KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIMSAL YAPILAR VE SULAMA ANABİLİM DALI

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIMSAL YAPILAR VE SULAMA ANABİLİM DALI K.S.Ü ZİRAAT FAKÜLTESİ ARAŞTIRMA VE UYGULAMA ÇİFTLİĞİ ETLİK PİLİÇ KÜMESİNDE ÇEVRE KOŞULLARININ DENETİMİ VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ AĞUSTOS 2005

2

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER.. I ÖZET. III ABSTRACT... IV ÖNSÖZ... V ÇİZELGELER DİZİNİ VI ŞEKİLLER DİZİNİ.. VII SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ. VII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Barınak Yerinin Seçimi Barınakların Yapısal Özellikleri Tavukların Anatomi ve Fizyolojileri Kümeslerde Çevre Koşulları Sıcaklık Oransal Nem Isı ve Nem Dengesi Hayvanların Ortama Verdikleri Isı ve Su Buharı Havalandırma Kümeslerde Buharlaşma İle Serinletme Fan-ped sistemi Su Püskürtme Sistemi Aydınlatma Barınaklarda Zararlı Gazlar ve Tozlar MATERYAL VE METOT Materyal Kümesin Coğrafik Konumu Kümesin Genel Özellikleri Klimatolojik Özellikler Canlı Materyal Metot Ölçme Düzeneği Veri Kaydedici Algılayıcılar Yazılım Veri Aktarıcı Sıcaklık ve Oransal Nem Değerlerinin Ölçümü Işık Şiddetinin Ölçülmesi Isı Dengesinin Bulunması Nem Dengesinin Hesaplanması Havalandırma Miktarının Hesaplanması Proje Kriterlerinin Belirlenmesi Dış Ortam Proje Kriterleri İç Ortam Proje Kriterleri Kümeslerin Konumu BULGULAR VE TARTIŞMA Kümeslerin Fiziksel Durumu Sıcaklık I

4 İÇİNDEKİLER 4.3. Oransal Nem Mevcut Isı ve Nem Dengesinin Araştırılması Deneme Kümesinde Mevcut Aydınlatma Durumu SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ II

5 ÖZET KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIMSAL YAPILAR VE SULAMA ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZET K.S.Ü ZİRAAT FAKÜLTESİ ARAŞTIRMA VE UYGULAMA ÇİFTLİĞİ ETLİK PİLİÇ KÜMESİNDE ÇEVRE KOŞULLARININ DENETİMİ VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ. DANIŞMAN: Yrd. Doç. Dr. Adil AKYÜZ Yıl: 2005, Sayfa:57 Jüri :Yrd. Doç. Dr. Adil AKYÜZ Yrd. Doç. Dr. Atılgan ATILGAN Yrd. Doç. Dr. Sait ÜSTÜN Hayvan barınakları, hayvanları elverişsiz çevre koşullarından korumak ve hayvanlardan optimum verim almak amacıyla inşa edilirler. Etlik piliç yetiştirilen kümeslerde özellikle sıcaklık ve oransal nem bakımından kümesin iç koşullarının optimum düzeyde olması gerekmektedir. Hayvanları yüksek sıcaklığın olumsuz etkilerinden korumak ve onlara daha rahat yaşam koşulu sağlayabilmek için, kümesler çevre denetimine elverişli olacak şekilde planlanmalıdır. Ayrıca, kümes içi çevre denetimini sağlayan yalıtım, havalandırma ve serinletme gibi önlemler alınmalıdır. Kahramanmaraş yöresinde veri kaydediciler ile yapılan çalışma sonucunda, doğal ya da yapay havalandırma bulunmayan kümeste, tavukların performansına doğrudan etkili olan uygun çevre koşullarının sağlanamadığı saptanmıştır. Ortalama dış ortam sıcaklığı ve oransal neminin kış mevsiminde 2.4 ºC ve % 71, yaz mevsiminde 28 ºC ve % 50 olduğu yörede, etlik piliç kümeslerinin geçiş mevsimleri dikkate alınarak projelenmesi ve proje kriteri olarak, dış ortam oransal neminin % 63 sıcaklığın ise 21 ºC alınması uygun görülmüştür. Anahtar kelimeler: Kümesler, Etlik Piliç, Çevre Koşulları, Isı ve Nem Dengesi III

6 ABSTRACT UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAS SUTCU IMAM INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF AGRICULTURE STRUCTURE AND IRRIGATION MSc THESIS ABSTRACT ENVİRONMENTAL CONDITION CONTROL AND SOLUTION PROPOSALS IN BROİLER HOUSE IN RESEARCH FARM OF AGRICULTURE FACULTY, KSU. SUPERVISOR : Assist. Prof. Dr. Adil AKYÜZ Year : 2005, Pages:57 Jury : Asist. Prof. Dr. Adil AKYÜZ Asist. Prof. Dr. Atılgan ATILGAN Asist. Prof. Dr. Sait ÜSTÜN Animal barns are built in order to protect animals from unwanted environmentalconditions and get optimum production from animals. Broiler houses require optimum level of environmental conditions, such as especially temperature and relative humidity. Broiler houses should be designed by considering environmental control so that animals are protected from adverse efffects of high temperature, thereby providing more comfortableliving conditions to them. In addition, some other environmental parameters, such as isolation, aeration, and cooling, should be considered in the design. The results of a study conducted in Kahramanmaraş province of Turkey using dataloggers showed that broiler houses without natural or artificial aeration had inappropriate environmental conditions, whic directly affect broiler performances. For the region where the mean outside temperature and relative humidity in winter and summer seasons are 2.4ºC and 71% and 28ºC and 50%, respectively, it is suggested that broiler houses should be designed by considering the transitional seasons and the mean outside relative humidity and temperature should be 63% and 21ºC, respectively. Key Words: Poultry House, Broiler, Environmental Conditions, Heat and Humudity Balance IV

