PROJEM İSTANBUL ARAŞTIRMA PROJESİ ŞEHİRİÇİ ŞANTİYECİLİĞİ İÇİN KOORDİNASYON VE ÇEVRE GÜVENLİĞİ SİSTEMİNİN OLUŞTURULMASI

Transkript

1 i PROJEM İSTANBUL ARAŞTIRMA PROJESİ ŞEHİRİÇİ ŞANTİYECİLİĞİ İÇİN KOORDİNASYON VE ÇEVRE GÜVENLİĞİ SİSTEMİNİN OLUŞTURULMASI Proje Yüklenicisi :Prof. Dr. Haluk ÇEÇEN Proje Takımı :Öğr. Gör. Dr. Şenay ATABAY Yrd. Doç. Dr. Begüm SERTYEŞİLIŞIK Öğr. Gör. Dr. Erdoğan YILMAZ Dr. Hakkı YILDIRIM Araş. Gör. Nur ATAKUL Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Yapı İşletmesi Anabilim Dalı 2007-İstanbul. Bu araştırma projesi Projem İstanbul kapsamında İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından hazırlatılmıştır. İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve araştırmacının yazılı izni olmadan çoğaltılamaz ve kopyalanamaz.

2 i ÖNSÖZ Yıldız Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Yapı İşletmesi Anabilim Dalı Öğretim Üye ve Yardımcıları tarafından yürütülen bu AR-GE projesinde İstanbul metropol alanı içinde yapılan inşaat faaliyetleri nedeniyle şantiye çevresindeki insanlara, mala ve doğal çevreye verilebilecek her türlü zararı en aza indirgeyen bir organizasyon sistemi ve çalışma yöntemi oluşturmak amaçlanmıştır. Şehir Şantiyelerindeki (ŞEŞ) çalışmalar, yeterince önlem alınmadığında, toplumun can ve mal güvenliğini tehlikeye atabilirler. Ayrıca, gürültü, toz, çevre ve görüntü kirliliği gibi unsurlarla halkın huzurunu da kaçırabilirler. ( ŞEŞ: Şehir Şantiyeleri. Bu raporda, şehir şantiyelerinin çevre güvenliğini (mal, mülk ve can açısından) sağlamak, çevre huzuru (trafik, aşırı gürültü, titreşim, ışık, döküntü vb. açılarından) ile doğal çevreyi ve tarihi dokuyu korumak için alınacak önlemleri, yapılacak koordinasyon ve denetim çalışmalarını ifade eden bir kısaltma ). Bu AR-GE projesinde, ŞEŞ sorunlarının sadece bir bölümüne ( İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İBB, ile doğrudan ilgili ŞEŞ ler ) getirilebilecek geçici çözümler yerine, tümüne ( İBB ile diğer kamu ve özel kurumlara / kuruluşlara ait tüm ŞEŞ lerin sorunlarına ) kalıcı çözüm getirebilecek organizasyonel bir sistem geliştirmeye odaklanılmıştır. Şantiye içi güvenlik konuları bu projenin kapsamı dışında bırakılmıştır. Şantiyede çalışanların iş sağlığı ve güvenliği konularında oldukça fazla çalışma zaten mevcuttur. Bu çalışmadaki amaç, şantiye dışının korunmasını sağlayacak bir koordinasyon ve kontrol sistemini geliştirmektir. Araştırma aşamasında birçok ulusal ve uluslar arası kaynak taranmış ve dünyadaki iyi örnekler bulunmaya çalışılmıştır. Hazırlanan bu AR-GE projesinin raporu 5 bölüm ve eklerden oluşmaktadır. 1. Bölümde, bir giriş yapılarak, çalışmanın amacı ve kapsamı üzerinde durulmuştur. 2. Bölümde, çalışma yapılırken nasıl bir yöntem izlendiği, ne gibi kaynakların araştırıldığı, kimlerle çalışıldığı anlatılmış, çalışma yöntemini özetleyen bir akış şeması sunulmuştur. Burada sözü geçen konu ile ilgilenenlerin faydalanabilmeleri için ilgili internet sitelerinin adresleri de verilmiştir. 3. Bölümde ( Sonuçlar ve Öneriler ), bu AR-GE projesinde irdelenmiş olan bütün konular ve fikirlerden yola çıkılarak geliştirilen bir koordinasyon ve kontrol sistemi

