacılığa ilişkin ilaçların imalatı Ağaçların biçilmesi ve planyalanması Sektör 156, ARA MALI TOPLAM İTHALATI 176, Kaynak: TÜİK 21

28 3.4. Ara Malı Dış Ticaretinin Teknolojik Yapısı Ara malı dış ticaretinin teknolojik yapısı incelendiğinde, ihracatın önemli kısmının düşük ve düşük orta teknolojili ürünlerden, ithalatın ise orta yüksek ve orta düşük ürünlerden oluştuğu görülmektedir. Yüksek teknolojili ürün ihracatının %0.7 olduğu ara malında, orta-yüksek teknolojili ürün ihracatının payı %29.9 düzeyindedir. İhracatın %18.1 i düşük teknolojili ürünler, %51.4 ü de orta-düşük teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. Ara malı ithalatında yüksek teknolojili ürünlerin payı ise %4.6 dır. İthalatın %12.7 si düşük teknolojili ürünler, %43.1 i orta-düşük teknolojili ürünler, %39.6 sı ise orta-yüksek teknolojili ürünlerden oluşmaktadır. Grafik 19: Ara Malı Dış Ticaretinin Teknolojik Yapısı (2014) Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır Ara Malı Dış Ticaretinde Denge Ara malında dış ticaret dengesi, genel dış ticaret dengesinde olduğu gibi açık vermektedir. Bu açık 2000 yılında 24.4 milyar USD iken, 2014 yılında milyar USD düzeyine yükselmiştir. Alt faaliyet bazında ara malı dış ticaret dengesine bakıldığında dış ticaret dengesinde en çok fazla veren sektörün diğer elektronik ve elektrik telleri ve kablolarının imalatı olduğu görülürken, bunu metal yapı ve yapı parçaları imalatı, örgü (triko) veya tığ işi (kroşe) 22

29 kumaşların imalatı, diğer demir dışı metal cevherleri madenciliği, dokuma ile plastik tabaka, levha, tüp ve profil imalatının izlediği dikkati çekmektedir. Bu altı sektörde dış ticaret fazlası 7.9 milyar USD dir yılı itibarıyla dış ticaret fazlası verdiğimiz sektör sayısı 75 olup, bu sektörlerin dış ticaret fazlası, toplam 19.6 milyar USD dir. Tablo 3 de dış ticaret fazlası verdiğimiz ilk 30 sektör yer almaktadır. Tablo 3: Ara Malı Dış Ticaret Dengesinin Fazla Verdiği İlk 30 Sektör (Milyon USD) (2014) İhracat ithalat Denge Diğer elektronik ve elektrik telleri ve kablolarının imalatı 2, ,653 Metal yapı ve yapı parçaları imalatı 1, ,404 Örgü (triko) veya tığ işi (kroşe) kumaşların imalatı 1, ,226 Diğer demir dışı metal cevherleri madenciliği 1, ,225 Dokuma 3,235 2,029 1,206 Plastik tabaka, levha, tüp ve profil imalatı 2,719 1,541 1,178 Süsleme ve yapı taşları ile kireç taşı, alçı taşı, tebeşir ve kayağantaşı ocakçılığı Taş ve mermerin kesilmesi, şekil verilmesi ve bitirilmesi 1, Çelikten tüpler, borular, içi boş profiller ve benzeri bağlantı parçalarının imalatı 1, Öğütülmüş hububat ve sebze ürünleri imalatı 1, Tel ürünleri, zincir ve yayların imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı 1, Çimento imalatı Plastik torba, çanta, poşet, çuval, kutu, şişe vb. paketleme malzemelerinin im Seramik karo ve kaldırım taşları imalatı Diğer kauçuk ürünleri imalatı 1, Giyim eşyası dışındaki tamamlanmış tekstil ürünlerinin imalatı Motor ve türbin imalatı (hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 1,768 1, Oluklu kağıt ve mukavva imalatı ile kağıt ve mukavvadan yapılan muhafazaların im Plastik inşaat malzemesi imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer madencilik ve taş ocakçılığı Maden, taş ocağı ve inşaat makineleri imalatı Doğal gaz çıkarımı Diğer bina doğramacılığı ve marangozluk ürünlerinin imalatı Seramik