7 ÖNSÖZ ÖNSÖZ Dünya nüfusundaki hızlı artışa bağlı olarak hayvansal ürün talebinde de bir artış görülmektedir. Artan bu talebi tavuk ürünleri kısa sürede ve etkili bir biçimde karşılayabilmektedir. Bu nedenle, Türkiye de son yıllarda başta etlik piliç yetiştiriciliği olmak üzere, tavuk yetiştiriciliğinde önemli gelişmeler olmuş ve tavuk yetiştiriciliği bir sektör haline gelmiştir. Tüm bu olumlu gelişmelere karşın, kümeslerin planlanması sırasında yapılan bir takım hatalar etkin bir üretim yapılamamasına neden olmaktadır. Etlik piliçler çevre koşullarına karşı çok duyarlı olduklarından, yapılacak kümeslerin piliçlerin çevre isteklerine göre planlanması ve projelenmesi gerekmektedir. Kümes inşaasında yapılan hatalar, verim düşüklüğüne ve ölüm oranında artışlara neden olmaktadır. Bu hataların ortadan kaldırılması ve yapılacak olan kümeslerde proje kriterlerinin bilinmesi amacı ile yapılan bu çalışmada; Tez çalışmamın konusu ve yürütülmesinde beni yönlendiren, araştırmamın her safhasında beni destekleyen danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Adil AKYÜZ e, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Rektörü ve Değerli Hocamız Sayın Prof. Dr. A. Nafi BAYTORUN a çalışmalarım sırasında verdiği idari ve akademik destek nedeniyle, tez çalışmamın oluşturulmasından, sonuçlandırılmasına kadar bütün aşamalarında bilgisini ve desteğini esirgemeyen, bölüm hocam Öğretim Görevlisi Dr. Yunus ÖZTÜRK e, yardımlarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. AĞUSTOS 2005 KAHRAMANMARAŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 1.1. Çizelge1.1. Yıllar itibariyle ülkemizde kişi başı hayvansal gıda tüketim miktarı Çizelge 1.2. Çizelge 1.2.Haftalık canlı ağırlık standardı Çizelge 2.1. Etlik piliç yetiştiriciliğinde kümeslerde 1 m 2 ye konulacak piliç sayısı Çizelge 2.2. Etlik piliç kümeslerinde yerleşim sıklığının; ölüm oranı, canlı ağırlık ve yemden yararlanmaya etkisi... 5 Çizelge 2.3. Kümeslerde sağlanması gereken sıcaklık ve oransal nem değerleri. 8 Çizelge 2.4. Optimal çevre sıcaklığında (21 ºC) etlik piliçlerin ısı üretimi.. 9 Çizelge 2.5. Kasaplık piliçlerin canlı ağırlık ve yaşlarına göre ortama verdikleri ısı ve nem değerleri. 10 Çizelge 2.6. Etlik piliçlerin dış ortama verdikleri ısı ve nem miktarlarının değişimi.. 10 Çizelge 2.7. Etlik piliçlerin optimum hava sıcaklığı ve bağıl nem koşullarında dış ortama verdikleri ısı ve nem miktarlarının değişimi.. 11 Çizelge 3.1. Deneme kümesinin üretim peryotları. 22 Çizelge 3.2. Kahramanmaraş ili etlik piliç kümesleri proje kriterleri. 25 Çizelge 3.3. Kahramanmaraş ili rüzgar özellikleri 26 Çizelge 4.1. Deneme kümesinde, 4. periyot süresince ölçülen haftalık, aylık ve peryotluk sıcaklık ve oransal değerleri 31 Çizelge 4.2. Deneme kümesinde 1. periyot süresince ölçülen haftalık, aylık ve peryotluk sıcaklık ve oransal nem değerleri 32 Çizelge 4.3. Deneme kümesinin, 4. periyotta ölçülen ortalama sıcaklık ve oransal nem değerlerine göre, mevcut durumu. 39 Çizelge 4.4. Deneme kümesinin 1. periyot ölçülen ortalama sıcaklık ve oransal nem değerlerine göre, mevcut durumu. 39 Çizelge 4.5. Kümeste yapı elemanlarının toplam alanları ve ısı iletim katsayıları.. 41 Çizelge 4.6. Deneme kümesinde 4. periyotta, gündüz saatlerindeki ışık şiddetinin haftalık dağılımları ve ortalama aydınlanma durumu.. 42 Çizelge 4.7. Deneme kümesinde 4. periyotta, akşam saatlerindeki ışık şiddetinin haftalık dağılımları ve ortalama aydınlanma durumu.. 42 Çizelge 4.8. Deneme kümesinde 1. periyotta, gündüz saatlerindeki ışık şiddetinin haftalık dağılımları ve ortalama aydınlanma durumu.. 44 Çizelge 4.9. Deneme kümesinde 1. periyotta, akşam saatlerindeki ışık şiddetinin haftalık dağılımları ve ortalama aydınlanma durumu.. 44 Çizelge Deneme kümesinde 4. ve 1. periyotta gündüz ölçülen ışık ve bulutluluk oranı arasındaki ilişki 48 VI