3 ii tanıtılmıştır. Proje ekibi olarak önerilen ŞEŞ Sistemi ile bu sistemin Yönetmelik Taslağı da bu bölümde sunulmuştur. Ayrıca, bir inşaatın proje hazırlanış aşamasından kesin kabulüne kadar iş güvenliği açısından hangi süreçlerden geçmesi gerektiği ve her bir aşamanın yasal gerekliliklerine dair bir çalışma da bu bölümde yer almaktadır. İBB Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı yetkilileri ile yapılan toplantılar sonucunda 10 adet şantiye tipi belirlenmiş ve bu şantiye tipleri ortak özelliklerine göre 5 ana grupta toplanmıştır. Bu şantiye tipleri ve gruplarının ilgili İBB Müdürlüklerine göre dağılımı tablosu da (Tablo 3.3) bu bölümde yer almaktadır. Son olarak, 5 gruba indirgenmiş olan şantiye tiplerinin her birinde yapılan ana inşaat faaliyetleri belirlenerek bu faaliyetlerden, şantiye dışındaki halkın güvenliğini, huzurunu ve çevre sağlığını etkileyebilecek olanlar için geliştirilen Şehir Şantiyeleri (ŞEŞ) kontrol listesi taslakları da hazırlanarak Ek 3 te sunulmuştur. Söz konusu kontrol listeleri oluşturulurken ALARKO tarafından hazırlanan ve uygulamalarında kullanılmakta olan Çevresel Saha İzleme Kontrol Listesi örneklenmiş ve hazırlanan diğer ŞEŞ kontrol listeleri için de aynı format kullanılmıştır. 4. Bölümde ( Çalıştaylar; Ç1 - Ç9 ), ŞEŞ paydaşlarının ( İBB nin Yatırımcı Müdürlükleri, İştirakleri, diğer kamu kuruluşları, danışmanlık ve özel inşaat firmaları ile İlçe Belediyeleri nin ilgili birimleri ) yetkilileriyle yapılan çalıştaylar sonucunda oluşan fikirler ve öneriler özetlenmiştir. ŞEŞ lerin çevre güvenliği konularının belli bir merkezden yönetilebilmesi için İstanbul Büyükşehir Belediyesi nde oluşturulabilecek sistem seçenekleri ve organizasyon şemaları geliştirilmiş-irdelenmiş ve uygulamaya dönük önerilerde bulunulmuştur. 5. Bölümde, konu ile ilgili mevzuat araştırılması yapılarak elde edilen 50 adet kanun, yönetmelik, sözleşme vb. incelenmiş ve inşaat faaliyetleri nedeniyle çevredeki halka ve doğal çevreye verilebilecek zararlarla ilgili olan kısımlar ayıklanarak irdelenmiştir. Ekler Bölümü dört alt başlıktan oluşmaktadır; EK 1 de, iş sağlığı ve güvenliği kavramının tarihsel gelişiminden bahsedilerek güvenlik önlemlerinin önemi vurgulanmıştır ve inşaat sektöründeki riskler özetlenmiştir. Bu önemli konulardaki bilgisizlik ve bilinçsizlik ŞEŞ lerde yaşanan sorunların temel sebepleridir. Bu bölümde ayrıca, kazaların işletmelere maliyeti de değerlendirilmiştir. EK 2 de, belirlenen risklerin önlenmesi doğrultusunda izlenmesi gereken stratejiler tanıtılmıştır. Bu bölümde ağırlıklı olarak, kaza önleme stratejilerini oluşturabilmek için, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü tarafından önerilen ve bazı yurt dışındaki büyük metropollerde de uygulanmakta olan sistem özetlenmiştir. Özellikle, inşaatın yapımında görev alan tarafların yükümlülükleri, görev paylaşımları ve eğitimin öneminden vurgulanmıştır. Ayrıca, Türkiye de iş güvenliği konusunda önemli çalışmaları olan özel inşaat firmalarından bazılarının çalışmaları örneklenmiştir. Son olarak, kısa sürede,

4 iii Avrupa nın iş güvenliği konusunda en iyi 3. ülkesi durumuna yükselen İrlanda nın izlediği yöntem incelenmiştir. EK 3 te 3. bölümde sözü geçen ŞEŞ Kontrol Listesi taslakları sunulmuştur. EK 4 te faydalı olabileceği tespit edilmiş olan yurtdışı internet siteleri sunulmuştur. EK 5 te, çocukları şantiyelerden uzak tutabilmek için onları eğlendirerek eğitecek uyarıcı broşürler yer almaktadır.

5 iv TEŞEKKÜR Proje yöneticisi ve takım arkadaşları bu AR-GE çalışmasını başından beri samimi ve güçlü bir şekilde destekleyen, Yıldız Teknik Üniversitemizin sayın yöneticilerine ( Prof. Dr. Görün Arun, Prof.Dr. Zekiye Çınar, Prof. Dr. Yalçın Yüksel, Prof. Dr. Faruk Yükseler ), başta bu önemli konuya dikkatimizi çeken İBB Strateji Geliştirme Daire Başkanı Sn. Köksal Tandıroğlu olmak üzere, konu ile ilgilenen ve katkılarda bulunan İBB nin diğer sayın yöneticilerine ve takım arkadaşlarına ( Mustafa Kemal İşler, Abdülkadir Akpınar, Mücahit Demirtaş, Muzaffer Hacımustafaoğlu, İdris Atabay, M. Necip Ertaş, Ali Doğan, ), Dokuz adet çalıştaylarımıza katılarak, uygulama bazlı fikirleri ile yolumuzu aydınlatan, sistem geliştirmemize katkılarda bulunan İBB nin, İlçe Belediyelerinin, diğer kamu ve özel sektör kurum ve kuruluşlarının değerli yönetici ve uzmanlarına ( Bkz. Tablo 2.1 ), İNTES in Genel Sekreteri Sn. Süheyla Arslan a, İMO / İstanbul un sekreteri Sn. Rezzan Bulut a, ve burada ismi geçmeyip de katkıda bulunanlara En içten Sevgi, Saygı ve Teşekkürlerimizi sunuyoruz.

6 v İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ TEŞEKKÜR TABLO LİSTESİ ŞEKİL LİSTESİ i iv vii viii 1. GİRİŞ Çalışmanın Amacı Çalışmanın Kapsamı 2 2. ÇALIŞMA YÖNTEMİ İ.B.B. Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı ile Toplantılar Türkiye Müteahhitler Birliği (TMB) ne Üye Şirketler ile Çalışmalar Türkiye İnşaat Sanayicileri İşveren Sendikası (İNTES) ile Çalışmalar Yurtiçi Kaynak Araştırması Yurtdışı Kaynak Araştırması Çalıştaylar Mevzuat İnceleme Çalışmaları 4 3. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Önerilerin Olgunlaşma Süreci Şehir Şantiyeleri (Şeş) İçin Önerilen Koordinasyon ve Kontrol Sistemi (ŞEŞ Sistemi) Bu Sistemin Genel Olarak Avantajları ŞEŞ (Koordinasyon ve Kontrol) Grubunun Çeşitli Kurumlara Bağlanması Seçeneklerinin İrdelenmesi ŞEŞ Paydaşları Arasındaki İlişkiler İstanbul Şehir Şantiyeleri (ŞEŞ) Grubu Yönetmelik Taslağı Proje Geliştirme Aşamasından Kesin Kabule Kadar Yaşanan Süreçler Şantiye Tipleri ve Kontrol Listesi Taslakları Diğer Öneriler ÇALIŞTAYLAR Çalıştay Formu Şantiye Koordinasyon / Kontrol Birimi Koordinasyon / Kontrol Birimi nin İsmi Ne Olmalı? Koordinasyon / Kontrol Birimi nin Hedefleri Ne Olmalı? Koordinasyon / Kontrol Biriminin Organizasyonu Nasıl Olmalı? 43

