TÜRKİYE DE KUZEY ATLANTİK SALINIMI İLE BAĞLANTILI YAĞIŞ DEĞİŞİKLİKLERİNİN 500 hpa SEVİYESİNDEKİ DOLAŞIMLA AÇIKLANMASI

Transkript

1 ULUSAL COĞRAFYA KONGRESİ 2005 (Prof. Dr. İsmail Yalçınlar Anısına) Eylül 2005, İstanbul Bildiri Kitabı, s TÜRKİYE DE KUZEY ATLANTİK SALINIMI İLE BAĞLANTILI YAĞIŞ DEĞİŞİKLİKLERİNİN 500 hpa SEVİYESİNDEKİ DOLAŞIMLA AÇIKLANMASI Murat TÜRKEŞ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü Ecmel ERLAT Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü Özet: Çalışmada, Kuzey Atlantik Salınımı (NAO) İndisi nin (NAOİ) ekstrem evrelerinde, Türkiye nin 78 istasyonundaki yağışlarda gözlenen değişikliklerinin atmosferik nedenlerini açıklamak için, 40 B ve 60 D boylamları ile 20 K ve 70 K enlemleri arasında kalan geniş bölgedeki 500hPa jeopotansiyel yükseklik seviyesindeki dolaşım tipleri incelendi: (1) Yıllık, kış, ilkbahar, sonbahar ve kısmen de yaz birleşik yağış ortalamaları, negatif NAOİ evresinde çoğunlukla uzun süreli ortalamadan daha yağışlı koşullarla tanımlanırken, yıllık ve yaz dışında mevsimlik yağışların pozitif NAOİ evresine verdiği yanıtlar genellikle kurak koşullar sergilemektedir. (2) Negatif NAOİ evresine karşılık gelen 500hPa düzeyindeki atmosfer dolaşımı, kış, ilkbahar ve sonbaharda ve yıllık olarak, Türkiye de uzun süreli ortalamadan daha yağışlı koşulların oluşmasına neden olmaktadır. Bu evrede Türkiye yağışlarında gözlenen artışlar, 500hPa düzeyinin İzlanda Alçak Basıncı bölgesinde uzun süreli ortalamaya göre çok yüksek, genel olarak Azorlar Yüksek Basıncı ve Avrupa bölgeleri üzerinde ise çok düşük olduğu belirgin bir atmosfer dolaşımı ile bağlantılıdır. (3) Tersine, pozitif NAOİ evresi süresince Kuzey Atlantik ve Avrupa üzerinde etkili olan atmosfer dolaşımı, Türkiye de uzun süreli ortalamaya göre kurak koşulların oluşmasından sorumludur. Bu evrede, 500hPa düzeyindeki dolaşım, İzlanda Alçak Basıncı bölgesindeki uzun süreli ortalamaya göre kuvvetli bir negatif anomali ile subtropikal ve orta enlem kuşağının kuzeydoğu Atlantik ve Avrupa bölgeleri üzerinde oluşan kuvvetli bir pozitif anomali ile ilgilidir. Giriş: Alansal ve zamansal olarak çok değişken olan Türkiye yağışları, yaz dışında, ülkenin geniş bir bölümünde, aksiyon (basınç) merkezlerinin yeri, etkinliği ve değişimleri ile yakından bağlantılıdır (KUTİEL vd., 2001; TATLI vd., 2004; TÜRKEŞ, 1998, 2003; TÜRKEŞ & ERLAT, 2003b, 2005; TÜRKEŞ vd., 2002; vb.). Yeni çalışmalar, Kuzey Atlantik Salınımı nın (NAO), Atlantik, Avrupa ve Akdeniz havzası için olduğu kadar (HURRELL, 1995; HURRELL & VAN LOON, 1997; RODO vd., SERREZE vd., 1997; KAPALA vd., 1998; WIBIG, 1999; CULLEN & DE MENOCAL, 2000; DELİTALE vd., 2000; BENGAI vd., 2001; vb.), Türkiye deki yağış koşullarının alansal ve zamansal değişebilirliği açısından da (Türkeş ve Erlat, 2003b, 2005), başlıca atmosfer salınımlarından birisi olduğunu göstermektedir. NAO, Azorlar bölgesi üzerinde yerleşik dinamik subtropikal antisiklon (yüksek basınç) ile Kuzey Atlantik te Grönland ve İzlanda üzerinde egemen olan dinamik orta enlem siklonu (alçak basınç) arasındaki geniş ölçekli atmosferik basınç dalgalanması olarak tanımlanabilir (TÜRKEŞ & ERLAT, 2003b). NAO, kuzeydoğu Atlantik ten, Doğu Avrupa, Doğu Akdeniz ve Arabistan yarımadasının kuzey bölümüne kadar uzanan geniş bir alan üzerindeki, yüzey ve yüksek seviye basınç merkezleri ile onlarla ilişkili yüzey (sürtünme tabakası) ve yüksek seviye jeostrofik rüzgârlardaki değişiklikler ile bağlantılıdır.