sıhhi ürünlerin imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer tekstillerin imalatı İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi 1, Metalden kapı ve pencere imalatı Kimyasal ve gübreleme amaçlı mineral madenciliği Başka yerde sınıflandırılmamış diğer gıda maddelerinin imalatı Kaynak: TÜİK Ara malı dış ticaretinde açık verdiğimiz sektörlerin başında ise enerji, kimyasal ürünler ve hurda çelik gelmektedir yılı itibarıyla en fazla açık verilen sektörler sırasıyla ham petrol ve doğal gaz çıkarımı, rafine edilmiş petrol ürünleri, birincil formda plastik hammaddelerin 23

30 imalatı, tehlikesiz atıkların toplanması, diğer organik temel kimyasalların imalatı ile değerli metal üretimi takip etmektedir. Bu altı sektördeki dış ticaret açığı 75 milyar USD dir yılı itibarıyla dış ticaret açığı verdiğimiz sektör sayısı 142 olup, bu sektörlerin dış ticaret açığı toplamı 121 milyar USD dir. Tablo 4 te dış ticaret açığı verdiğimiz ilk 40 sektör yer almaktadır. Tablo 4: Ara Malı Dış Ticaret Dengesinin Açık Verdiği İlk 40 Sektör (Milyon USD) (2014) İhracat ithalat Denge Ham Petrol ve doğal gaz çıkarımı 0 34,766-34,766 Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı 3,384 17,640-14,256 Birincil formda plastik hammaddelerin imalatı 1,106 11,019-9,913 Tehlikesiz atıkların toplanması 514 7,583-7,069 Diğer organik temel kimyasalların imalatı 571 5,740-5,170 Değerli metal üretimi 3,286 7,287-4,001 Tahılların (pirinç hariç), baklagillerin ve yağlı tohumların yetiştirilmesi 297 4,126-3,829 Bakır üretimi 888 3,462-2,574 Sıvı ve katı yağ imalatı 134 2,581-2,447 Motorlu kara taşıtlarının imalatı 174 2,589-2,415 Suni veya sentetik elyaf imalatı 651 2,810-2,159 Kağıt ve mukavva imalatı 506 2,590-2,084 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı 415 2,090-1,674 Lifli bitkilerin yetiştirilmesi 91 1,752-1,661 Alüminyum üretimi 1,661 3,248-1,587 Kimyasal gübre ve azot bileşiklerinin imalatı 229 1,806-1,576 İletişim ekipmanlarının imalatı 67 1,573-1,506 Temel eczacılık ürünleri imalatı 201 1,530-1,329 Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımların imalatı 8,608 9,799-1,191 Demir cevherleri madenciliği 80 1, Boya maddeleri ve pigment imalatı 307 1, Kurşun, çinko ve kalay üretimi Elektronik bileşenlerin imalatı Taş kömürü madenciliği Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarların imalatı 4,284 4, Rulman, dişli/dişli takımı, şanzıman ve tahrik elemanlarının imalatı 471 1, Kağıt hamuru imalatı Birincil formda sentetik kauçuk imalatı Eczacılığa ilişkin ilaçların imalatı Ağaçların biçilmesi ve planyalanması Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı 1,119 1, Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı Boya, vernik ve benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi, macun iml Uçucu yağların imalatı Tıbbi ve dişçilik ile ilgili araç ve gereçlerin imalatı Elektrik enerjisi üretimi İçecek üretiminde kullanılan bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi Diğer çok yıllık (uzun ömürlü) bitkisel ürünlerin yetiştirilmesi Diğer musluk ve valf/vana imalatı Bağlantı malzemelerinin ve vida makinesi ürünlerinin imalatı Kaynak: TÜİK 24

