Kentsel Tasarım Kuramı PEYZAJ ŞEHİRCİLİĞİ; YENİ BİR KENTLEŞME MODELİ Enise Burcu Karaçizmeli

Transkript

1 Kentsel Tasarım Kuramı PEYZAJ ŞEHİRCİLİĞİ; YENİ BİR KENTLEŞME MODELİ Enise Burcu Karaçizmeli

2 İçindekiler 1.Tanım Ve Giriş 2. Oluşum Yüzyıl Amerikan Kentleri 2.3. Fordist-Post Fordist Kent 2.4. Küçülen Kentler 2.5. Referans proje: Parc de La Villette 3. Yöntem 4. Fresh Kills Park 5. Değerlendirme 6. Kaynaklar

3 1.Tanım Ve Giriş Peyzaj şehirciliği peyzajın mimariye göre kent organizasyonu ve kentsel deneyimi arttırmada daha kapasiteli olduğunu tartışan kentleşme teorisidir. 90 ların ortasında kentleşme olarak peyzaj (landscape as urbanism) olarak telaffuz edilmeye başlanan kavram 1997 de Chicago da düzenlenen bir konferans ve proje sergisinin ardından literatüre girdi. O günden beri Kuzey Amerikan şehirlerine örnek bir kentleşme metodu olup olamayacağı tartışılıyor. Teoriyi söylemleriyle oluşturan ve tartışma zeminine çeken isimler; Charles Waldheim, James Corner, Mohsen Mostafavi, Graham Shane, Ciro Najle gibi mimar ve peyzaj mimarları. Kavramı ilk ortaya atanlardan mimar-teorisyen Charles Waldheim 1980 lerde başlayan Yeni kentleşme akımının, aslında kültürel olarak muhafazakar, Avrupa kentsel planlamasına yönelen, oldukça post-modern bir çeşit tarihsel mimari kentleşmeyi savunan bir gündemi olduğunu; peyzaj şehirciliğinin de Amerikan kentlerinin var olan koşullarını tasvir etmenin yanı sıra yeni kentleşmeye ve tüm geleneksel kent biçimlerine karsı polemik bir yanıt, eleştiri olarak ortaya çıktığını vurgular. (Waldheim, 2009) Resim 1. Yeni Şehircilik, çizim, (Fotoğraf, Özellikle endüstri kentlerinde küçülme, nüfus kaybı, terk edilen ve yoğunluğu düşen kent merkezlerinde 20. yüzyıl ortalarında büyük boşlukların oluşması mevcut kentleşmeye eleştirel bir perspektif ihtiyacı doğurdu. Peyzaj şehirciliği de Kuzey Amerikan kentlerindeki bu geniş terk edilmiş alanlara, endüstrinin gerisinde bıraktığı problemlere bir yanıt olarak peyzajın dinamiğini ve canlı gücünü kullanılmasını öneren bir söylem olarak tartışmada yerini aldı.

4 2. Oluşum 10 yılı aşkın bir süredir kendi söylemini oluşturan peyzaj şehirciliğini anlamak için öncelikle arkasındaki tarihsel süreç, bunun yanında da beslendiği ve eleştirerek kendi kendini var ettiği güncel mimari, planlama ve sosyal koşulların incelenmesi gerekir Yüzyıl Amerikan Kentleri Graham Shane Amerika da peyzaj şehirciliğini ortaya atan kentleşmenin mevcut koşullarından bahsederken Cedric Price ın City as an Egg (Yumurta olarak kent) canlandırmasına referans verir (2006). Kent morfolojisinin tarihini mizahi bir şekilde tanımlayan canlandırmada; sınırları ve tanımlılığıyla katı yumurta geleneksel kenti, yayılmışlığı ve esnekliğiyle sahanda yumurta yüzyıl kentlerini, homojen dağılımı ve merkezsizliğiyle omlet ise modern kenti temsil eder. Modern kent, tıpkı çırpılmış bir omlet gibi her şeyin peyzaj boyunca küçük partiküllere ayrıldığı uzayan bir network sistemi modeline benzer (Shane, 2006). Resim 2. City as an Egg (Fotoğraf, Ben Meyer) Fordist-Post Fordist Kent Sanayi devrimiyle üretimin Fordist modele geçişinin kentlere yansıması, merkezler ve uydu kentler şeklinde gerçekleşti. Merkezin yükünü kaldıran uydu yerleşkeler zamanla ekonomik olarak güçlenerek büyüdü ve ayrı birer merkeze dönüşmeye başladı. Post-fordist modelde bu güçlenen merkezlerin, ana merkezin yükünü paylaşarak, daha fazla yönlü bir alışverişin süregeldiği bir ağ sistemi oluştu. Geleneksel kentin yıkımı tüm kente seri üretim bandı konseptinin uygulanmasıyla başladı. Bir minyatür üretimi, makine olarak kent (city as machine) modeli, sanayide Fordist uygulamayla birlikte modern kentin sembolü oldu. Makine kent, zamanla büyüyerek son evresinde organizasyon modelinin endüstriyel kentin kendisini peyzajda kaybettiği bir hale büründü. Merkezsizleştirilmiş, kendi kendini organize eden, post-modern matris dokusuna