2 Murat TÜRKEŞ & Ecmel ERLAT Bu çalışma, kısmen Türkeş ve Erlat (2003a, 2003b) a, ağırlıklı olarak da ekstrem (negatif ya da pozitif) NAO evrelerindeki yüksek seviye atmosfer dolaşımı tiplerini ortaya koymak için yapılan yeni analizlere (çözümlemelere) dayanılarak hazırlandı. Çalışmanın amacı, aşağıda özetlenmektedir: (i) döneminde, Türkiye nin 78 istasyondaki NAO İndisi (NAOİ) evreleriyle bağlantılı birleşik yağış anomalilerinin alansal ve zamansal değişimlerini saptamak; (ii) Ekstrem NAOİ evreleriyle bağlantılı olarak ortaya çıkan ve uzun süreli ortalamaya göre daha yağışlı ya da kurak koşulların istatistiksel anlamlılığını belirlemek; (iii) Türkiye yağışlarının ekstrem NAOİ evrelerine verdiği tepkinin ya da yanıtın atmosferik nedenlerini açıklamak için, bu evrelerde 500hPa jeopotansiyel yükseklik düzeyindeki anomali atmosfer dolaşımı tiplerini ortaya çıkarmak. Türkeş ve Erlat (2005), Türkiye de kış yağışlarındaki değişebilirliği en iyi açıklayan indisi belirleyebilmek amacıyla, Ponta Delgada Reykjavik (PDR), Lisbon Stykkisholmur/Reykjavik (LS(R)) ve Gibraltar Reykjavik (GR) NAO indislerinin bir karşılatırmasını yaptılar. O çalışmaya göre, en yetkin NAOİ, PDR olduğu için, bu çalışmada da PDR NAOİ i kullanıldı. Veri ve yöntem Çalışmada, Türkeş (1996, 1998) in dönemi ve 99 istasyon için geliştirdiği yağış veri seti, dönemi için güncelleştirerek kullanıldı (Türkeş ve Erlat, 2003a, 2003b). Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü nün aylık yağış toplamlarından (mm) oluşan veri setine ve uygulanan homojenlik (türdeşlik) çözümlemelerine ilişkin ayrıntılı bilgiler, Türkeş (1996, 1999) de bulunabilir. Türkiye nin yağış klimatolojisi ve uzun süreli yağış değişimleri, daha önce çeşitli araştırmacılarca (örneğin: KADIOĞLU, 2000; KOÇ, 2001; TÜRKEŞ, 1996, 1998, 1999, 2003; TÜRKEŞ vd., 2002; vb.) kapsamlı olarak incelenmiştir. Çalışma için, Türkiye yağış rejimi bölgeleri üzerinde iyi bir coğrafi dağılış sergileyen ve kayıt uzunlukları çoğunlukla 70 yıl dolayında olan 78 istasyon seçildi (Şekil 1). Edirne Sinop Kırklareli K A R A D E N İ Z Lüleburgaz KARD Tekirdağ Zonguldak MARG Göztepe Samsun Marmara Kastamonu Rize Adapazarı Giresun Ardahan Denizi Bolu Merzifon Trabzon Bilecik KİAN Bayburt Çanakkale Bandırma Amasya Kars Çorum Edremit Bursa Ankara Şebinkarahisar Sarıkamış Yozgat Erzincan Iğdır Balıkesir Kütahya Eskişehir Erzurum Akhisar Simav Sivas Sivrihisar Kırşehir KDAN Hınıs Manisa Uşak Afyon İzmir Salihli Kayseri Elazığ Ilgın Van AKDG Aksaray Malatya Aydın Diyarbakır Siirt Konya Niğde Isparta AdıyamanSiverek Muğla Burdur Kahramanmaraş Ulukışla Cizre KAKD Antalya Karaman Bodrum Gaziantep Fethiye Mersin Adana Alanya Kilis Şanlıurfa AKD Silifke İskenderun EGE DENİZİ A K D E N İ Z Antakya Yağış rejimi bölgeleri ve istasyonlar Şekil 1. Çalışmada kullanılan 78 istasyonun yağış rejimi bölgelerine göre alansal dağılışı. Karadeniz (KARD); Marmara Geçiş (MARG); Akdeniz (AKD); Akdeniz Geçiş (AKDG); Karasal Akdeniz (KAKD); Karasal İç Anadolu (KİAN); Karasal Doğu Anadolu (KDAN). Çalışmada normalleştirilmiş (standardize) yıllık ve mevsimlik yağış verileri ile 500hPa jeopotansiyel yükseklik verileri kullanıldı. Normalleştirilmiş yağış anomalisi (Aiy), herhangi bir istasyon için aşağıdaki gibi hesaplanır: A iy = ( Y Y i ) iy σ i 364