9 ŞEKİLLER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Kümes içerisindeki veri kaydedici ve algılayıcıların yerleşim planı. 20 Şekil 3.2. Kümeste kullanılan veri kaydedici Şekil 3.3. Kümeste kullanılan algılayıcı Şekil 3.4. Kümeste kullanılan veri kaydedici Şekil 4.1. Deneme çalışması yapılan kümesin planı. 28 Şekil 4.2. Deneme çalışması yapılan kümesin A-A kesiti 29 Şekil 4.3. Deneme kümesinde, 4. periyotta kümes içi ve dışı maksimum, minimum ve ortalama sıcaklıkların haftalık, aylık ve periyotluk değişimleri Şekil 4.4. Deneme kümesinde, 1. periyotta kümes içi ve dışı maksimum, minimum ve ortalama sıcaklıkların haftalık, aylık ve periyotluk değişimleri Şekil 4.5. Deneme kümesinde 4. periyotta kümes içi ve dışı haftalık maksimum, minimum ve ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki.. 34 Şekil 4.6. Deneme kümesinde 1. periyotta kümes içi ve dışı haftalık maksimum, minimum ve ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki Şekil 4.7. Deneme kümesinde 4. periyotta kümes içi ve dışı maksimum, minimum ve ortalama oransal nemin haftalık değişimleri 36 Şekil 4.8. Deneme kümesinde 1. periyotta kümes içi ve dışı maksimum, minimum ve ortalama oransal nemin haftalık değişimleri 36 Şekil 4.9. Deneme kümesinde 4. periyotta kümes içi ve dışı haftalık maksimum, minimum ve ortalama nemler arasındaki ilişki. 37 Şekil Deneme kümesinde 1. periyotta kümes içi ve dışı haftalık maksimum, minimum ve ortalama nemler arasındaki ilişki. 38 Şekil Deneme kümesinde 4. periyotta yaz mevsimi gündüz saatlerindeki Ortalama ışık şiddetinin haftalık değişimleri Şekil Deneme kümesinde 4. periyotta akşam saatlerindeki ortalama ışık şiddetinin haftalık değişimleri 44 Şekil Deneme kümesinde 1. periyotta gündüz saatlerindeki ortalama ışık şiddetinin haftalık değişimleri 46 Şekil Deneme kümesinde 1. periyotta akşam saatlerindeki ortalama ışık şiddetinin haftalık değişimleri 47 Şekil Deneme kümesinde 4. periyotta gündüz saatlerindeki ortalama ışık şiddetinin haftalık bulutluluk oranı ile ilişkisi.. 49 Şekil Deneme kümesinde 1. periyotta gündüz saatlerindeki ortalama ışık şiddetinin haftalık bulutluluk oranı ile ilişkisi.. 49 VII

10 SİMGELER VE KISALTMALAR SİMGELER VE KISALTMALAR Cal/cm 2 /gün : kalori/santimetrekare/gün g/gün : gram/gün g/h : gram/saat g/h/kg : gram/saat/kilogram g/kg : gram/kilogram kcal/h : kilokalori/saat kcal/kg : kilokalori/kilogram kcal/m 2 ºC h : kilokalori/metrekare santigrad derece saat kg/h : kilogram/saat m : metre m/s : metre/saniye m 3 /saat : metreküp/saat mak. : maksimum min : minumum ort. : ortalama q : debi w : watt w/m 2 : watt/metrekare VIII

11 GİRİŞ 1. GİRİŞ Tavukçuluk Türkiye de ve dünyada hızla gelişen bir üretim ve işletme koludur. İnsanlar günlük besin ihtiyaçlarını hayvansal ve bitkisel ürünlerden karşılarlar. Özellikle az gelişmiş ülkelerde besinlerin büyük bölümü bitkiseldir. Oysa insanların hayvansal besinlere de ihtiyacı vardır. Tavukçuluk işletmelerinden bu besinler hızlı ve ucuz olarak sağlanmaktadır. Bir tavuk gün içerisinde et için kesilebilecek büyüklüğe ulaşır. Hayvancılığın hiçbir kolunda bu kadar hızlı üretim yapılamaz. Tavuklardan bu kadar hızlı ürün alınabilmesi, insanlar için tavukçuluğu her geçen gün daha kıymetli hale getirmektedir. Çünkü dünya nüfusu her yıl % % 2.2 arasında, besin maddesi üretimi ise her yıl ancak %1 oranında artmaktadır. Yani kişi başına düşen besin maddesi miktarı her yıl azalmaktadır. Özellikle hayvansal üretim miktarı dengeli beslenme için gerekenin çok altındadır. Bu eksiklik tavuk eti ve yumurtası ile kapatılabilir (Anonim, 2004a). Ülkemizde 2003 yılı istatistiklerine göre tavuk sayımız adet olup bunun adedi etlik piliçtir (Anonim, 2003). Tarımı gelişmiş ülkelerde hayvansal üretim, bitkisel üretimin önüne geçmektedir. Hayvancılık sektöründe, kırmızı et açığı giderek artarken, insanların hayvansal protein ihtiyacı tavuk ürünleri ile karşılanmaya çalışılmaktadır. Tavukçuluk sektöründe üretilen piliçlerin % 80 i modern tesislerde üretilmektedir. Bu tesislerin çoğu gelişmiş ülkelerdeki benzerlerinden daha genç ve üretim standartları daha yüksektir (Anonim, 2004). İnsan nüfusu ve hayvan varlığımızdaki değişim ile birim hayvan başına verim eldesindeki ilerlemeler dikkate alındığında 2000 yılı itibariyle kişi başına hayvansal gıda tüketim düzeyimizin gelişmiş ülkelere göre çok aşağıda olduğu Çizelge 1.1 de görülmektedir (Kutlu ve ark., 2003). Çizelge1.1. Yıllar itibariyle ülkemizde kişi başı hayvansal gıda tüketim miktarı (kg) Yıllar Nüfus Piliç Eti A.B A.B.D 47.6 Türkiye de son yıllarda kanatlı endüstrisi dünya ile paralel ve her konuda olağanüstü gelişme göstermiştir. Çizelge 1.2 de yıllarında etlik piliçlerin canlı ağırlığında sağlanan gelişmeler verilmiştir. Bu başarı, hızlı büyüme ve daha iyi yem dönüşüm oranı sağlayan genetik iyileştirmeler sayesinde elde edilmiştir. Bir etlik pilicin 42. günde ulaştığı canlı ağırlık, on yıl öncesine göre bugün 449 gr daha fazladır. Bugünlerde, yetiştiricilikte sağlanan gelişmelerde en bariz üstünlük, yem dönüşüm ve göğüs eti oranındaki 1