5 sahip bu sistem bugünün kentlerinin var olan koşullarını tanımlamakta. Peyzajın bu postmodern organizasyonu problemi 90 larda daha belirgin hale geldi; Sprawl (yaygın) denen kentler, kapalı yerleşim birimleri, büyük alışveriş merkezleri, aşırı çoğalma gösterdi. Bu dağınık sistemin büyümesi hızlıca kentsel endüstri şehirlerinin yoğunluğunun azaltılmasını ve hem seri üretimin hem de kitle tüketiminin desantralizasyonunu teşvik etti (Shane, 2006). Resim 3. Fordist-Post Fordist Üretim Biçimleri, (Fotoğraf, Küçülen Kentler (Shrinking Cities) Sanayinin kentte insan yaşamının koşullarını tehdit edişi, insanların merkezden kaçışını, bununla birlikte suç oranının artışını ve kentlerin boşalmasını tetikledi. Bu durumla karşı karşıya gelen kentlerden örneğin Detroit in nüfusu 1950 den bu yana üçte bir oranında düşmüş ve şu anda 950 bin kişi kentte yaşamaktadır a kadar yavaş ama muntazam bir düşüş beklenmektedir; kent içindeki işsizlikse %10 dan daha fazladır (buna karşın Detroit in çevresindeki banliyöler büyümektedir). Eğer bu eğilim devam ederse 2100 itibariyle Detroit tanınamaz bir biçimde dönüşmüş olacağı düşünülüyor (planlama.org, 2008) Resim 4. Detroit kentinden fotoğraf, Yves Marchand and Romain Meffre, Detroit, Amerika, (Fotoğraf,

6 Graham Shane tüm bu tarihsel süreci inceleyip peyzaj şehirciliğinin altyapısını oluşturan koşulları incelerken makine kente karşı ortaya çıkan akımlardan bahseder; Bu arayışlar dahilinde Bahçekent yeni ironik bir anlam kazandı ve öne çıkan fikirlerden biri oldu. Global sisteme erişime ihtiyaç duyan, şişirilebilir kapsüllerde yasayan kent göçebeleriyle dolu bir alanların yaratılması düşünüldü yine bu dönemde. Bunu takiben Londra da kent çiftçileri grubu 70 lerin başında cadde cadde kentsel tarımın yaratılması için geniş bir geri dönüşüm süreci başlattı. 87 de Richard Register, Ecocity Berkeley projesiyle bu tür kentsel küçülmelere ekolojik bir perspektif sundu. Eski endüstriyel kentlerin peyzaja dönüşümüne uyarlanabilecek pek çok fikir ortaya atıldı. Bu kapsamda da peyzaj şehirciliği, son zamanlarda geleneksel kent formunun uyanışıyla sonuçlanacak bir tasarım stratejisini tanımlamak için bir yönerge olarak ortaya çıktı (Shane, 2006) Referans proje: Parc de La Villette Charles Waldheim kavramı tanımlarken sıklıkla 1982 de Paris de Parc de La Villete için açılan yarışmaya referans verir ve Bernard Tschumi nin kazanan projesini ve Rem Koolhaas ın ikinci seçilen projesini peyzaj şehirciliğinin de miladı olarak kabul eder. Bu yarışmayı referans olarak vermesine sebepse o dönemde düşüncelerde bir kaymaya sebep olmuş olduğu iddiasıdır. Yarışmaya başvuran 300 ü aşkın projenin hepsinin peyzajı kent dışında güzel bir ortam olarak varsaydığını, tüm önerilerin harika parklar olduğunu ancak yalnızca iki projenin iddiasının peyzajın öneminin, program değişikliğine olanak tanıması olduğunu söyler. 20 yıl sonra bugün bildiklerimiz doğru olmayacağını savunan, programların değişebilirliği üstüne geliştirilen projelerde hem Koolhaas hem de Tschumi peyzajı güzel olduğundan değil kentte program değişimine bir model olduğu şeklinde ele alır (Waldheim, 2009). 35 kırmızı strüktür, spor ve rekreasyon alanları, oyun alanları, bilim ve teknoloji müzesi ve müzik merkezi spor alanları, yollar projenin bileşenleridir. Süreç ve sonuç; düzen, hiyerarşi ve tarihsel kompozisyonun mimari üzerindeki temel prensiplerini yok sayar. Her strüktür hiçbir fonksiyonel önemi olmayan değişim kurallarına uygun küp ve yeniden inşa edilebilir temeller üzerine yapılmıştır. Tschumi tasarımı henüz tamamlanmamış architektonik bir çalışma olarak düşünülmüştür. Tasarım yasayan, nefes alan ve kullanıcıları yansıtan; önemli değişiklikler yapılabilen ve onun parçalara ayrılabilir, değişebilir ve yeniden yapılanabilir bir model olarak tasarlanmıştır. Yüzey, çizgiler ve noktalar sistemi üzerine geliştirilmiştir (Mimdap, 2007).