3 Türkiye de Kuzey Atlantik Salınımı İle Bağlantılı Yağış Değişikliklerinin 500 Hpa Seviyesindeki Dolaşımla Açıklanması Burada, Yiy, bir i istasyonunda bir y yılındaki (ya da mevsimindeki) toplam yağış tutarını (mm); Y i ve σi, sırasıyla o istasyondaki yıllık (ya da mevsimlik) toplam yağış dizilerinin uzun süreli ortalamasını (mm) ve standart sapmasını gösterir. Çalışmada kullanılan NAOİ verisi, Climate Analysis Section, NCAR, Boulder, USA ve Hurrell (1995) ( tarafından sağlandı dönemi 12:00 GMT 500hPa jeopotansiyel yükseklik verisi ise, Data Support Section of the Scientific Computing Division at the NCAR in Boulder, Colorado ( tarafından sağlandı. Çalışma için, 40 B ve 60 D boylamları ile 20 K ve 70 K enlemleriyle sınırlanan geniş bir bölge için belirlenen 231 grid noktasına ait 500hPa jeopotansiyel yükseklik verisi, düzenlendi ve çözümlendi. Bu geniş bölge, kuzey Atlantik, tüm Avrupa, Kuzey Afrika, Akdeniz havzası, Arabistan yarımadası, Orta Doğu ve Hazar havzasını içermektedir. Türkiye yağışlarının NAO nun değişkenliğine verdiği yanıtların doğasını ve büyüklüğünü objektif olarak belirlemek amacıyla, her istasyonun yıllık ve mevsimlik dizilerinin negatif ya da zayıf ( 1.0) ve pozitif ya da kuvvetli ( 1.0) NAOİ evrelerine karşılık gelen kompozit (birleşik) yağış anomalileri ve yağış ortalamaları hesaplandı. Ekstrem NAOİ evrelerine karşılık gelen birleşik yağış ortalamalarının uzun süreli ortalama yağışlarla karşılaştırılması, negatif (pozitif) NAOİ evresindeki yağış ortalaması ile uzun süreli ortalama yağış arasında anlamlı bir fark yoktur boş hipotezine dayanarak, Cramer in tk sınaması ile yapıldı. Bu yönteme ilişkin ayrıntılı bilgi, Türkeş (1996) ile Türkeş ve Erlat (2003a, 2003b, 2005) da bulunabilir. Çözümleme sonuçları Ekstrem NAOİ Evreleri ile Bağlantılı 500 hpa Düzeyi Dolaşım Tipleri NAO ekstrem evrelerinde bulunduğunda, hem İzlanda Alçak Basıncı (AB) hem de Azorlar Yüksek Basıncı (YB), yılın serin/soğuk döneminde, özellikle kışın iyi bir gelişme göstermektedir. 500hPa jeopotansiyel yükseklik düzeyindeki ekstrem NAOİ evrelerine karşılık gelen ortalama anomali dolaşımı tipleri, bu durumu çok açık bir biçimde göstermektedir (kış sonuçlarına çok benzediği için, yıllık haritalar verilmedi) (Şekil 25). Bu haritalarda, normalleştirilmiş 500hPa jeopotansiyel yüksekliklerin pozitif değerleriyle karakterize olan merkezler, antisiklonik anomali dolaşımını temsil ederken, negatif jeopotansiyel yükseklik anomalisi merkezleri, siklonik anomali dolaşımını temsil etmektedir. Siklonik (antisiklonik) anomali dolaşımının, yüzey koşullarında da, yüksek atmosfer seviyesindeki alçak merkezlere ve oluklara (yüksek merkezlere ve sırtlara) benzer klimatolojik etkiler yapması beklenir. NAO nun negatif evresi, özellikle kış, ilkbahar ve yıllık olarak, subtropikal kuzeydoğu Atlantik, Kuzey Afrika ve Türkiye ye doğru Akdeniz havzası üzerinde, ortalamadan daha kuvvetli batılı ve güneybatılı (genel olarak yüksek atmosfer batı rüzgarları) bir dolaşım; İskandinavya, orta enlem ve subarktik kuzeydoğu Atlantik üzerinde ise ortalamadan daha kuvvetli bir kuzeydoğulu dolaşım gösterir. Bu egemen yüksek atmosfer akışları, dinamik oluşumlu İzlanda AB alanı, ortabatı ve Kuzey Afrika daki termal oluşumlu Hadley hücresi dolaşımı alanı ve Orta Doğu üzerindeki antisiklonik anomali merkezleri ile Azorlar ve Batı Orta Avrupa üzerindeki siklonik anomali merkezleriyle bağlantılıdır (Şekil 2a, 3a). Tersine, NAO nun pozitif evresinde, orta enlemler ve İskandinavya üzerinde batı rüzgarları kuvvetlenirken, Türkiye den Akdeniz havzası