31 4. ARA MALI İTHALATININ YÜKSEK OLDUĞU SEKTÖRLERDE TÜRKİYE NİN ÜRETİM YAPISI 2013 yılı itibarıyla 546 milyar USD olan sanayi üretim değeri, 2014 yılında 531 milyar USD olarak gerçekleşmiştir. Ara malı ithalatının tamamına yakın kısmının sanayi üretimi için yapıldığını varsaydığımızda, ara malı ithalatı, sanayi üretim değerinin yaklaşık olarak %34 ünü oluşturmaktadır. Ara malı ithalatında yüksek değere sahip olan sektörlerin üretim değeri ile ara malı ithalatının mukayesesine baktığımızda; enerji ve petrol ürünlerinden sonra en fazla ithal edilen plastik hammaddeler ithalatının üretim değerinin 2.8 katı olduğu, organik temel kimyasalların 13.7 kat, kağıt ve mukavva imalatının 2 kat büyüklükte olduğu görülmektedir. Yine önemli ithal kalemlerinden biri olan ve 10.5 milyar USD ithalat düzeyine sahip olan ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımları ithalatı, üretim değerinin %33.7 lik kısmını oluşturmaktadır. Tablo 5 de ithalat değeri yüksek olan ilk 60 sektörün ithalat tutarı ve bu sektörlerin üretim değeri verilmektedir. Tablo 5: Ara Malı İthalatı Yüksek Sektörlerde İthalatın Üretim Değeri İle Mukayesesi (Milyon USD) (2013) İthalat/Üretim İthalat Üretim Sektör (%) Ham Petrol ve doğal gaz çıkarımı 35,680 (1) - Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı 17,382 (1) - Değerli metal üretimi 15,336 (1) - Birincil formda plastik hammaddelerin imalatı 10,948 3, Ana demir ve çelik ürünleri ile ferro alaşımların imalatı 10,547 31, Tehlikesiz atıkların toplanması 7,895 1, Diğer organik temel kimyasalların imalatı 5, Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarların imalatı 4,913 11, Bakır üretimi 3,637 3, Alüminyum üretimi 2,986 4, Suni veya sentetik elyaf imalatı 2,587 (1) - Motorlu kara taşıtlarının imalatı 2,574 22, Kağıt ve mukavva imalatı 2,561 1, Sıvı ve katı yağ imalatı 2,469 5, Dokuma 2,064 9, Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı 2,000 2, Kimyasal gübre ve azot bileşiklerinin imalatı 1,872 1, Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı 1,712 3, Tekstil elyafının hazırlanması ve bükülmesi 1,682 9, Plastik tabaka, levha, tüp ve profil imalatı 1,456 6, İletişim ekipmanlarının imalatı 1, Motor ve türbin(hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 1,409 1,

32 Tablo 5 in Devamı İthalat/Üretim İthalat Üretim Sektör (%) Temel eczacılık ürünleri imalatı 1, Demir cevherleri madenciliği 1, Boya maddeleri ve pigment imalatı 1, İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi 1,085 2, Diğer inorganik temel kimyasal maddelerin imalatı 1,078 1, Rulman, dişli/dişli takımı, şanzıman ve tahrik elemanlarının imalatı 1, Diğer musluk ve valf/vana imalatı 956 1, Boya, vernik vb kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun iml , Taş kömürü madenciliği Çelikten tüpler, borular, içi boş profiller ve benzeri bağlantı parçaları iml , Diğer kauçuk ürünleri imalatı 856 2, Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı 819 1, Kurşun, çinko ve kalay üretimi 789 (1) - Ahşap kaplama paneli ve ağaç esaslı panel imalatı 789 3, Elektronik bileşenlerin imalatı Kablolamada kullanılan gereçlerin imalatı Birincil formda sentetik kauçuk imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer fabrikasyon metal ürünlerin imalatı 645 1, Kağıt hamuru imalatı Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı 631 1, Bağlantı malzemelerinin ve vida makinesi ürünlerinin imalatı Kilit ve menteşe imalatı Motorlu kara taşıtları için elektrik ve elektronik donanımların imalatı 572 1, Eczacılığa