12 GİRİŞ iyileşmelerdir. Tahminlere göre, 2005 yılında etlik piliçlerin canlı ağırlığı 28. günde gr olacaktır. Bu başarı, genetik gelişmelere paralel olarak, etlik piliçler için uygun yapıda kümesler inşa edilmesi ve ideal bakım şartlarıyla sağlanabilir. Karlı bir üretim bekleyen üreticiler, ancak geleneksel yetiştirme sistemlerini tamamıyla terk edip, yeni teknolojiyi benimsemekle bunu başarabilir. Karlı bir üretim elbette birçok etkene bağlıdır. Ancak, bunların en önemlisi kümeslerde uygun bir havalandırma ile piliçler için kaliteli, temiz ve hijyenik bir ortam sağlamaktır (Anonim, 2001). Çizelge 1.2. Haftalık canlı ağırlık standardı Haftalık Ortalama Canlı Ağırlık Standardı Gün Tarımsal yapılar, üretim amaçlı ve kar sağlamak amacıyla inşa edilen yapılardır. Bu nedenle, bu yapıların planlama ve projelendirilmelerinde yüksek verimin elde edilmesi hedeflenerek, yapılan yatırımın en kısa sürede geri dönmesi amaçlanmalıdır. Bir hayvan barınağının iyi planlanmamasından kaynaklanan aksaklıklar, içeride bulunan hayvanların uygun olmayan çevre koşullarında yaşamlarını sürdürüp, kapasitelerinin altında ürün vermelerine neden olacaktır (Öztürk, 2003a). Hayvan barınakları, işletmenin sahip olduğu üretim hayvanlarının barındırıldığı (ahır, ağıl ve kümes) yapılardır. Hayvan barınakları, tarımsal ürün kaynağı olan hayvanlardan yüksek kalite ve miktarlarda ürün alınabilmesi için, hayvanların istediği uygun çevre koşullarını sağlamalıdır. Hayvanların istedikleri uygun çevre ortamının yaratılabilmesi, bazı çevre etmenlerinin kontrolü ile olasıdır. Hayvan barınaklarından beklenilen yararların sağlanabilmesi, barınakların hayvan sağlığı ve üretimi için uygun çevre koşullarını sağlayacak, zaman ve işgücünün randımanlı olarak kullanılabilmesine olanak verecek şekilde planlanmasına bağlıdır (Öztürk, 2003a). Tavuklar için optimum koşullara sahip kümes denildiğinde; hayvanların iyi gelişmeyi sağlayabildikleri, strese maruz kalmadıkları ve beklenen verimleri, gerçekleştirdikleri barınak ifade edilmektedir. İyi planlanmış ve yapılmış kümeslerin, tavukçuluk işletmelerinde sağladığı başlıca yararlar şunlardır: Mümkün olan en az girdi ile en fazla ürün alınması; ölüm oranının, yem tüketiminin ve enerji giderinin azaltılması; ürün kalitesinin iyileştirilmesi ve işgücü ihtiyacının azaltılmasıdır (Türkoğlu ve ark., 1997). Bu çalışmanın amacı, K.S.Ü Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliği Etlik Piliç Kümesinde, mevcut durumunun saptanması ve çevre koşullarının incelenmesiyle, eksik ve aksayan yönlerinin belirlenmesidir. Bu amaçla yapılan çalışmada, temel çevre koşullarını oluşturan sıcaklık, nem ve ışık miktarları dijital algılayıcılarla ölçülmüştür. Ölçülen bu etmenlerin günlük en düşük ve en yüksek değerlerinin, yetiştiricilik yönünden olumsuz etkileri belirlenmiştir. Ayrıca, iç ve dış ortam sıcaklığı, oransal nemi ve ışık şiddeti arasındaki ilişkiler, grafikler ve istatistiksel analizler yardımıyla açıklanmıştır. 2

13 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Barınak Yerinin Seçimi Kümeslerin kurulacağı bölgenin iklim koşulları, kümeslerin planlanmasında, kümes içerisindeki optimum çevre koşullarının sağlanması açısından önemlidir. Kümeslerin planlanmasında dikkate alınan bu iklim etmenleri; ısıtma, havalandırma, aydınlatma, soğutma ve nemlendirme olarak sıralanabilir (Işık ve ark., 2000). Kümes ne kadar iyi olursa olsun, konumu iyi değilse bütün masraflar boşa gider. Tüm hayvan barınaklarında olduğu gibi, kümeslerde de yer seçimi çok önemlidir. Kümeslere özellikle etlik piliç kümeslerine sık sık malzeme getirilir, yumurta ve tavuk götürülür. Bu nedenle kümesler ulaşımı kolay yerlere yapılmalıdır. Ana yola, pazara ve malzeme alınan yerlere çok uzak olan kümeslerde taşıma masrafı yükselir. Tavukların ışığa ve suya çok ihtiyaç duymaları nedeniyle, kümeslerin yapıldığı yerlerde elektrik ve su problemi bulunmamalıdır. Kümesler birbirine ve başka çiftliklerdeki kümeslere, ne kadar yakın olursa hastalıklar o kadar çabuk yayılır. Bu nedenle, kümesler birbirlerinden ve başka çiftliklerin kümeslerinden mümkün olduğu kadar uzakta yapılmalıdır. Kümesler, elektrik enerjisine az ihtiyaç duyacak yerlere yapılmalıdır. Örneğin; bir tepenin dibine kümes yapıldığında hem güneşten az yararlanılır, hem de doğal havalandırma yapılamaz. Böyle bir kümesin diğerlerinden daha önce, elektrikle aydınlatılması gerekir. Ayrıca, havalandırma elektrik enerjisi ile olur, çünkü tepe dipleri daha az rüzgar aldığından doğal havalandırma sistemi sağlıklı çalışmaz. Tepe diplerinin bir diğer kötü tarafı da su basma tehlikesinin olmasıdır. Kümes yapımına en uygun yerler çukur olmayan ve hafif eğimi bulunan yerlerdir. Böyle yerler rüzgarı daha iyi alır. Koku daha kolay dağılır ve havalandırma daha kolay olur. Ayrıca, eğimli arazilerin tabanına su birikmez. Tarıma uygun yerleri kümes ve diğer binaların yapımında kullanmak doğru değildir (Anonim, 2004a). Kümes inşasında yer ve yön seçimine özen gösterilmelidir. Yüksek sıcaklık problemi olan bölgelerde kümeslerin hakim rüzgar yönü de dikkate alınarak doğu-batı istikametinde inşa edilmesi önerilir. Doğal havalandırma söz konusu ise kümes çevresinde hava sirkülasyonunu engelleyen bina, yüksek ağaç v.s bulunmamalıdır (Anonim, 2001) Barınakların Yapısal Özellikleri Doğal havalandırmalı kümeslerde etkin bir havalandırma için kümes genişliğinin 9-10 m yi geçmemesi gerekir. Yapay havalandırmalı kümeslerde genişlik genellikle 12 m bazende m yi bulabilir. Yan duvar yüksekliği genellikle m dir. Buna çatı yüksekliğide eklendiği zaman çatı mahyasının yerden yüksekliği 5.5 m yi bulabilir. Kümes uzunluğunu belirleyen faktörlerin başında hayvan kapasitesi, arazinin eğimi ve kullanılacak ekipmanların özellikleri gelir. Arazinin eğimi, kazı-dolgu masraflarını arttıracağından önem kazanır.zincir tipi yemlik gibi, bazı ekipmanlarda belirli uzunluklarda kullanılabildiğinden kümes inşasından önce ekipman imalatçılarına danışmak yararlı olur. Bununla beraber m uzunluğunda kümeslerde inşa edilmektedir (Şenköylü, 2001). İyi tasarlanmış bir açık etlik piliç kümesinin eni 12 m ve saçaklara kadar boyu 2.75 ve kümes içerisindeki yerleşim sıklığı açık kümeslerde kg/ m 2 olmalıdır (Anonim, 2005). 3