ve Kuzey Afrika yoluyla subtropikal Atlantik e kadar uzanan geniş bir taşıyıcı kuşak üzerinde, kuvvetli doğulu ve kuzeydoğulu (genel olarak doğu sektörlü) bir dolaşım egemen olmaktadır. NAO nun pozitif evresinde orta troposferde gelişen bu dolaşım tipleri, kışın, ilkbaharda ve yıllık olarak, İzlanda AB bölgesi üzerindeki olağandışı alçak 500hPa jeopotansiyel yüksekliklerle ve subtropikal doğu Atlantik, İber Yarımadası ve Doğu Avrupa, Balkanlar bölgelerindeki olağandışı yüksek jeopotansiyel yükseklik değerleriyle bağlantılıdır (Şekil 2.b, 3.b). Kuvvetlenen batılı ve kuzeybatılı dolaşım tiplerinin egemen olduğu geniş alanlar, yukarıda tanımlanan siklonik ve antisiklonik anomali merkezlerinin kenarları boyunca görülen kuvvetli 500hPa jeopotansiyel anomali gradyanı ile ilişkilidir. 365

4 Murat TÜRKEŞ & Ecmel ERLAT 500hPa anomali dolaşımı haritaları, ayrıca, NAO nun negatif evresi için, ortakuzey Afrika ve Orta Doğu üzerindeki pozitif sapmaların ve merkezlerin; NAO nun pozitif evresi için ise, ortakuzey Afrika, Orta Doğu ve Arabistan Yarımadası üzerindeki negatif ve pozitif anomali merkezlerinin varlığını göstermektedir (Şekil 2, 3). Öte yandan, yaz ve sonbahardaki 500hPa düzeyindeki anomali dolaşımı tipleri, anomali merkezlerinin yeri, kuvveti (şiddeti) ve sayısı açısından, kış, ilkbahar ve yıllık koşullara göre hem kısmen farklıdır hem de daha karmaşıktır (Şekil 4, 5). Yazın NAO nun negatif evresi, kuzeydoğu Atlantik ve Kuzey Avrupa üzerindeki İzlanda AB alanı üzerindeki antisiklonik anomali merkeziyle bağlantılı bir doğulu/kuzeydoğulu dolaşımın varlığını gösterir. NAO nun pozitif evresi, ortakuzeydoğu Atlantik ve Batı Avrupa üzerindeki siklonik anomali merkezleriyle bağlantılı kuvvetlenmiş bir doğulu/kuzeydoğulu dolaşımın varlığını gösterir (Şekil 4.a). Bu evre, ayrıca, orta Akdeniz havzası ve Balkanlar üzerindeki kuvvetlenmiş güneybatılı akışları da denetlemektedir. Bu bölge üzerindeki güneybatılı anomali dolaşımı, tam Batı Avrupa üzerindeki siklonik anomali merkeziyle ve ortadoğu Akdeniz havzasındaki antisiklonik anomali merkeziyle yakından ilişkilidir. Öte yandan, pozitif NAO evresi kuzey Akdeniz/güney Avrupa, kuzeybatı Türkiye ve Kara Deniz i içeren çok geniş bir bölge boyunca egemen olan kuvvetlenmiş doğulu ve kuzeydoğulu dolaşımı gösterir (Şekil 4.b). Sonbahar, İzlanda AB ve Azorlar YB alanları üzerindeki belirgin anomali merkezlerine ek olarak, öteki merkezlerle karşılaştırıldığında, NAO nun her iki ekstrem evresinde de oluşan, çok iyi tanımlanabilen ve geniş ölçekli anomali merkezlerinin karakterize ettiği tek mevsimdir. Bu mevsimde, kuzey Rusya ve Doğu Avrupa üzerinde bulunan bir negatif anomali merkezinin ve bu merkezden Türkiye ye doğru uzanan bağlantılı bir trof un (oluğun) varlığı çok dikkat çekicidir (Şekil 5.a). Bu, NAO nun negatif evresi süresince Atlantik in Azorlar bölgesindeki bilinen anomali merkezinden bağımsız olarak iyi gelişmiş, geniş alanlı ve belirgin tek anomali desenidir. Pozitif NAO evresinde Türkiye üzerinde egemen olan kuvvetlenmiş kuzeyli ve kuzeydoğulu anomali dolaşımı da belirgindir. Bu anomali dolaşımı, Orta ve Doğu Avrupa daki kuvvetli antisiklonik anomali merkezi ile, ortakuzey Afrika ve Arabistan yarımadası üzerinde gelişen siklonik anomali merkezleri ile bağlantılıdır (Şekil 5.b). Ekstrem NAO evrelerinin yıllık yağışlara etkisi Yıllık yağışlar, negatif NAOİ evresinde, Türkiye nin büyük bir bölümünde uzun yıllar