ilişkin ilaçların imalatı 482 4, Ağaçların biçilmesi ve planyalanması El aletleri, takım tezgahı uçları, testere ağızları vb. imalatı 467 1, Soğutma, havalandırma donanımlarının imalatı,evde kullanılanlar hariç 462 2, Etin işlenmesi ve saklanması 454 1, Diğer elektronik ve elektrik telleri ve kablolarının imalatı 453 3, Uçucu yağların imalatı Örgü (triko) veya tığ işi (kroşe) kumaşların imalatı 447 3, Diğer teknik ve endüstriyel tekstillerin imalatı 429 2, Diğer elektrikli ekipmanların imalatı Sabun ve deterjan ile temizlik ve parlatıcı maddeler imalatı 409 4, Başka yerde sınıflandırılmamış diğer genel amaçlı makinelerin imalatı 409 1, Derinin tabaklanması ve işlenmesi; kürkün işlenmesi ve boyanması 394 1, Diğer plastik ürünlerin imalatı 393 3, Tıbbi ve dişçilik ile ilgili araç ve gereçlerin imalatı 389 1, Sektör Toplamı (*) 92, , (1): Gizli veri (*): Yüzde değeri hesaplanırken gizlilik ilkesinden dolayı üretim değeri verisi olmayan 5 sektörün ithalat tutarı (toplam 71.8 milyar USD) dikkate alınmamıştır. Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır. 26

33 5. ARA MALI KULLANIMINDA ALT FAALİYET KOLLARI İTİBARIYLA ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET İmalat sanayinde üretim artışı ile ithal girdi kullanımı arasındaki ilişkiyi güçlendiren olgulardan birisi de Endüstri İçi Ticaret teki (EİT) gelişmelerdir. Endüstri-içi ticaret, son yıllarda uluslararası iktisat literatüründe oldukça önem kazanan bir konudur. Endüstri-içi ticaret, aynı endüstriye ait malların hem ihraç hem de ithal edilmesidir. Günümüz ticaret biçimleri ve uluslararası ticaretin nedenlerini açıklayabilmek için önerilen yeni teori ve yaklaşımlar arasında öne çıkan endüstri içi ticaretin analizi, rekabetçi bir endüstri ve ekonomi yapısının oluşturulmasında ne kadar başarılı olunduğu ve ticaretten kazançların gelişimi gibi ülkelerin refah düzeylerini doğrudan etkileyebilen unsurlara farklı bir bakış açısı getirmektedir. Ayrıca, politika yapıcıların stratejik plan, karar ve politika önerilerine esas teşkil etmesi, mikro ve makro boyutta doğru politikalar uygulanmasına katkı yapabilmesi, EİT analizlerinin önemini artırmaktadır. 1 Endüstri içi ticaretin ampirik analizinde farklı yöntemler kullanılmakla birlikte, yaygın olarak kullanılan yaklaşımların başında Grubel-Lloyd (1975) yaklaşımı gelmektedir. Buna göre Endüstri İçi Ticaret (EİT) aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır: EİT i = {1-[( X i -M i ) / ( X i + M i )]}*100 Formülde EİT i : ülkenin i ürünündeki Endüstri İçi Ticaret Endeksi değerini, X i : ülkenin i ürünündeki ihracat değerini, M i : ülkenin i ürünündeki ithalat değerini göstermektedir. Bu çalışmanın temel amacı ara malı ithalatını azaltacak politika önerilerinin geliştirilmesi kapsamında ara malı dış ticaretinin (özellikle ithalatının) sektörel bazda analiz edilmesi ve Türkiye nin üretim yapısı ile mukayese edilmesidir. Dolayısıyla çalışmamızda Endüstri İçi Ticaret Endeksini hesaplarken ihracat yerine üretim (yurt içi üretim) değeri dikkate alınmıştır. Buna göre çalışmamızda endüstri içi ticaret endeksi hesabında aşağıdaki formül kullanılmıştır. EİT={1-[( Q i -M i ) / ( Q i + M i )]}*100 Formülde Q i : i sektörü yurt içi üretim değerini, M i : i sektörü ithalat değerini göstermektedir. EİT nin sıfıra yaklaşması ülkede o mal grubunda endüstri içi ticaretin düşük kaldığını, diğer bir deyişle, endüstriler arası uzmanlaşmasının söz konusu olduğunu göstermektedir. EİT nin 1 e 1 Dr. Ahmet AKIN, Endüstri İçi Ticaret ve Türkiye: Ülkeye Özgü Belirleyicilerin Tespitine Yönelik Bir Araştırma, Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Yıl 2008, Cilt XXV, Sayı 2. 27