7 vi Koordinasyon / Kontrol Birimi nin Yetki ve Sorumlulukları Neler Olmalı? Koordinasyon / Kontrol Birimi nin Çalışma Prensipleri Neler Olmalı? İnşaat Projelerinin Çeşitli Aşamalarında Yapılacak Çalışmalar Proje Geliştirme Aşamasında Yapılacaklar Şantiye Kuruluş Aşamasında Yapılacaklar Koordinasyon Çalışmaları Çevre Güvenliği Tedbirleri Çevre Huzuru ve Doğal Çevreyi Koruma Tedbirleri Şantiye İşletme Döneminde Yapılacaklar Koordinasyon Çalışmaları Çevre Güvenliği Tedbirleri Çevre Huzuru ve Doğal Çevreyi Koruma Tedbirleri Şantiye Kapanış Aşamasında Yapılacaklar Koordinasyon Çalışmaları Çevre Güvenliği Tedbirleri Çevre Huzuru ve Doğal Çevreyi Koruma Tedbirleri Diğer Konularla İlgili Öneriler AYKOME ile İlgili Öneriler İnşaat Projelerindeki Süreçlerin Analizi MEVZUAT İNCELEME ÇALIŞMALARI Yatırımların Planlanması Aşamasında Yapılacaklar İmar Kanunu, Büyükşehir Belediye Kanunlarına Göre Yapılacaklar İhale Öncesi Yapılacaklar Kamu İhale Kanunu Ve Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunlarına Göre Yapılacaklar Yapım Denetimi Hakkında Kanuna Göre Yapılacaklar Yapım İşleri Genel Şartnamesi Göre Yapılacaklar Bayındırlık İşleri Kontrol Yönetmeliğine Göre Yapılacaklar İş Kanunu Çevre Kanunu ve Yönetmeliklerine Göre Yapılacaklar Çevre Kanununa Göre Gürültü Hafriyat Toprağı İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği 114 KAYNAKLAR 120 EK 1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAVRAMI 126 EK 2. KAZA ÖNLEME, ÇEVRE SAĞLIĞINI VE HUZURUNU KORUMA STRATEJİLERİ 133 EK 3. ŞEHİR ŞANTİYELERİ (ŞEŞ) KONTROL LİSTESİ TASLAKLARI 183 EK 4. YURTDIŞI İNTERNET SİTELERİ 216 EK 5. ÇOCUKLAR İÇİN EĞİTİCİ BROŞÜRLER 226

8 vii TABLO LİSTESİ Sayfa No Tablo 2.1 Çalıştay katılımcıları 6 Tablo 3.1 Önerilen birimin bağlı olacağı kurumlara göre avantaj ve dezavantajları 17 Tablo 3.2 Proje geliştirme aşamasından kesin kabule kadar süreçler, yönlendirici unsurlar ve yaptırımlar 27 Tablo 3.3 Şantiye tipleri ve gruplarına göre ilgili İBB müdürlükleri 34 Tablo 3.4 Şantiye grupları ve tipleri için faaliyetler 36 Tablo 4.1 Önerilen birimin belediye bünyesinde yapılandırılma biçimine göre avantaj ve dezavantajları 45 Tablo 4.2 Süreçlerin analizi 70 Tablo 4.3 Yönlendirici unsurlar ve yaptırımlar ile süreçlerin analizi (Ç 7) 74 Tablo 5.1 Şantiye alanı için çevresel gürültü sınır değerleri 101 Tablo 5.2. Maden ve taş ocakları ile benzeri alanlarda patlama nedeniyle oluşacak titreşimlerin, en yakın yapının dışında yaratacağı zemin titreşimlerinin izin verilen en yüksek değerleri 102 Tablo 5.3 İnşaatlarda kazık çakma ve benzeri titreşim yaratan operasyonların ve inşaat makinelerinin en yakın yapının dışında yaratacağı zemin titreşimlerinin izin verilen en yüksek değerleri (1 hz- 80 hz arasındaki frekans bantlarında ) 103 Tablo 5.4 Binalarda, bina içindeki makine ve teçhizatın yaratacağı Tablo 5.5 titreşimlerin sınır değerleri 103 Yapılarda gürültü kaynağı olan faaliyet alanı ve etkilenen iç alanlar (gürültüye duyarlı faaliyet alanı) 105 Tablo E2.1 Bina inşası ile ilgili inşaat ve yıkım artıkları üretimi: malzemeye göre tahmini yüzdeler 153 Tablo E2.2 Atık matrisi 154 Tablo E2.3 Bazı illerde teftiş sayılarına göre noksan durumları 158 Tablo E3.1 Çevresel saha izleme kontrol listesi 184 Tablo E3.2 Planlama ve organizasyon kontrol listesi 192 Tablo E3.3 İnşaat sahası kontrol listesi 194 Tablo E3.4 Kazı işleri çevresel etki kontrol listesi 196 Tablo E3.5 Düşen malzemeler için kontrol listesi 199 Tablo E3.6 İskele ve merdivenler için kontrol listesi 201 Tablo E3.7 Küçük şantiyeler için çevresel koruma kontrol listesi 203 Tablo E3.8 Araç kazalarını önlemek için kontrol listesi 206 Tablo E3.9 Çalışanların eğitimi için kontrol listesi 211 Tablo E3.10 Sağlık ve güvenlik koordinatörünün görevleri için kontrol listesi 213 Tablo E4.1 Yurtdışı internet siteleri 217