14 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Etlik piliçlerin 2500 ü aşmayan gruplar halinde büyütülmesi daha iyi sonuç vermektedir. Çünkü popülasyon büyüklüğü 2500 ü aşarsa her 1000 hayvanlık artış için hayvan başına 3.6 gr daha az canlı ağırlık elde edilmektedir. Populasyon büyüklüğü bu miktarı aşmadığı takdirde, dönem sonunda hayvanların daha kolay yakalanmaları da bir avantajdır (Türkoğlu ve ark., 1997). Etlik piliçler genelde yerde ve ızgara üstünde yetiştirilmesine rağmen, yaygın olmamakla birlikte kafeste de yetiştirilmektedir. Gerek derin yataklı sistem (tünekli sistem) ve gerekse ızgara sistemlerinin planlama kriterleri yumurta tavuğu kümesleriyle aynıdır. Bunun yanında derin yataklı sistemde ekipman olarak tünekler kullanılmadığı gibi folluklarda bulunmaz. Ayrıca, gerek 1/3 ve gerekse 2/3 ızgara sisteminde, etlik piliçlerin ızgaraları pek kullanmak istememeleri nedeniyle, yataklık malzemenin sık sık yenilenmesi gerekir. Bu nedenle, etlik piliç yetiştiriciliğinde kullanılan en yaygın sistem, derin yataklı olarak yerde yetiştirme sistemidir (Öztürk, 2003a). Kümeslerde çatı ve duvar yalıtımı olmalıdır. Çatının parlak bir yüzey olması güneş ışınlarını yansıtarak kümeste ısı yükünü azaltır. Çatıya su püskürtücü düzenek yerleştirilerek ıslatmak yararlı olur. Ancak, saçaklardan akacak ölçüde su püskürtülmemelidir. Saçak uzunluğu cm olmalıdır (Anonim, 2001). Birim kümes alanına konulacak piliç sayısı, üretim sonundaki canlı ağırlık kazanımıyla ilgili olup, doğal havalandırmalı sistemlerde m 2 ye ortalama 13 piliç konulurken, mekanik havalandırmalı kümeslerde bu rakam ortalama 18 dolayındadır. Genel olarak hesaplamalarda Çizelge 2.1 de verilen üretim sonunda ortalama canlı ağırlık esası alınır (Öztürk, 2003a). Çizelge 2.1. Etlik piliç yetiştiriciliğinde kümeslerde 1 m 2 ye konulacak piliç sayısı İstenen (beklenen) Mevsim ağırlığı (kg) Yaz (adet/m 2 ) Diğer zamanlar (adet/m 2 ) Etlik piliç kümeslerinde, boyutsal özelliklerin saptanmasında, hayvan başına ortalama 0.5 m 3 kümes iç hacmi hesaplanır. Bununla birlikte, uygulamada kümes genişlikleri kapasiteye bağlı olarak 7-12 m arasında değişir. Ortalama kümes uzunluğu ise m arasındadır. Bu ölçeğe uygun kümes kapasiteleri ise arasında değişmektedir. Son zamanlarda aynı kümes içerisinde bölmeli (2500 etlik piliç) yetiştirme sistemi yaygın kullanım alanı bulmuştur. Bölmeli sistemde, piliçler küçük gruplar içerisinde daha fazla rahat ederler. Ayrıca, bölmeler kesim zamanında hayvanların yakalanmalarını kolaylaştırır (Öztürk, 2003). Yerleşim sıklığı ile kümeste birim alanda bakılan hayvan sayısı ifade edilir. Pencereli kümeslerde etlik piliçlerin optimum gelişmeleri için yerleşim sıklığı, adet/m 2 /tavuk veya kg /m 2 dir. Çevre kontrollü kümeslerde uygulanabilecek yerleşim sıklığı ise adet/m 2 /tavuk veya kg/m 2 olarak hesaplanabilir. Yerleşim sıklığında bu 4