ortalamasına göre artış eğilimi göstermektedir (birleşik analiz sonuçları için yıllık ve mevsimlik hiçbir harita verilmedi). Cramer in tk sınamasına göre, negatif NAOİ evresine karşılık gelen birleşik yağış ortalamaları, 14 istasyonda uzun süreli ortalamaya göre istatistiksel olarak daha yağışlıdır. Yağışlı NAOİ sinyalleriyle tanımlanan bu istasyonlar, çoğunlukla AKD nin Ege bölümü ile MARG ve AKDG yağış bölgelerinde bulunur. Pozitif NAOİ evresini karşılayan normalleştirilmiş birleşik yıllık yağışlar, KDAN ve KAKD yağış rejimi bölgesindeki bazı istasyonların dışında istasyonların 67 sinde negatif anomaliler göstermektedir. Cramer in tk sınamasına göre, pozitif NAOİ evresinde uzun süreli ortalama yağıştan kurak koşullar, çoğunluğu MARG, AKD ve AKDG yağış bölgelerinde yer alan istasyonlarda olmak üzere, 19 istasyonda anlamlıdır. Negatif NAOİ evresine karşılık gelen 500hPa anomali dolaşımları, Türkiye ye uzun süreli ortalamanın üzerinde yağış getirmektedir. Bu dolaşım deseninde, 500hPa jeopotansiyel seviyesi, İzlanda AB alanında aşırı yüksek, Azorlar YB alanı ile Batı ve Orta Avrupa bölgeleri üzerinde ise aşırı düşüktür (harita verilmedi). Tersine, pozitif NAOİ evresinde Atlantik ve Avrupa üzerindeki NAO deseni, 500hPa jeopotansiyel seviyesi İzlanda AB alanında aşırı düşük, buna karşılık subtropikal ve orta enlem doğu Atlantik ve Doğu Avrupa ile Balkanlar bölgeleri üzerinde aşırı yüksek olduğu zamanlarda, uzun süreli ortalamanın altında yağış getirir. Özellikle, negatif (pozitif) NAOİ evresinde Batı ve Orta Avrupa (Doğu AvrupaBalkanlar) üzerine yerleşen siklonik anomali (antisiklonik blok etkinliği) ile ilişkili güneybatılı (kuzeydoğulu) dolaşım, Türkiye nin batısındaki yağışlı (kurak) sinyalleri denetlemektedir. 366

5 Türkiye de Kuzey Atlantik Salınımı İle Bağlantılı Yağış Değişikliklerinin 500 Hpa Seviyesindeki Dolaşımla Açıklanması Ekstrem NAO evrelerinin kış yağışlarına etkisi Kış yağışları negatif NAOİ evresinde artma eğilimi, pozitif NAOİ evresinde ise azalma eğilimi göstermektedir. Cramer ın tk sınaması, negatif NAOİ evresine karşılık gelen uzun süreli ortalamadan yağışlı koşulların 40 istasyonda anlamlı olduğunu gösterir. Kış yağışlarında uzun süreli ortalamaya göre istatistiksel olarak anlamlı artışların görüldüğü tutarlı bölgeler, esas olarak MARG ve AKD nin Ege bölümünde, İskenderun körfezi çevresinde, AKDG, KAKD ve KİAN ın orta ve kuzey bölümlerinde egemendir. Pozitif NAOİ evresindeki ortalamadan kurak koşullar, 38 istasyonda anlamlıdır. Kurak sinyaller, Türkiye nin kuzeybatısında ve ortasındaki istasyonlarda daha kuvvetli olmak üzere, Karadeniz yağış rejimi bölgesi dışında tüm bölgelerde görülmektedir. Subtropikal kuzeydoğu Atlantik, Kuzey Afrika ve Türkiye ile birlikte Akdeniz havzası boyunca, negatif NAOİ evresinde egemen olan güneybatılı dolaşım, Türkiye de çoğunlukla uzun süreli ortalamadan daha yağışlı koşullarla sonuçlanır (Şekil 2.a). Bu dolaşım tipi, İzlanda AB alanındaki antisiklonik anomali merkezi ile Azorlardan Doğu Avrupa ya uzanan siklonik anomali merkezince birlikte denetlenmektedir. Öte yandan, pozitif NAOİ evresinde Türkiye üzerindeki kuzeydoğulu dolaşım deseni, Türkiye de çoğunlukla önemli kurak koşullara neden olmaktadır (Şekil 2.b). Bu dolaşım deseni, İzlanda ve Kuzey Afrika bölgeleri üzerindeki siklonik anomali merkezleri ile subtropikal kuzeydoğu Atlantikİber Yarımadası ve Doğu AvrupaBalkanlar bölgeleri boyunca egemen olan antisiklonik