9 viii ŞEKİL LİSTESİ Sayfa No Şekil 2.1 Çalışma yöntemi ve süreci akış şeması 5 Şekil 3.1 ŞEŞ Kurulu ve ŞEŞ Grubu ile paydaşları arasındaki ilişkiler 18 Şekil 3.2 Çalıştay 8 de önerilen Koordinasyon ve Kontrol Üst Kurulu genel yapısı ve (paydaş) üyeleri 19 Şekil 3.3 Koordinasyon ve Kontrol Sistemi için önerilen organizasyon şeması 20 Şekil 4.1 Öneri 1 (Ç 1) 46 Şekil 4.2 Öneri 2 (Ç 3) 47 Şekil 4.3 Öneri 3 (Ç 3) 48 Şekil 4.4 Öneri 4 (Ç 3) + (Ç 5) 49 Şekil 4.5 Öneri 5 (Ç 1) 50 Şekil 4.6 Öneri 6 (Ç 6) 51 Şekil 4.7 Öneri 7 (Ç 7) 53 Şekil 4.8 Öneri 8 Koordinasyon ve Kontrol Üst Kurulu genel yapısı Şekil 4.9 ve (paydaş) üyeleri (Ç 8) 55 Öneri 8 Koordinasyon ve Kontrol Üst Kurulu organizasyon şeması (Ç 8) + (Ç 9) 56 Şekil 4.10 Ön yeterlik, ihale, mobilizasyon ve yürütme süreçleri (ENKA) 73 Şekil E1.1 Kazaların zaman içindeki evreleri 126 Şekil E1.2 New York şehri genelindeki inşaat kazalarının nedenleri 128 Şekil E1.3 Risk değerlendirme süreci akış şeması 129 Şekil E1.4 İşletmelerin yıllık kaza maliyetleri 130 Şekil E1.5 Stratejik koruma önlemleri 131 Şekil E2.1 Güvenlik ihlalinden etkilenme 134 Şekil E2.2 Güvenliği etkileyebilirlik 134 Şekil E2.3 Riskler ile başa çıkmanın yolları 135 Şekil E2.4 Şekil E2.5 İşin farklı aşamalarında müteahhit, proje denetçisi ve koordinatörün ilişkileri 137 İşin farklı aşamalarında proje denetçisi, işletmeler ve koordinatörün ilişkileri 138 Şekil E2.6 Koordinatörün iş sahasındaki ilişkileri 141 Şekil E2.7 Koordinatörün projenin iyileşmesine etkisi 142 Şekil E2.8 Güvenlik ve sağlık koordinasyonu araçları 143 Şekil E2.9 Eş zamanlı ya da birbiri ardından yapılacak iş aşamalarına dayanılarak yapılandırma 143 Şekil E2.10 İş sahasının çevresi ve çevre için iş sahası risklerinin analizi 144 Şekil E2.11 Projenin özelliklerine uygun dosya 146 Şekil E2.12 Gellor un üçlü güvenlik teorisi 156 Şekil E2.13 Sürekli iyileştirme döngüsü 157

10 ix Şekil E ve 2. aşama tespitlerde noksanlar ve bu noksanların değişimi 159 Şekil E2.15 Sosyal diyaloglar kapsamında edinilen tecrübeler ile eğitimlerin standardize edilmesi 165 Şekil E2.16 İrlanda daki İş Sağlığı ve Güvenliği kavramının tarihsel gelişimi 182

11 1 BÖLÜM 1. GİRİŞ Şehir şantiyelerindeki faaliyetler nedeniyle-yeterince önlem alınmadığı durumlardatoplumun can ve mal güvenliği ve doğal çevre büyük tehdit altında kalabilmekte, şantiyede sürdürülen faaliyetlerinden dolayı şantiye çevresinde can ve mal kayıpları yaşanabilmektedir. Özellikle çocukları etkileyen ve can kaybı ile sonuçlanan birçok olay meydana gelmektedir. Gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında bu olumsuzlukların ülkemizde çok daha fazla yaşandığı görülmektedir. Bunun nedenlerinin ve çözüm önerilerinin belirlenebilmesi amacıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) ile birlikte başlatılan bir akademik araştırma-geliştirme projesi gündeme gelmiş ve bu proje Yıldız Teknik Üniversitesi Yapı İşletmesi Anabilim Dalı Öğretim Üye ve Yardımcıları tarafından yürütülmüştür. Genel olarak yasa, tüzük ve yönetmeliklerin öngördüğü önlemler belirlenmiş olmasına ve bu önlemlerin kimler tarafından alınması gerektiği, ilgili yasalarda belirtilmiş olmasına rağmen, gerekli önlemlerin yeterince alınmadığı/alınamadığı görülmektedir. Şantiye içi ve dışı güvenliğinin teknik olarak ilgili yasal mevzuat çerçevesinde sağlanması konusunda bilinçlenmenin yeterince yaygınlaşmadığı, eğitimde eksiklikler olduğu, yasal zorunlulukluların tam olarak yerinde ve zamanında uygulanmasını engelleyici birtakım olumsuz davranış biçimlerinin varlığı da kabul edilen bir gerçektir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi örgütlenmesi içinde birçok birimin var olduğu, bu birimlerin bağımsız olarak kendi hizmet alanları ile ilgili birçok işi ihale ettikleri ve ihale ettikleri işleri takip ettikleri görülmektedir. Bu birimler arası tam ve etkili bir işbirliğinin sağlanamadığı ya da böyle bir işbirliğinin sağlanmasında birçok engelle karşılaşıldığı görülmektedir. Yatırımların planlanması aşamasından başlamak üzere birimlerin yatırım programlarının birbiriyle uyumlu hale getirilememiş olması, ya da bunu sağlamakta yaşanan güçlükler bu birimlerin İstanbul un aynı yerinde birbirlerinden farklı zamanlarda faaliyet göstermelerine neden olabilmektedir. Bütün bunlar doğal olarak büyük bir şehirde yaşayanlara yükler getirmektedir. Defalarca kazılan sokaklar, sürekli yapılıp değiştirilen kaldırımlar vs. gibi faaliyetler çoğu kez bir zorunluluktan kaynaklansa bile görüntü itibariyle fazladan yapılan iş gibi algılanabilmektedir. İBB nin yanında diğer kamu kurumları ve özel sektör tarafından İstanbul un birçok bölgesinde çok çeşitli inşaatlar yapılmakta ve yaptırılmaktadır. Dolayısıyla birçok yerde geçici veya uzun süreli şantiyeler kurulmakta ve işletilmektedir. Amaç bu çalışmaları olabildiğince hızlı bir şekilde gerçekleştirerek bir an önce tamamlanmalarını sağlamak olduğu kadar, bu şantiyelerden dolayı İstanbulluları en az rahatsız edecek yöntem ve uygulamalara yer vererek bu işleri gerçekleştirmektir.