15 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR minimum ve maksimum sınırlar arasında her yetiştiricinin kendi kümesinde uygulayabileceği sıklık, yerleşim sıklığını etkileyen faktörler kombinasyonun değerlendirilmesiyle belirlenmelidir. Yerleşim sıklığının etlik piliçler üzerindeki etkisi Çizelge 2.2 de verilmiştir. Yerleşim sıklığı arttırıldıkça büyüme, yaşama gücü ve yemden yararlanma gerilemektedir (Türkoğlu ve ark., 1997). Çizelge 2.2. Etlik piliç kümeslerinde yerleşim sıklığının; ölüm oranı, canlı ağırlık ve yemden yararlanmaya etkisi Hayvan başına alan (cm 2 ) Ortalama canlı ağırlık (kg) Ölüm oranı (%) Yemden yararlanma oranı Ülkemizde mevcut işletmelerin durumlarına göre 42 gün içerisinde elden çıkarılan etlik piliçlerin 2 kg ortalama canlı ağırlığa ulaştıkları düşünülecek olursa, iyi şartlarda yetiştiricilik yapan bir işletmenin uygulaması gereken yerleşim sıklığı, m 2 de piliçtir. Daha kötü şartlara sahip olan işletmelerde ise bu değer, civarında kalmalıdır. Etlik piliçler sıcak aylara nazaran soğuk aylarda % 10 daha az alana ihtiyaç duyarlar. Bu nedenle kış aylarında yerleşim sıklığı yaz aylarına göre % 10 arttırılabilir (Türkoğlu ve ark., 1997). Yetiştirilen etlik piliç partisinin ortalama kesim ağırlığı 1.82 kg olarak öngörülmüşse yerleşim sıklığı 16.7 piliç/m 2 olmalıdır. Bu durumda, 1 m 2 kümes alanında canlı ağırlık olarak 30.4 kg etlik piliç üretilmiş olur. Normal koşullarda 1 m 2 alanda üretilebilecek etlik piliç miktarı yaklaşık olarak 30 kg kabul edilirse, kümese konulacak etlik civciv sayısı, kesim ağırlığına göre belirlenmelidir (Şenköylü, 2003) Tavukların Anatomi ve Fizyolojileri Tavuklar sıcak kanlı (homeotermik) hayvanlar olup, metabolik aktiviteleri yüksektir. Vücut sıcaklıkları diğer çiftlik hayvanlarına göre daha yüksek olup, bir günlük civcivlerde 39 ºC dir. Vücut sıcaklığı 4-10 gün içinde biraz daha artarak tavukların erginlerinde normal sayılan ºC ye ulaşır (Şenköylü, 2003). Yüksek hava sıcaklığında, hava hızı vücut enerjisi ve su dengesi üzerinde etkilidir. Tavuklar sıcakkanlı hayvanlar olduklarından ısı üretimi azalsa dahi kendi vücut enerjilerini dengeleyebilirler. Evaporatif ısı kayıplarının artmasının temeli soluk alıp verme, hissedilebilir ısı kayıplarının artması ise konveksiyon, radyasyon ve bunların kombinasyonu ile olur (Hillman ve ark., 1985). Etlik piliçler yüksek çevre sıcaklığında değişik davranışlar ortaya koyarlar. Bulundukları çevre ile arasındaki ısı dengesini kurabilmek için, etlik piliçler ısı stresine girdikleri süre içerisinde dinlenmeye çekilirler. Genellikle kanatlarını vücuttan uzak tutarak vücut sıcaklığını azaltırlar. Etlik piliçler diğer kümes hayvanları gibi yüksek sıcaklık ve nemi tolere edemezler. Eğer sıcaklık ve nem yüksek ise özellikle ağır tavuklarda çok çabuk 5

16 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ölümler meydana gelir. Normal bir tavukta soluk alıp verme yaklaşık olarak 540 kalori/gram su ciğerlerden kaybolur (Butcher ve ark., 1996). Tavukların vücut sıcaklıkları çevre sıcaklığından genellikle daha yüksek olduğu için, vücut sıcaklığı ayarı vücuttan ısı atılması yoluyla olur. Bu ayarlamada hayvanın metabolik ısı üretimi kadar çevre sıcaklığı da etkili olmaktadır. Hayvanlar için yaşamaya uygun sıcaklık sınırları arasında kalan termonötral sıcaklık bölgesi, ergin bir tavuk için C arasındadır (Arieli ve ark., 1980) Kümeslerde Çevre Koşulları Yapılarda çevre koşulları denilince canlının içinde yaşadığı, büyüyüp geliştiği ve verimine etkili tüm dış etmenler anlaşılır (Okuroğlu ve Yağanoğlu, 1993). Kümeslerin planlanmasında etkili olan çevre koşulları özellikle sıcaklık, oransal nem, havalandırma, aydınlatma ve kümes havasının temizliğidir. Kümes içi havasının sıcaklık ve oransal nemi tavukların gelişmeleri ve verimiyle ilgilidir. Bu değerlerin belirli sınırlar arasında olması sonucunda az yem tüketimi ile yüksek verim elde edilir. Bu nedenle, kümes içinde optimum çevre koşullarının sağlanması düşünülürken, kümes içi sıcaklık ve oransal neminin birlikte dikkate alınması gerekir (Balaban ve Şen, 1988). Genel olarak hayvanlardan elde edilen verim, büyük ölçüde çevre koşullarının ve hayvan genotipinin etkisi altındadır. Genotip ve çevre koşulları, hayvanlarının morfolojik ve fizyolojik karakterlerinin oluşumunu sağlar. Verim yeteneği yüksek olan hayvanların üretim düzeyleri içinde bulunduğu çevre koşullarına bağlı olduğundan, hayvanlardan beklenilen üretimin elde edilebilmesi için uygun çevre koşullarında barındırılması gerekir (Okuroğlu, 1988) Sıcaklık Atılgan (2000) bildirdiğine göre, (Moura ve Naas, 1996) Tavuklarda görülen metabolik hastalıklar, kilo kaybı ve ani ölümlerin nedeni olarak kümes içerisindeki sıcaklıklarda görülen düzensiz değişmeler gösterilmektedir. Sıcaklıkla ilgili yapılan araştırmalarda tavukların üretim performanslarının sabit sıcaklıklarda (21-22 C) değişen sıcaklıklara (17-35 C) oranla daha iyi, sağlıkla ilgili sorunların ise daha az olduğu gözlenmiştir. Longhouse ve ark. (1968), maksimum yaz sıcaklığında 28 günlük ve daha yaşlı piliçler için barınak içi sıcaklığın 26.7 C civarında, oransal neminde mümkün olduğunca düşük tutulması, kış aylarında ekonomik üretim yapmak için 4 hafta ve sonraki yaşlardaki piliçlerde sıcaklığın minumum C, oransal nemin ise % 70 civarında olması gerektiğini bildirmişlerdir. Isıtıcıların kullanıldığı kümeslerde civciv seviyesindeki sıcaklıklar; 1-2. günlerde ºC, 3-4. günler ºC, 5-7. günlerde ºC, ikinci haftada ºC, dördüncü haftada ºC kadardır. Dönem sonuna kadar da ºC ye kadar indirilebilir. Sıcaklık değişimleri kademeli olarak yapılmalı ve günlük ortalama 0.5 ºC kadar düşürülmelidir (Türkoğlu ve ark., 1997). 6