7 Bahsi geçen sistematik program, esneklik ve tamamlanmamışlık bugünün mimari ya da peyzaj tasarımı için yeni fikirler olmasa da Parc de La Villette bu yaklaşım açısından bir milat teşkil eder. Resim 5. Parc de La Villete tasarımı, Bernard Tschumi, Paris, Fransa, 1982, (Fotoğraf, Bu gelişmelerden sonra, alanların zaman içinde değişim geçirmesi gerekeceği bakış açısıyla, kentsel aktiviteleri, altyapıyı ve mimariyi bütünleştiren katmanlı ve hiyerarşik olmayan, esnek ve stratejik bir kent modeli tartışılır oldu (Arkitera, 2008). 3. Yöntem James Corner peyzaj şehirciliğiyle kenti düzenlemek için, hem modernist hem de yeni şehircilik (new urbanism) modellerini baz olarak alır. Her iki yaklaşım da kent problemlerine formel modellerin çare olabileceğine inanmıştır. Corner bu iki modele kıyasla daha açık uçlu ve stratejik bir modelden bahseder (Shane, 2006). Bu açık uçlu ve stratejik olma kaygısına sahip modelin metodolojisine ve pratikteki karşılığına baktığımızda ise var olan bir dizi yaklaşımın bir kompozisyonunu görürüz. Christopher Gray, peyzaj şehirciliğine referans olan ve peyzaj şehirci yaklaşımla tasarlanan gerçekleştirilmiş ve gerçekleştirilmemiş bir dizi projeyi inceleyerek teorinin söylemini oluşturan, bir metodoloji oluşturmuştur. Gray peyzaj şehirciliğinin anahtar kelimelerini; belirsizlik, açık uçluluk, esneklik, kompleks sistemler olarak tanımlar (2006). O na göre su, su değerlendirme, depolama ve filtreleme, suyun iyileştirilmesi, kentsel altyapı, su temininin göz önünde bulundurulması, atık su ve zemin suyu, yardımcı servisler ve ulaşım sistemleri peyzaj şehirciliğinin en önemli konuları olan kentsel altyapının büyük bir kısmını oluşturur. Eğitim, eğlence, hukuk ve düzen, kamu idareleri de buna dahil edilir. Kullanılır bir açık alan dahilinde bu işlevlerin birbirine entegre edilmesi ana amaçtır.