12 2 Kısaca, klasik belediyecilik anlayışının temel ilkesi olan kamu yararı ilkesine ilave olarak şehircilik bilinci ile daha katılımcı ve şehirde yaşayanların yaşam kalitesini yükseltici konfor ve mutluluk ilkesi nin de benimsenmesi gereklidir. Buna kentin tarihi dokusunu ve doğal çevreyi koruma kriterleri de eklenmelidir. Bu durumda, bu şantiyelerin sıkı bir şekilde izlenmesi ve kontrol edilmesi, şantiye faaliyetlerinden dolayı toplumun can ve mal güvenliğine ve çevreye verilebilecek zararların ya da olumsuzluların en aza indirilmesi gerekmektedir. Bu AR-GE projesinde durum tespiti yapılmış, olması gerekenler saptanmış, koordinasyon ve uygulamalar konusunda önerilerde bulunulmuştur. 1.1 Çalışmanın Amacı Şehir içi inşaat projelerinde ilgili kurumlar arası (elektrik, su, gaz, telefon, trafik vb.) koordinasyon sağlanmadığı ve İş Güvenliği konularına yeterince özen gösterilmediği için her yıl çok sayıda yaralanmalar ve can kayıpları yaşanmaktadır. Can kayıplarının yanı sıra büyük miktarda malzeme, emek, para ve zaman kayıpları da meydana gelmektedir. Dolayısıyla, tüm ilgili kurum ve kuruluşlarla çok yönlü koordinasyonun sağlanması ve şehir içi şantiyelerde yapılan çalışmalar sırasında çevreye (çevre huzuruna, doğal çevreye, tarihi dokuya, mala, cana, trafik düzenine, vb.) zarar verilmemesini sağlayacak bir Şehir Şantiyeleri (ŞEŞ) Koordinasyon ve Kontrol sisteminin geliştirilmesi amaçlanmıştır. 1.2 Çalışmanın Kapsamı Şantiye içi sağlık ve güvenlik konuları bu AR-GE projesinin kapsamı dışındadır. Bu proje Şehir Şantiyelerinde (ŞEŞ) yapılan çalışmalar nedeniyle yakın çevreye verilebilecek zararları en aza indirmek üzere şantiye çevresine odaklanmıştır. Söz konusu zararlar aşağıda özetlenmiştir; - İnsanlar (yaralanmalar ve ölümler) - Mallar ve Yapılar (araçlar, ekipmanlar, binalar, yollar, ) - Doğal Çevre (Ağaçlar, erozyon, zararlı atıklar, yer altı suyu, ) - Tarihi Doku (kontrolsüz aşırı yapılanma, tarihi eserler) - Çevre Huzuru (aşırı gürültü, titreşim, ışık, toz, koku, kontrolsüz atıklar, kirli ve düzensiz görüntü, işçilerin kabul edilemez davranışları vb.)

13 3 BÖLÜM 2. ÇALIŞMA YÖNTEMİ Araştırma yapılırken izlenen yol ve yöntem aşağıda sıralanmış, çalışma süreci ise Şekil 2.1 deki akış şemasında özetlenmiştir. 2.1 İ.B.B. Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı ile Toplantılar Birinci toplantı Stratejik Planlama Daire Başkanlığı nın araştırma konumuzla ilgilenen personeli ile tanışma ve araştırma kapsamının belirlenmesini içermiştir. İkinci ve üçüncü toplantılarda şantiye tiplerinin belirlenmesi konusuna yoğunlaşılmıştır. Dördüncü toplantı ise, İBB nin yatırımcı müdürlüklerinin konu ile ilgili temsilcilikleri ile bilgi alışverişinde bulunulan bir çalıştay formatında yapılmıştır. 2.2 Türkiye Müteahhitler Birliği (TMB) ne Üye Şirketler ile Çalışmalar Türkiye Müteahhitler Birliği ne üye inşaat firmaları örneklem kümesi olarak ele alınıp firmaların araştırma yapılan konu kapsamındaki tecrübelerinden yararlanılmak istenmiştir. Bu amaçla, TMB ye üye inşaat firmalarına elektronik posta ile araştırma hakkında bilgi verilmiş ve katkıları istenmiştir. Ancak, bu firmalardan yeterince katkı sağlanamamıştır. 2.3 Türkiye İnşaat Sanayicileri İşveren Sendikası (İNTES) ile Çalışmalar Yurt içi inşaat firmalarının konu ile ilgili tecrübelerinden yararlanmak amacı ile İNTES ile temasa geçilmiş, İNTES tarafından üye inşaat firmalarına araştırma duyurulmuş ve katkıları istenmiştir. Bu duyuru sonucunda İNTES üyesi iki firmanın (MESA ve ATTİLA DOĞAN) uzmanları bir çalıştaya katılmış, çalıştay öncesi ve sonrasında bu AR-GE projesine raporları ile katkıda bulunmuşlardır. 2.4 Yurtiçi Kaynak Araştırması Yurtiçindeki kitaplar, yayınlar ve ilgili internet siteleri araştırılmış, kaynak elde edebilmek amacı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü ziyaret edilerek faydalı olabilecek yayınlar derlenmiş ve bu çalışmada kullanılmıştır. 2.5 Yurtdışı Kaynak Araştırması Yurt dışındaki kitaplar, yayınlar ve ilgili internet siteleri araştırılmıştır. İtalya, Fransa, İngiltere, Almanya, Japonya, Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Rusya gibi ülkelerin büyük metropollerinin (Roma, Milano, Paris, Liverpool, Londra, Chester, Manchester, Berlin, Tokyo, New York, Washington DC, Seattle, Sydney, Moskova)