17 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Alagöz ve ark. (1994), etlik piliç üretimi yapan tavukçuluk işletmelerinde, kümeslerde rahat bir ortam yaratacak, az yem tüketimiyle yüksek verimi sağlayan optimum sıcaklık sınırlarını C arasında önermektedirler. Maton ve ark. (1985), ilk hafta sıcaklığın C, sonra her hafta bu değer 2.5 C azaltılarak haftada C düşürüleceğini ve kesime kadar da bu sıcaklığın korunması gerektiğini belirtmişlerdir. Yaz döneminde, gerek üretimin sürdürülmesi gerekse verimliliğin arttırılması için, kümes içi hava sıcaklığının olabildiğince aşağılara çekilmesi kaçınılmazdır. Literatür verilerine göre, etlik piliç kümeslerinde kümes içi hava sıcaklığının 30 ºC yi geçmemesi gerekir (Xin ve ark., 1994). Bölgenin iklim verileri dikkate alınarak yapılan teorik yaklaşımlarda kümes içi hava sıcaklığını, piliçleri sıcaklık stresine sokmayacak düzeye çekmenin yolu, buharlaşma ile serinletme sistemleridir (Dağtekin ve Yıldız, 1995). Deaton ve ark. (1996), yaptıkları çalışmada 0-21 günlük erkek hayvanları 4 farklı sıcaklık uygulamasına tabi tutmuşlar ve çalışmanın sonunda uç sınırlardaki sıcaklık değerleri arasında canlı ağırlık kazancı, yem dönüşüm oranı ve ölüm oranı üzerinde önemli farklılıklar olduğunu bildirmişlerdir. Yüksek hava sıcaklığı etlik piliçleri olumsuz yönde etkiler, sıcaklığa ilaveten nemin var olması daha da kötü yönde etki yapar. Isı stresi etlik piliçlerin üretim etkinliğini azaltır. Bunun sonucunda ise etlik piliçlerin tüm genetik potansiyelinde çok başarı sağlanamaz (Butcher ve ark., 1996). May ve Lott (2000), tarafından etlik piliç üretiminde karlı üretimin yapılması amacıyla kurulan denemede 28, 29, 30, 31 ve 32 ºC sıcaklıklar günlük 0.3 ºC azaltılarak verilmiş. Sonuç olarak sıcaklığın 7,14-14,21. günlerde ağırlık kazancı ve yem dönüşümüne etkide bulunmadığı, 0-7. günlerde düşük sıcaklığın etkisi ile ölüm oranının arttığı ve sıcaklığın performans üzerindeki en büyük göstergesinin ölüm oranı olduğunu bildirmişlerdir Oransal Nem Oransal nem, belirli bir sıcaklıkta 1 m 3 havanın içerdiği su buharının, o sıcaklıkta taşıyabileceği en fazla su buharına, oranıdır. Diğer bir ifade ile, belirli sıcaklıktaki havanın doymuş duruma gelebilmesi için, alabileceği en yüksek su buharı ile o anda içerdiği su buharının birbirine oranıdır (Altay, 1996). Oransal nem oranının düşmesi, özellikle sıcak kümeslerde tozlanma olasılığını arttırır. Bu durumda, hayvanlarda solunum yoluyla ortaya çıkan hastalıklar görülür. Oransal nem oranının yükselmesi ise, soğuk kümeslerde bağırsak hastalıklarına neden olur. Bu nedenle soğuk koşullarda kümes içi bağıl nem oranı % 80 i geçmemelidir (Işık ve ark., 2000). Atılgan (2000) bildirdiğine göre, (Camcı ve Demir, 1992) Kümes içinde yükselen oransal nem altlıkların ıslanmasına ve böylelikle çeşitli hastalıkların yayılmasına ortam hazırlamaktadır. Hayvanların solunum güçlüklerinin yanında yeterli oksijen alamaması 7

18 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR sonucunda beslenme performanslarında azalmalar meydana gelmektedir. Kümes içi oransal nem, ilkbahar ve sonbahar gibi geçiş mevsimlerinde özellikle gece ve gündüz farkının büyük olduğu zamanlarda maksimum olmaktadır. Barınak için arzu edilen en uygun oransal nem koşulları kesin olarak bilinmemekle beraber, oransal nemin % 30 dan aşağı düşmesi halinde piliçlerde çeşitli zararlar meydana gelir. Bu nedenle fazla nemli barınaklarda oransal nemin azaltılması gerekirken, çok kuru havalı barınaklarda da altlıklardan çıkan tozun havaya karışarak piliçleri rahatsız etmemesi ve piliçlerin solunum yollarında enfeksiyonlar oluşmaması için oransal nemin çok fazla düşürülmemesi de gerekir (Tekinel, 1974). Kümeslerde nem değişiminin esas kaynağını tavukların solunum yoluyla ortama verdikleri su buharı oluşturmaktadır. Hijyen koşullarına sahip bir kümes içi ortamı sağlayabilmek ve ısı dengesini kontrol edebilmek için, ortamdaki oransal nemin kontrol altına alınması gerekmektedir. Kümeslerde nem kontrolü havalandırma ile yapılır (Demir ve Öztürk, 1991). Kümeslerde sağlanması gereken sıcaklık ve oransal nem değerleri Çizelge 2.3 de verilmiştir (Anonymous, 1987). Çizelge 2.3. Kümeslerde sağlanması gereken sıcaklık ve oransal nem değerleri Yetiştiricilik Çeşidi Sıcaklık ( C) Minimum Optimum Maksimum Oransal Nem (%) Sıcaklık ( C) Sıcaklık-Nem Dengesinde Esas Alınan Değerler Oransal Nem (%) Etlik Anaç Etlik Piliç Bir Günlük Civciv Isı ve Nem Dengesi Barınak içini istenen sıcaklıkta tutabilmek amacıyla ısı kayıp ve kazancının dengelenmesi yada sabit kalması işlemine ısı dengesi denilmektedir. Isı kayıp ve kazancı mevsimlere göre değişir. Barınaklarda gerekli önlemlerin alınmaması durumunda, yaz mevsiminde ısı kazancı, kış mevsiminde ise ısı kaybı fazlalığı olur. Hayvanların sağlığı ve verimi yönünden barınak içinde sıcaklık ve nem uygun sınırlar içinde tutulmalıdır (Okuroğlu ve Yağanoğlu, 1993). Gençoğlan (2000), tarafından yapılan çalışmada, kasaplık piliç barınaklarının ısı ve nem dengesi yönünden Kahramanmaraş ikliminin incelenmesi sonucunda, en kritik ayların Ocak ile Ağustos olduğu belirlenmiştir. Bu aylarda barınak içi sıcaklık ve nem değerlerinin mutlaka ölçülmesi gerektiği ve ölçülen değerlere göre, uygun ısı ve nem dengesinin 8