anomali merkeziyle bağlantılıdır. (a) NAO kış indisinin negatif evresi (b) NAO kış indisinin pozitif evresi Şekil 2. NAO kış indisinin (a) negatif ve (b) pozitif evrelerini karşılayan 500hPa jeopotansiyel yükseklik düzeyi dolaşım tipleri. Ekstrem NAO evrelerinin ilkbahar yağışlarına etkisi Negatif NAOİ evresinde yağışlar, istasyonların 55 inde uzun yıllar ortalamasına göre artış eğilimi göstermektedir. Ancak, uzun süreli ortalamadan yağışlı koşullar, yalnız üç istasyonda anlamlıdır. Pozitif NAOİ evresindeki yağış anomalileri, KAKD, KİAN ve KDAN 367

6 Murat TÜRKEŞ & Ecmel ERLAT bölgelerindeki bazı istasyonlar dışında negatif işaretlidir. Ancak, uzun süreli ortalamadan kurak koşullar 9 istasyonda anlamlıdır. Ekstrem NAOİ evreleri için hesaplanan 500hPa dolaşım desenlerinin etkileri, yöresel ve/ya da yerel fiziki coğrafya ve meteoroloji etmenlerinin etkisi sonucunda, kış ve sonbahara göre ilkbaharda zayıflamasına karşın, NAO ilkbahar indisinin negatif (pozitif) evresi süresince Türkiye deki göreceli yağışlı (kurak) koşulların, Güney ve Orta Avrupa üzerindeki siklonik (antisiklonik) anomali dolaşımıyla ilişkili olduğu görülmektedir (Şekil 3.a, 3.b). Yöresel ve yerel etmenler, sinoptik ya da bölgesel ölçekli atmosferik dolaşım düzeneklerinin gerçek etkilerini bastırmaktadır. Ekstrem NAO evrelerinin yaz yağışlarına etkisi 46 istasyonun negatif NAOİ yanıtları, birleşik pozitif yağış anomalileriyle tanımlanır. Ancak, uzun süreli ortalamadan yağışlı koşullar, Fethiye, Şanlıurfa ve Siverek istasyonları dışında, anlamlı değildir. Pozitif NAOİ evresinde ise, öteki mevsimlerde açık olarak belirlenen birleşik yağış anomalileri ile NAOİ arasındaki işaret zıtlığı büyük ölçüde ortadan kalkmaktadır. Pozitif NAOİ evresinde, birleşik yağış anomalileri 58 istasyonda pozitif işaretli olmasına karşın, yaz yağışlarında bulunan bu artış, farklı yağış rejimi bölgelerinde yer alan Lüleburgaz, Akhisar, İskenderun, Eskişehir ve Van istasyonlarında anlamlıdır. (a) NAO ilkbahar indisinin negatif evresi (b) NAO ilkbahar indisinin pozitif evresi Şekil 3. Şekil 2 (a) ve (b) deki gibi, ama ilkbahar için. Yaz pozitif NAOİ evresinde, Türkiye nin bir çok istasyonundaki yağışlı koşullar, büyük olasılıkla, özellikle Türkiye nin kuzeybatı bölümü üzerindeki kuzeydoğulu dolaşım tarafından denetlenmektedir (Şekil 4.b). Bu dolaşım tipi, Orta Avrupa üzerindeki iyi gelişmiş bir pozitif anomali merkezi ile Türkiye nin güneyi ile orta ve doğu Akdeniz 368

7 Türkiye de Kuzey Atlantik Salınımı İle Bağlantılı Yağış Değişikliklerinin 500 Hpa Seviyesindeki Dolaşımla Açıklanması Mezopotamya bölgeleri üzerinde yerleşen negatif anomali merkezleriyle bağlantılıdır. Pozitif NAOİ evresinde bu bölgeler üzerinde gelişen siklonik dolaşım, yerel konvektif sağanaklara ve orajlara (İng., thunderstorms) neden olabilir. Bu durum, öteki mevsimlerle karşılaştırıldığında, Türkiye yağışlarındaki NAOİ yanıtlarının kabul edilen ve/ya da beklenen klimatolojik etkisi açısından olağan bir özellik değildir. Ekstrem NAO evrelerinin sonbahar yağışlarına etkisi Negatif NAOİ evresinde, uzun yıllar ortalamasından yağışlı birleşik yağış ortalamaları, 22 istasyonda anlamlıdır. Sonbahar yağışlarındaki artış sinyalleri, çoğunlukla MARG, AKDG ve AKD bölgeleri ile KİAN ın ortakuzeydoğusunda yer alan istasyonlarda egemendir. Türkiye de sonbahar yağışları pozitif NAOİ evresinde uzun yıllar ortalamasına göre azalma eğilimindedir. Uzun süreli