14 4 internet sayfaları incelenmiş ve ilgili temas noktalarına e-posta gönderilmiştir. Faydalı olabileceği tespit edilmiş olan yurtdışı internet siteleri Ek 4 te verilmiştir. ABD deki metropollerden New York, Washington DC ve Seattle ile Vancouver- Kanada ziyaret edildi. Buralardaki şehir şantiyeleri ( ŞEŞ ) gezildi. İlgili belediye yetkilileri ile değerlendirmeler yapıldı. Seattle da konu ile dolaylı olarak ilgilenen eyalet yetkilileri ( Dept. of Labor and Industries of Washington State ) ile de görüşüldü. Neticede, bu metropollerden hiçbirinde ŞEŞ lerin çevre güvenliğini sağlamak için geliştirilmiş bize örnek olabilecek organizasyonel bir sistemin olmadığı anlaşıldı. Söz konusu metropollerde ŞEŞ konusunda yapılan parça parça ( kapsamlı ve sistematik olmayan ) çalışmalardan seçilmiş bazı örnekler Ek 5 te sunulmuştur. 2.6 Çalıştaylar (Ç1 Ç9) Bu AR-GE projesi çerçevesinde, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı nın yetkileri ile yapılan dört toplantının dışında ŞEŞ Paydaşlarının ( Büyükşehir Belediyesi nin ilgili birimleri, ilgili kamu kuruluşları, İlçe Belediyeleri ve özel inşaat firmaları ) konu ile ilgili çalışanları ile de dokuz adet çalıştay yapılmıştır. Bu dokuz çalıştayın ilk dördünde, genel olarak şantiyelerin kuruluş, işletme ve kapanış aşamalarında yapılması gereken koordinasyon çalışmaları, alınması gereken çevre güvenliği ve huzuru ile doğal çevreyi koruma tedbirleri konularına odaklanılmıştır. Son beş çalıştayda ise proje ve inşaat süreçleri irdelenmiştir. Çalıştay katılımcıları Tablo 2.1 de listelenmiştir. ( Bkz. Böl.4 ) 2.7 Mevzuat İnceleme Çalışmaları Bu AR-GE projesinin konusu ile ilgili halen yurt içinde yürürlükte olan mevzuat araştırması yapılmıştır. Şantiye dışı güvenliği, çevre koruma ve huzuru konularını içeren kısımlar ayıklanmış, yorumlanarak rapor edilmiştir. (Bkz. Böl.5)

15 5 İBB STRATEJİ GELİŞTİRME DAİRESİ YETKİLİLERİ İLE TOPLANTILAR MEVZUAT İNCELEME ÇALIŞMALARI YURTİÇİ KAYNAK ARAŞTIRMALARI YURTDIŞI KAYNAK ARAŞTIRMALARI İLGİLİ PAYDAŞLARLA ÇALIŞTAYLAR BULGULARIN DERLENMESİ SONUÇLAR VE ÖNERİLERİN OLUŞTURULMASI RAPORLAMA Şekil 2.1 Çalışma yöntemi ve süreci akış şeması

16 6 Tablo 2.1 Çalıştay katılımcıları ÇALIŞTAY KATILIMCILARI Adı Soyadı Kurumu Çalışma Yeri Hüseyin IŞIK İ.B.B. Başkanlığı Proje Değerlendirme Koordinasyon Takip Kurulu- İnş. Yük. Müh. Muhammet GARİP İ.B.B. Şehir Aydınlatma ve Enerji Müdürü Naci SAY İ.B.B. Yapı İşleri Müdür Yardımcısı Sait AVCI İstanbul Büyükşehir İ.B.B. Trafik Müdürlüğü Selçuk VARLIBAŞ Belediyesi Birimleri İ.B.B. Yapı İşleri Mümin KÜÇÜK AYKOME Avrupa Yakası Bölge Sorumlusu Turgut YILDIRIM AYKOME Şefi Haluk KARA İSKİ Kesin Hesap Müdürlüğü Önder ALTUNTAŞ İSKİ Atıksu İnşaat Daire Başkanlığı Hamit YILDIRIM BİMTAŞ- İnş. Yük. Müh. İGDAŞ Yapım Kontrol Müdürlüğü Birim İbrahim OFLAZ Fiyat Analiz Şefi İstanbul Büyükşehir Murat AKBULUT İGDAŞ Belediyesi İştirakleri Mücahit HAYIR KİPTAŞ AR-GE Sorumlusu Vahap ENSAR KİPTAŞ AR-GE Sorumlusu Müdür Yardımcısı Erkan ŞENTÜRK Bahçelievler Belediyesi Fen İşleri Müdürü Gökhan AKBULUT İlçe Belediyeleri Kartal Belediyesi Fen İşleri Müdürlüğü Vahap YASİNTİMUR Kâğıthane Belediyesi Fen İşleri Müdürü Ahmet Ertan YILDIRIM Çevre Yönetimi İl Müdürlüğü Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi İl Müdürlüğü Kontrol Mühendisi Halis ÖZBAĞ İstanbul İl Özel İdaresi Genel Koordinatörü Murat YÜKSEKDAĞ İl Özel İdaresi İstanbul İl Özel İdaresi, Yatırım ve İnşaat Müdürü Dr. Metin YILDIRIMLI Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu İstanbul III Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge. Kurulu Müdürü; YTÜ Öğretim Görevlisi Nuri Şener TIĞLI Çalışma ve Sosyal Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Baş Ramazan ŞEKER Güvenlik Bakanlığı İstanbul Bayındırlık ve İskân Müdürlüğü İş Müfettişi Grup Bşk. İstanbul Bayındırlık ve İskân Müdürlüğü Müdür Yrd.