34 yaklaşması ise ülkede o mal grubunda yurt içi üretim ve ithalat değerlerinin birbirine çok yakın olduğunu, bu da endüstri içi uzmanlaşmanın geliştiğini göstermektedir. Buna göre sektörler itibarıyla Endüstri İçi Ticaret Endeksi rakamlarına baktığımızda ilk sırada en yüksek endeks değerine sahip faaliyet kolunun kağıt ve mukavva üretiminde kullanılan makinelerin imalatı olduğu görülürken, bunu sırasıyla başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı, Başka yerde sınıflandırılmamış diğer seramik ürünlerin imalatı, bakır üretimi ile diğer elektrikli ekipmanların imalatının izlediği dikkati çekmektedir. Yurt içi üretimin olmadığı nükleer yakıtların işlenmesi, malt imalatı, diğer teknik seramik ürünlerin imalatı, kağıt hamuru imalatı, birincil formda sentetik kauçuk imalatı ile temel eczacılık ürünleri imalatında Endüstri İçi Ticaret Endeksi ise sıfır (0) düzeyindedir. Başka bir deyişle ilgili sektördeki ara malına olan talep yalnızca ithalat ile karşılanmaktadır. Yine, üretim değerinin yüksek ve ithalatının az düzeyde olduğu ya da hiç olmadığı sektörlerde (elektrikli ev aletlerinin imalatı, başka yerde sınıflandırılmamış meyve ve sebzelerin işlenmesi ve saklanması, süthane işletmeciliği ve peynir imalatı, çimento imalatı, diğer dış giyim eşyaları imalatı, diğer mobilyaların imalatı, vs) de Endüstri İçi Ticaret Endeksi sıfır ya da sıfıra yakın bir düzeydedir. Bu sektörlerdeki ara malı talebinin tamamına yakın kısmı yurt içi üretimle karşılanmaktadır. Tablo 6 da sektörler itibarıyla Endüstri İçi Ticaret endeksi rakamları yer almaktadır. Tablo 6: Endüstri İçi Ticaret Endeksi (EİT) En Yüksek İlk 40 Sektör (2013) Sıra NACE Faaliyet Adı EIT Endeksi Kağıt ve mukavva üretiminde kullanılan makinelerin imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer seramik ürünlerin imalatı Bakır üretimi Diğer elektrikli ekipmanların imalatı Diğer inorganik temel kimyasal maddelerin imalatı Kimyasal gübre ve azot bileşiklerinin imalatı Ağaçların biçilmesi ve planyalanması Motor ve türbin imalatı (hava taşıtı, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) Bağlantı malzemelerinin ve vida makinesi ürünlerinin imalatı Kol saatlerinin, masa ve duvar saatlerinin ve benzerlerinin imalatı Kablolamada kullanılan gereçlerin imalatı Dokusuz kumaşların ve dokusuz kumaştan yapılan ürünlerin imalatı, giyim eşyası hariç Diğer musluk ve valf/vana imalatı Demir dışı diğer metallerin üretimi Rulman, dişli/dişli takımı, şanzıman ve tahrik elemanlarının imalatı

35 Tablo 6 nın Devamı Sıra NACE Faaliyet Adı EIT Endeksi Alüminyum üretimi Kilit ve menteşe imalatı Aşındırıcı ürünlerin imalatı Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı Elektrikli aydınlatma ekipmanlarının imalatı Diğer ağaç ürünleri imalatı; mantar, saz, saman vb örme mal.yapılmış ürünler imalatı Demir cevherleri madenciliği Kağıt ve mukavva imalatı Yüklü elektronik kart imalatı Seramik yalıtkanların (izolatörlerin) ve yalıtkan bağlantı parçalarının imalatı Buhar jeneratörü imalatı, merkezi ısıtma