ortalamadan kurak birleşik yağış ortalamaları, 21 istasyonda anlamlıdır. Kurak sinyaller, çoğunlukla MARG nin güneyinde, AKDG bölgesinde, AKD nin Ege bölümünde ve KİAN orta ve batısında iyi bir alansal tutarlılık sergilemektedir. (a) NAO yaz indisinin negatif evresi (b) NAO yaz indisinin pozitif evresi Şekil 4: Şekil 2 (a) ve (b) deki gibi, ama yaz için. Negatif NAOİ evresinde sonbahardaki belirgin yağışlı koşullar, kuzey Rusya ve Doğu Avrupa üzerindeki bir siklonik anomali merkeziyle bağlantılı olan Türkiye üzerindeki bir 500hPa oluk yapısıyla açıklanabilmektedir (Şekil 5.a). Esas olarak Orta ve Doğu Avrupa üzerindeki kuvvetli bir antisiklonik anomali merkeziyle bağlantılı olan bir kuzeydoğulu anomali dolaşımı ise, pozitif NAOİ evresinde gerçekleşen kurak koşulları denetlemektedir (Şekil 5.b). 369

8 Murat TÜRKEŞ & Ecmel ERLAT (a) NAO sonbahar indisinin negatif evresi Sonuçlar (b) NAO sonbahar indisinin pozitif evresi Şekil 5. Şekil 2 (a) ve (b) deki gibi, ama sonbahar için. (1) Ekstrem NAOİ evrelerine karşılık gelen birleşik yağış ortalamaları, yaz mevsimi dışında çoğunlukla belirgin bir zıt anomali gösterir. Yıllık, kış, ilkbahar, sonbahar ve kısmen de yaz birleşik yağış ortalamaları, negatif NAOİ evresinde çoğunlukla uzun süreli ortalamadan daha yağışlı koşullarla tanımlanırken, yıllık ve yaz dışında mevsimlik yağışların pozitif NAOİ evresine verdiği yanıtlar genellikle kurak koşullar sergilemektedir. (2) Ekstrem NAOİ evrelerinde yağışlarda oluşan alansal olarak tutarlı ve anlamlı değişiklikler (yağışlı ve kurak koşullar), Türkiye nin Karasal İç Anadolu bölgesinde ve genel olarak Akdeniz yağış rejimi özellikli batı bölgelerinde daha belirgindir. (3) Negatif NAOİ evresine karşılık gelen 500hPa yükseklik düzeyi atmosfer dolaşımı, kış, ilkbahar ve sonbaharda ve yıllık olarak, Türkiye de uzun süreli ortalamadan daha yağışlı koşulların oluşmasına neden olmaktadır. Bu evrede Türkiye yağışlarında gözlenen artışlar, 500hPa jeopotansiyel düzeyinin İzlanda Alçak Basıncı bölgesinde uzun süreli ortalamaya göre çok yüksek, genel olarak Azorlar Yüksek Basıncı ve Avrupa bölgeleri üzerinde ise çok düşük olduğu belirgin bir atmosfer dolaşımı ile bağlantılıdır. (4) Tersine, pozitif NAOİ evresi süresince Kuzey Atlantik ve Avrupa üzerinde etkili olan atmosfer dolaşımı, Türkiye de uzun süreli ortalamaya göre kurak koşulların oluşmasından sorumludur. Bu evrede, 500hPa jeopotansiyel yükseklik düzeyindeki atmosfer dolaşımı, İzlanda Alçak Basıncı bölgesindeki uzun süreli ortalamaya göre kuvvetli bir negatif anomali 370

9 Türkiye de Kuzey Atlantik Salınımı İle Bağlantılı Yağış Değişikliklerinin 500 Hpa Seviyesindeki Dolaşımla Açıklanması ile subtropikal ve orta enlem kuşağının kuzeydoğu Atlantik ve Avrupa bölgeleri üzerinde oluşan kuvvetli bir pozitif anomali tarafından denetlenmektedir. Kaynakça BENGAI, T., BITAN, A., MANES, A., ALPERT, P., KUSHNIR, Y., 2001, Temperature and surface pressure anomalies in Israel and the North Atlantic Oscillation, Theoretical and Applied Climatolog, 69, CULLEN, H.M., DeMENOCOL, P.B., 2000, North Atlantic influence on TigrisEuphrates streamflow, International Journal of Climatology, 20, DELITALA, A.M.S., CESARI, D., CHESSA, P.A., WARD, M.N., 2000, Precipitation over Sardinia (Italy) during the rainy seasons and associated largescale climate variations, International Journal of Climatology, 20, HURRELL, J.W., 1995, Decadal trends in the North