17 7 Tablo 2.1 Çalıştay katılımcıları (devam) ÇALIŞTAY KATILIMCILARI Adı Soyadı Kurumu Çalışma Yeri Aysel TANTUĞ SOYAK İnşaat Teknik Danışman Mustafa ALP SOYAK İnşaat A.Ş. Necip ÇETİNKAYA SOYAK İnşaat A.Ş. Bülent KARAASLAN DOĞUŞ Esenler Başakşehir Metrosu SEÇ Şefi Günkut BARKA BARKA Mühendislik (GÖK İnşaat) Havva ERGÜN ENKA İnş. Çevre, Güvenlik ve Sağlık Müdürü İlhan ÖLÇER Yapı Merkezi İnş. San. A.Ş. Yönetim Sist. Destek Grup Prof. Dr. O.Metin İLKIŞIK Özel Firmalar Anadolu Yer Bilimleri Genel Müdürü Niyazi GALİPOĞULLARI TEKSER İnş. San. Ve Tic. A.Ş. İnş. Yük. Müh. Proje Müdürü Orçun BİRSOY MESA Yönetim Sistemleri Departmanı Çevre Mühendisi Ruhi ÖKTEM ATTİLA DOĞAN İnş. A.Ş. İSG Direktörü Şükrü ÖZEN BP SEÇ-G Müdürü Serhat ARABACI BSİ (British Standarts Institute) Management Systems (Paz. ve Satış Md.) Volkan KURT ALARKO Taahhüt Grubu İşletme Müh. İş Sağlığı Güvenliği ve Çevre Müdürü Dr. Ethem ŞANLIER Kalite, Sağlık, Eğitim Danışmanlık A.Ş. Hakan EREN Danışmanlık Firmaları HSSE İş Güvenliği, Çevre ve Risk Yönetimi Danışmanlık Hizmetleri Genel Müdürü Doç. Dr. Ruhi GÜRDAL RGA Yönetim Danışmanlık Cemal İNAN Mücella YAPICI Prof. Dr. Haluk ÇEÇEN Öğr. Gör. Dr. Şenay ATABAY Yrd.Doç. Dr. Begüm SERTYEŞİLIŞIK Öğr. Gör. Dr. Erdoğan YILMAZ Dr. Hakkı YILDIRIM Araş. Gör. Nur ATAKUL Mühendis ve Mimar Odaları Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisleri Odası Yön. Kurulu Mimarlar Odası ÇED Danışma Kurulu Sekreteri Y.T.Ü. İnş. Müh. Böl. Yapı İşletmesi Anabilim Dalı Başkanı Y.T.Ü. İnş. Müh. Böl. Yapı İşletmesi Anabilim Dalı Öğretim Elemanı Y.T.Ü. İnş. Müh. Böl. Yapı İşletmesi Anabilim Dalı Öğretim Elemanı Y.T.Ü. İnş. Müh. Böl. Yapı İşletmesi Anabilim Dalı Öğretim Elemanı Y.T.Ü. İnş. Müh. Böl. Yapı İşletmesi Anabilim Dalı Araştırma Elemanı Y.T.Ü. İnş. Müh. Böl. Yapı İşletmesi Anabilim Dalı Araştırma Elemanı

18 8 BÖLÜM 3. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Bu proje kapsamında yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen veriler doğrultusunda ulaşılmış olan sonuç ve öneriler; Önerilerin Olgunlaşma Süreci, Önerilen Koordinasyon ve Kontrol Sistemi, Şehir Şantiyeleri (ŞEŞ) Grubu Yönetmelik Taslağı, İnşaatlarda Proje Geliştirme Aşamasından Kesin Kabule Kadar Süreçler, Şantiye Tipleri ve Kontrol Listesi Taslakları ile Diğer Öneriler olmak üzere altı ana başlık altında sunulmuştur. 3.1 Önerilerin Olgunlaşma Süreci Şehir şantiyelerinde ( ŞEŞ ) problem yaşanmaması için tüm ilgili kurum ve kuruluşlarla ( Çevre Koruma, Tarihi Eserleri Koruma, Anıtlar Y. Kurulu gibi kurumlar ile Elektrik, Su, Doğal Gaz, Telefon ve Trafik idareleri gibi ) çok yönlü Koordinasyonun daha işin başında kurulması ve şantiye kapatılıp kesin teslim yapılına kadar da sürdürülmesi gerekir. Ayrıca, şehir şantiyelerinde yapılan çalışmalar sırasında çevreye ( doğal çevreye, mala, cana, trafik düzenine, vb ) zarar verilmemesi için gereken her türlü tedbir alınmalıdır. Şehir şantiyelerinde çevre güvenliği konusunda geliştirilmiş standartlara da uyulması gereklidir. Bu konuda, Yıldız Teknik Üniversitesi Yapı işletmesi Anabilim Dalı nda ( YTÜ / YİAD ) yürütülen AR-GE projesinde konu üç açıdan ele alınmıştır; A ) Şehir Şantiyeleri ile ilgili Koordinasyon Problemleri ve Çözümleri nelerdir? Kamu hizmeti yapan şirketlerle (elektrik, su, doğal gaz, telekom, kablolu televizyon, ) koordinasyon bir zorunluluktur. Benzer şekilde, trafik, yol, kaldırım ile ilgili belediye birimleri ile koordinasyon da çok önemlidir. Aksi halde, şantiyelerde yapılan çalışmalardan dolayı şantiye çevresindekilere zarar veren (patlayan borular, kesilen hatlar gibi) kötü ve maliyeti yüksek sürprizlerle karşılaşılabilir. Koordinasyon eksikliği sonucunda yaşanan diğer bir terslik ise yeni yapılmış olan asfalt yolları başka kamu hizmeti yapan şirketlerin kendi çalışmaları için tekrar tekrar bozmalarıdır. İnşaat firmalarının tarihi yerlerin ve doğal çevrenin korunması ile ilgili yetkili kurumlardan / kurullardan gereken izinleri almamalarından kaynaklanan koordinasyon problemleri, yeni yapıların yıktırılması (zaman, para ve emek kaybı, inşaatın çevreye verdiği sıkıntıların devam etmesi) sonucunu bile doğurabilirler.