19 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR sağlanması için gereken önlemlerin alınması gerektiği vurgulanmıştır. Bu çerçevede barınaklarda ısı ve nem dengesinin sağlanması için çatı yalıtımının mutlaka yapılması gerektiği belirtilmiştir. Piliçlerin metabolizmalarından ortama verdikleri ısı, havalandırma ve yapılardan kaybolan ısı ile dengelenmeye çalışılır. Artan sıcaklıkta havalandırma hızını arttırarak ve azalan sıcaklıkta da havalandırma hızını azaltarak iç ortamda sıcaklık sabit tutulmaya uğraşılır (Charles, 1981). Kümeslerde sıcaklığın ve nemin kontrol altına alınabilmesi için başlıca iki ana ısı kaybının kontrol edilmesi gerekir. Bunlar yapı elamanı yoluyla ısı kaybı ve hava infiltrasyon veya havalandırma ile ısı kaybıdır. Isının yapı elemanları yoluyla iletiminin sağlanmasında en önemli etkiyi, yapı elemanlarının her iki yüzeyi arasındaki sıcaklık farkı gösterir. Hayvan barınaklarında ısı kaybının oluştuğu yapı elemanları kapı, pencere, duvarlar ve çatılardır (Demir ve Öztürk, 1991) Hayvanların Ortama Verdikleri Isı ve Su Buharı Hayvanlar yemin kimyasal enerjisini iş enerjisine dönüştürerek ısı üretirler. Hayvanlar tükettikleri toplam yem enerjisinin yaklaşık % ını ısıya dönüştürür (Ekmekyapar, 1993). Piliçlerin ortama yaydıkları ısı ve su buharı miktarı hayvanın vücut büyüklüğüne, canlı ağırlığına, yaşına, beslenme durumuna, hareket derecesine, günlük bakım işlerine, vücut örtüsü durumuna, ırkına, çevre koşuluna ve diğer etmenlere bağlıdır (Okuroğlu ve Yağanoğlu, 1993). Etlik piliç kümeslerinde ısı dengesi optimal üretim için büyük önem taşır. Piliçler ºC arasındaki çevre sıcaklığında, 40.6 ºC olan vücut sıcaklıklarını koruyabilirler. Buna termonötral sıcaklık bölgesi denir. Bunun dışına çıkıldığında vücut sıcaklığının sabit tutulması güçleşir. Hayvan enerji harcayarak vücut sıcaklığını sabit tutmaya çalışır. Etlik piliçler metabolik aktiviteleri sonucunda oluşan ısıyı çevrelerine yayarlar. Bu ısı üretimi, canlı ağırlığa bağlı olarak değişir. Optimal çevre koşullarında etlik piliçlerin ürettiği ısı miktarları Çizelge 2.4 te verilmiştir (Şenköylü, 2001). Çizelge 2.4. Optimal çevre sıcaklığında (21 ºC) etlik piliçlerin ısı üretimi Canlı ağırlık Isı üretimi (kcal/h) (kg) 1 kg canlı ağırlık için 1 etlik piliç için

20 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kasaplık piliçlerin yaşları ve ağırlıklarına göre ortama verdikleri ısı ve nem değerleri Çizelge 2.5 de verilmiştir (Anonim, 1987). Çizelge 2.5. Kasaplık piliçlerin canlı ağırlık ve yaşlarına göre ortama verdikleri ısı ve nem değerleri Hafta/Yaş Canlı Ağırlık (kg) Yazın Verdiği Isı (21 C de) (W/kg) Kışın Verdiği Isı (21 C de) (W/kg) Ortama Verilen Toplam Nem 1. Gün Hafta Hafta Hafta Hafta Tavukların dış ortama verdikleri ısı ve nem bir çok etmene bağlı olarak (yaş, cins, yem içeriği, sıcaklık, nem, hava hızı vb) farklılıklar gösterir. Tavukların ortama verdikleri ısı ve nem miktarlarını belirlemek üzere çok sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak, elde edilen değerler arasında tam bir benzerliğin bulunmaması da bir gerçektir. Değişik araştırmacıların yaptıkları çalışma sonucunda etlik piliçlerin dış ortama verdikleri ısı ve nem miktarlarının değişimi Çizelge 2.6 da verilmiştir (Anonim, 1994). Çizelge 2.6. Etlik piliçlerin dış ortama verdikleri ısı ve nem miktarlarının değişimi LONGHOUSE ve ark., (1968) (g/h) Canlı ağırlık (kg) Sıcaklık (ºC) Nem miktarı (g/kgh) Duyulur ısı miktarı (W/kg) Toplam (W/kg) REECE ve LOTT, (1982)