Atlantic Oscillation and relationships to regional temperature and precipitation, Science, 269, HURRELL, J.W., VAN LOON H., 1997, Decadal variations in climate associated with the North Atlantic Oscillation, Climatic Change, 36, The NAO Index Data. The Climate Analysis Section of the NCAR and Hurrell (1995), son erişim tarihi Geopotential Height Data. The Data Support Section of the NCAR (Boulder, Colorado, USA) son erişim tarihi KADIOĞLU, M., 2000, Regional variability of seasonal precipitation over Turkey, International Journal of Climatology, 20, KAPALA, A., MACHEL, H., FLOHN, H., 1998, Behaviour of the centres of action above the Atlantic since 1881, Part II: associations with regional climate anomalies, International Journal of Climatology, 18, KOÇ, T., 2001, Kuzeybatı Anadolu'da İklim Ortam: Sinoptik, İstatistik ve Uygulama Boyutlarıyla, Çantay Kitapevi, İstanbul. KUTIEL, H., HIRSCHESHKOL, T.R., TÜRKEŞ, M., 2001, Sea level pressure patterns associated with dry or wet monthly rainfall conditions in Turkey, Theoretical and Applied Climatology, 69, RODO, X., BAERT, E., COMIN, F.A., 1997, Variations in seasonal rainfall in southern Europe during the present century: relationships with the North Atlantic Oscillation and the El Nino Southern Oscillation, Climate Dynamics, 13, SERREZE, M.C., CARSE, F., BARRY, R.G., ROGERS, J.C., 1997, Icelandic low cyclone activity: climatological features, linkages with the NAO, and relationships with recent changes in the Northern Hemisphere circulation, Journal of Climate, 10, TATLI, H., DALFES, H.N., MENTEŞ, S., 2004, A statistical downscaling method for monthly total precipitation over Turkey, International Journal of Climatology, 24, TÜRKEŞ, M., 1996, Spatial and temporal analysis of annual rainfall variations in Turkey, International Journal of Climatology, 16, TÜRKEŞ, M., 1998, Influence of geopotential heights, cyclone frequency and Southern Oscillation on rainfall variations in Turkey, International Journal of Climatology, 18, TÜRKEŞ, M., 1999, Vulnerability of Turkey to desertification with respect to precipitation and aridity conditions, Turkish Journal of Engineering and Environmental Science, 23, TÜRKEŞ, M., 2003, Spatial and temporal variations in precipitation and aridity index series of Turkey, In: Mediterranean Climate Variability and Trends, HansJürgen Bolle, (ed.), Regional Climate Studies. Springer Verlag, Heidelberg, pp TÜRKEŞ, M., ERLAT E., 2003a, Türkiye de Kuzey Atlantik Salınımı ile bağlantılı yağış değişiklikleri ve değişebilirliği, III. Atmosfer Bilimleri Sempozyumu Bildiri Kitabı, İ.T.Ü. Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi, Meteoroloji Mühendisliği Bölümü, İstanbul. TÜRKEŞ M., ERLAT, E., 2003b, Precipitation changes and variability in Turkey linked to the North Atlantic Oscillation during the period , International Journal of Climatology, 23,

10 Murat TÜRKEŞ & Ecmel ERLAT TÜRKEŞ, M., ERLAT, E., 2005, Climatological responses of winter precipitation in Turkey to variability of the North Atlantic Oscillation during the period , Theoretical and Applied Climatology, 81, TÜRKEŞ, M., SÜMER, U.M., KILIÇ G., 2002, Persistence and periodicity in the precipitation series of Turkey and associations with 500hPa geopotential heights, Climate Research, 21, WIBIG, J., 1999, Precipitation in Europe in relation to circulation patterns at the 500hPa level, International Journal of Climatology, 19,