19 9 B ) Şehir Şantiyeleri ile ilgili Çevre Güvenliği Problemleri ve Çözümleri nelerdir? Not: Şantiye içi sağlık ve güvenlik problemleri bu araştırma kapsamının dışındadır. Bu çalışmada, şantiyedeki inşaat ve ilgili aktivitelerden dolayı şantiye çevresinde meydana gelebilecek çeşitli zarar ve ziyan konularına yoğunlaşılmıştır (mülkün zarar görmesi, insanların yaralanması, ölümcül kazaların olması, yapı / alt yapı, yol hasarları vb.). C ) Şehir Şantiyeleri ile ilgili Çevre Huzuru ve Doğal Çevrenin Koruması Problemleri ve Çözümleri nelerdir? Bu çalışmada odaklanılan diğer bir konu da çevre huzurunu bozan ve doğal çevreye zarar veren inşaat çalışmaları ve ilgili aktivitelerin sonuçlarıdır (aşırı ışık, ses, titreşim, toz, atıklar, zararlı malzemelerin elden çıkarılması, zararlı gazlar, kirli ve düzensiz görüntü, işçilerin kabul edilemez davranışları, trafik sıkışıklığı vs.). Bu soruların cevapları şantiyelerin; 1 ) Hazırlık 2 ) Kuruluş 3 ) İşletme 4 ) Kapanış aşamalarında yapılacak çalışmalar.olarak araştırılmıştır. ŞEŞ lerde (Şehir Şantiyelerinde) yaşanan sorunların giderilmesi için aşağıdaki genel saptamalar yapılmıştır; - ŞEŞ lerin çevre güvenliği, çevre huzuru ve doğal çevre koruması konuları ile ilgili standartlar ve yükümlülükler ihale dökümanlarının ( şartname, ekler ve sözleşme ) ayrılmaz birer parçaları olmalı. - Yükleniciler teklif fiyatlarını ŞEŞ çevre güvenlik önlemleri için gereken maliyetleri de kapsayacak şekilde oluşturulmalılar. - ŞEŞ lerle ilgili güncel mevzuat ve standartlar takip edilmeli. Saha uygulanmaları titizlikle denetlenmeli ve ihmallere izin verilmemeli. - ŞEŞ denetmenlerini de denetleyecek bir sistemin oluşturulması gerekir. - ŞEŞ konusunda eğitime ve halkla ilişkilere çok önem verilmelidir. - Tüm ŞEŞ Paydaşlarını koordine edebilecek ve denetleyecek bir sistem kurulmalı. Yukarıdaki ön değerlendirmeler çerçevesinde başlatılan bu AR-GE projesinde ŞEŞ lerde yapılan çalışmaların sonucunda ŞEŞ lerin yakın çevrelerinde yaşanan sorunları en aza indirecek bir organizasyonel sistemin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Söz konusu sistemin problemlere çözüm getirebilmesi için aşağıdaki özelliklere sahip olması gerektiğine karar verilmiştir; a) Yetkili : Üst düzeyde,son kararı verebilen,tüm ŞEŞ paydaşlarını yönlendirebilen b) Etkili : Aldığı kararları zamanında ve ödün vermeden uygulayabilen c) Sürekli : Kişilere bağlı olmayan, kalıcı kurumsal bir yapı d) Kapsamlı: Tipine ve sahibine bağlı olmaksızın tüm ŞEŞ ler için çözüm üretebilen

20 10 e) Yaşayan : Yeni şartlara ve teknolojik gelişmelere göre güncelleştirilebilen f) Saygın : Üst düzeyde tam destek, Tanıtım, Halkla İlişkiler ve Eğitim. Ref. AKUT Hedeflenen sistemin ana hatları yukarıdaki gibi tanımlandıktan sonra yurtiçi ve yurtdışı kaynaklardan yararlanılarak yapılan çok yönlü araştırmalar neticesinde, dünyada (sadece Türkiye de değil) ŞEŞ problemlerine bu kapsamda çözüm getiren bir sistemin olmadığı anlaşılmıştır. Bir çok dünya metropolündeki durum internetten araştırılmıştır. Ayrıca, New York ve Washington Belediye yetkilileri ile Seattle daki hem belediye hem de eyalet yetkilileri (Department of Labor and Industries, State of Washington) ziyaret edilerek yüz yüze değerlendirmeler yapılmıştır. Hepsinin bu çok geniş kapsamlı konunun tek tek bazı yönlerine (örneğin inşaat iskeleleri, kazı standartları, altyapı servislerinin hat planlarının elektronik ortamda paylaşılması ve servis sağlayıcıların çalışmalarının koordinasyonu gibi) çözümler getirdikleri görülmüş, ancak ŞEŞ konusunun geneline dönük sistematik bir yaklaşım ve geliştirilmiş (tanımlanan kapsamda ve özelliklerde) organizasyonel bir sistem ile karşılaşılmamıştır. Örnek alınabilecek bir sistem bulunamayınca, hedeflenen sistemin proje AR-GE grubu tarafından geliştirilmesine karar verilmiştir. Bunun için de literatür ve mevzuat taramalarının yanında İBB Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı yetkilileri ile yapılan dört toplantıdan ve konunun paydaşları ile yapılan dokuz adet çalıştaydan yararlanılmıştır. Öncelikle, konunun kapsamını netleştirebilmek için şehir şantiyelerinin tipleri belirlenmiştir. (Ref. İBB Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı ile yapılan toplantılar) Tüm şantiye tipleri on ayrı grupta toplanmış ve bunların bağlı oldukları İBB birimleri belirtilmiştir. (Bkz. Tablo 3.3) Her ŞEŞ tipi için geliştirilecek yaklaşımların ve alınacak önlemlerin farklı olacağı açıktır. Konunun çok önemli olan bu yönü ayrı bir AR-GE konusu olduğu için bu projede daha fazla irdelenmemiştir. Daha sonra yapılan yerli mevzuat taramasında (Bkz. Böl. 5) Türkiye de bu konuda yeterli mevzuat (kanunlar, yönetmelikler ve standartlar) altyapısı olduğu anlaşılmıştır. Teorik olarak, yetkililer bu mevzuata dayanarak sahadaki olayları olması gereken şeklide yönlendirebilirler. Ama pratikte aşağıdaki sorunlarla karşılaşılmaktadır: a) Mevzuat yeterince bilinmiyor. b) Bilinen mevzuatın uygulanmasında sıkıntılar var - Kanunlar, yönetmelikler ve standartlar birbirini destekler şekilde kullanılmıyor. - Mevzuatı etkin bir şekilde uygulayabilecek organizasyonel sistemler eksik. - İnşaat ihale ve uygulama şartnamelerinde mevzuattan yeterince yararlanılmıyor. - Mevzuatı uygulamak isteyenlerin karşısına çeşitli çıkar çevreleri çıkabiliyor. - Türkiye de mevzuata sahip çıkmak, onu tavizsiz uygulamak ve mevzuat çerçevesinde çalışmak, yaşamak geleneği yok. Bu AR-GE projesinde hedeflenen organizasyonel sistem, yukarıdaki sıkıntıların bir kısmına da çözüm getirecek şekilde geliştirilmiştir.