sıcak su kazanları (boylerleri) hariç Tutkal imalatı İç ve dış lastik imalatı; lastiğe sırt geçirilmesi ve yeniden işlenmesi Sıvı ve katı yağ imalatı Akümülatör ve pil imalatı Motorlu kara taşıtları için diğer parça ve aksesuarların imalatı El aletleri, takım tezgahı uçları, testere ağızları vb. imalatı Nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı Müzik aletleri imalatı Bisiklet ve engelli aracı imalatı Motorlu kara taşıtları için elektrik ve elektronik donanımların imalatı Metalürji makineleri imalatı Ateşe dayanıklı (refrakter) ürünlerin imalatı Alüminyum üretimi Kireç ve alçı imalatı Fırınlanmış kilden tuğla, karo ve inşaat malzemeleri imalatı Fotoğrafçılık faaliyetleri Patatesin işlenmesi ve saklanması Çimento imalatı Kümes hayvanları etlerinin işlenmesi ve saklanması Başka yerde sınıflandırılmamış meyve ve sebzelerin işlenmesi ve saklanması Diğer dış giyim eşyaları imalatı Hazır beton imalatı Temel eczacılık ürünleri imalatı Birincil formda sentetik kauçuk imalatı Kağıt hamuru imalatı Diğer teknik seramik ürünlerin imalatı Malt imalatı Nükleer yakıtların işlenmesi 0.00 Kaynak: TÜİK verilerinden tarafımızca hesaplanmıştır. 29

36 6. SONUÇ dönemi Türkiye toplam dış ticaret dengesi ve ara malı dış ticaret dengesi verilerine göre Türkiye nin ara malı dış ticaret açığı 2000 ve 2011 yılı hariç olmak üzere toplam dış ticaret açığının üzerinde gerçekleşmiştir. Ara malı ithalatında, enerji hariç olmak üzere en fazla ithalat yaptığımız ürünler içerisinde ana metal (demir çelik ve demir dışı metaller) ile kimya ve otomotiv sektörlerine ait girdiler ilk sırada yer almaktadır yılı itibarıyla bu üç sektörün toplam ara malı ithalatı içindeki payı %39 iken, enerji hariç tutulduğunda bu pay %51 olmaktadır. Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) ve Eylem Planı ında ( ) GİTES in stratejik hedefleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir; Girdi kaynaklarındaki belirsizliklerin, girdi ithalinde ülke/bölge bazlı coğrafi dağılımdaki aşırı bağımlılık gibi dengesizliklerin, hammadde niteliğindeki doğal kaynakların geleceğine dair risklerin en aza indirilmesi, İhracata dönük üretimde daha etkin ve düşük maliyetli girdi tedarikinin sağlanması ile üretim ve ihracatın ara malı ithalatına bağımlılığının azaltılması ve bu suretle ihracatta sürdürülebilir rekabet gücüne katkı sağlanmasıdır. Bu temel stratejik hedeflere ulaşmada, 6 sı yatay 31 i sektörel olmak üzere toplam 37 hedef belirlenmiştir. Bu hedefler arasında ithalat bağımlılığı yüksek olan ara mallarında yatırımların özendirilmesi ve girdi tedarikinde yurtiçi kullanımın özendirilmesinin yanı sıra sektörel hedefler (yurt içi hurda arzının artırılması, hurdaya alternatif kaynakların değerlendirilmesi, maden tedarikinde bağımlılığın azaltılması, etkinlik ve verimliliğin artırılması, motor ve aktarma organlarında yurt içi üretim ve katma değerin artırılması, yan sanayi yetkinliğinin küresel ölçek seviyesine yükseltilmesi, elektronik bileşenlerde yurtiçi tedarik imkânlarının geliştirilmesi, petrokimya sektöründe yatırım ihtiyacının karşılanması, ilaç ve eczacılık sektörü girdi tedarikinde etkinlik ve verimliliğin artırılması, yurtiçi üretimi hiç bulunmayan veya yetersiz olan ürünlerde yatırımların hayata geçirilmesi vs) yer almaktadır yıllarını kapsayan Orta Vadeli Program da (OVP) temel amaçlar arasında enflasyon ve cari açıkla mücadelede maliye, para politikaları, makro ihtiyatı tedbirler, yapısal reformlar, ihracat ve döviz kazandırıcı faaliyetlerin desteklenmesi temel politika aracı olarak benimsenmiştir. 30

37 Yine OVP de yapısal reformların bütüncül olarak hayata geçirilmesiyle birlikte üretimin ithalata olan bağımlılığının azaltılması ve ihracatta yüksek katma değerli ürün çeşitlendirmesinin sağlanmasının yanı sıra cari açığın finansmanının sağlanması istihdam ve katma değer oluşturan doğrudan yatırımlarla ve uzun vadeli kaynaklarla karşılanması vurgusu yer almaktadır. Bu kapsamda, özellikle ithal girdi oranı yoğun olan sektörlerde üretimde dönüşümün gerçekleştirilmesi adına yeni yasasıyla Ar-Ge ve girişimcilik faaliyetlerinin teşvik edileceği, yatırım desteklerinde ithal ürünlere bağımlılığı yüksek olan teknoloji yoğun ürünlerin önceliklendirileceği belirtilirken, dahilde işleme rejimi uygulamalarının yurtiçi üretim koşulları ve dış ticaret dengesi açısından yeniden değerlendirileceği belirtilmektedir. Türkiye ara malı ithalatının yapısı incelendiğinde ithalatın temelde 3 ana sektörde yoğunlaştığını görmekteyiz: Enerji ve enerji hammaddeleri Hurda çelik ve metaller Kimyasal ürünler Enerji hariç ara malı ithalatı incelendiğinde Türkiye nin ara malı ithalatında öne çıkan ilk 25 ürün aşağıdaki gibidir: Grafik 20: Enerji Hariç Ara Malı İthalatında İlk 25 Ürün (Milyon USD) (2014) 31

38 Sanayi üretim yapısında hammadde ve ara malı kullanımındaki mevcut yapı dış ticaret açıklarına ve bunun neticesinde de ödemeler dengesi açıklarına sebep vermektedir. Bu sebeple öncelikle ara malı kullanımının yoğun olduğu sektörlerde yerli ara malı kullanımının tercih edilmesini sağlayıcı politikaların oluşturularak, kaliteli ve fiyat rekabetini de sağlayacak bir üretim modelinin sağlanması ve bunun sürdürülebilirliğinin temin edilmesi imalat sanayi açısından önem taşımaktadır. Ara malı kullanımında ithalata olan bağımlılığın azaltılması kapsamında gerek sektörler bazında ara malı ithalat verileri gerekse sanayi sektörünün üretim yapısı (üretim ve katma değerin büyüklüğü, firma sayısı vs) dikkate alındığında Türkiye açısından önem taşıyan sektörler aşağıdaki gibidir: Ana Metal Sanayii (demir-çelik ve demir dışı metaller) Motorlu Kara Taşıtı, Treyler (Römork) ve Yarı Treyler (Yarı Römork) İmalatı Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Teçhizat İmalatı Kimyasalların ve Kimyasal Ürünlerin İmalatı Kauçuk ve Plastik Ürünlerin İmalatı Tekstil Ürünlerinin İmalatı Temel Eczacılık Ürünlerinin ve Eczacılığa İlişkin Malzemelerin İmalatı Bilgisayarların, Elektronik ve Optik Ürünlerin İmalatı Tıbbi ve Dişçilik İle İlgili Araç ve Gereçlerin İmalatı Tarım Türkiye açısından önem taşıyan bu sektörlerden gerek yüksek teknolojili (temel eczacılık ürünleri ile bilgisayarların, elektronik ve optik ürünlerin imalatı) gerekse orta-yüksek teknolojili (otomotiv, makine ekipman, kimyasal ürünler vs) ürün üretiminin yapıldığı bu sektörlerde, üretim aşamasında kullanılan girdiler (ara malı) daha ziyade orta-yüksek veya orta-düşük teknolojili sektörler tarafından üretilmektedir. Türkiye nin üretim yapısı dikkate alındığında Türkiye imalat sanayinin (üretim değeri açısından) teknolojik yapısında %32.9 olan orta-düşük ve %24.3 paya sahip olan orta yüksek teknolojili ürün üretim imkanı yüksek 32