8 Biyoçesitlilik ve ekolojik sistemler, peyzaj ekolojisi, jeomorfoloji, hidroloji, iklim ve bitki örtüsü, mevcut ekolojik kaynakların kimliklendirilmesi ve yeni kaynakların sunuşu esastır. Yaban hayatın desteklenmesi ve oluşumu, kendi kendini sürdüren bir peyzaj yaratılması hedeflenir. Derinlemesine bir ekolojik sistem kaygısına bağlı projeler programların birbirine geçişi, ürün ve enerji, insan ve biyotik akış üzerinden kurgulanır (Gray, 2006). Kentsel tarım, endüstriden arınmış ve terk edilmiş alanlarda, belirli programlı tarımsal sistemlerle toprağın rehabilitasyonu gerçekleştirilmesi ise her projede görülmeyen ancak kavram dahilindeki konulardandır. Bu yöntemlerle çevredeki insanlar için de besin temini öngörülür. Bunun gibi alternatif enerji kullanımı, yenilenebilir enerji kaynakları kullanımı projelerde esastır. Rüzgar, su, fotovoltaik zeminler kullanılır. Bitkiler kullanılarak yalıtım sağlanır. Enerji geri dönüşümlü döngüde tüketilir. 4. Fresh Kills Park James Corner ın peyzaj tasarım ofisi olan Field Operations ile katıldığı ve geçtiğimiz yıllarda uygulanan Fresh Kils Park projesi hem en güncel peyzaj şehirciliği projesiyken hem de kavramın savunduğu metodoloji açısından pek çok önemli hususu içerir. Amerika Birleşik Devletleri nin en büyük vahşi atık depolama alanı olan ve 2000 lerin başında kapatılıp rehabiltasyon ve yeniden değerlendirilmesine karar verilen Staten Island daki geniş bir atıl alan olan Fresh Kills Central Park ın yaklaşık 3 katı büyüklüğündedir. %45 ini çöp yığını kaplı olan alanı Corner bir çalışma alanı olarak gördü: sadece bir park değil aynı zamanda peyzaj mimarinin vücut bulacağı bir alan. Corner projeyi Bu harika bir park tasarlama çalışması değil, şu anki halinden yeşil, kamusal ve güvenli bir alana gidişi tanımlayacak bir yöntem çalışması. Ve bu yöntem de sonunda benzersiz mekansal ve estetik deneyimler ve yapılar sunan bir parka dönüşecektir şeklinde açıklıyor (mimdap, 2007). Resim 6. Fresh Kils Park gelecek vizonu, Field Operations, New York, Amerika, 2002, (Fotoğraf,

9 Resim 7. Fresh Kils Park gelişimi gösteren faz diyagramı, Field Operations, New York, Amerika, 2002, (Fotoğraf, Projesini Lifescape olarak adlandıran Corner, hücre gibi kenti kendini sürdürebilen bir ekosistem yaratmaya çalıştığını vurgular. Uzun yıllar çöp depolama bölgesi olarak hizmet veren, yıpranmış alan için aşamalı bir kalkınma programı hazırlamıştır Field Operations. Bu programda öncelikli amaç, yok olmadan varlığını sürdürebilmiş ekosistem ve habitatların koruması, gerek duydukları koşulların sağlanmasıyla varlıklarının artarak devam etmesinin teşvik edilmesi. Sırasıyla 4 faz bu program için bir izlek oluştururken, parkın kamuya aşamalı açılışını da bir zaman çizelgesine yayıyor. Resim 8. Fresh Kils Park park programı, Field Operations, New York, Amerika, 2002, (Fotoğraf, 5. Değerlendirme Peyzaj şehirciliği modern kentin karmaşık kentsel çevresine, post-modernizmle oluşmaya bağlayan lineer olmayan yaklaşımlara bir yanıt olarak görülebilir. Ancak bir kentleşme modeli

10 olarak peyzaj henüz çok net tanımlanmamıştır. Halen yanıtlamayan sorular bulunmakla birlikte metodolojisi çok net değildir. Şehircilik, altyapı, ekoloji, mimarlık ve peyzaj mimarlığı disiplinleri peyzaj şehirciliği için nasıl bir eleştirel çerçeve sunduğu ve bu disiplinlerin ve hibrid alanların eleştirel perspektifinde peyzaj şehirciliği nerede konumlandığı ya da konumlanacağı henüz yanıt bekleyen durumlar (Gray, 2006). Lindholm kavramın heyecan verici bir etki yaratmasına ve kentsel tasarımda yeni bir akım vaat etmesine ve modern planlamaya yaptığı eleştiriler üzerine kendini koysa da henüz gerçekleşmiş ve gerçekleşmemiş bir dizi proje ve fikirden ileri gidemediğini vurgular. Ve peyzaj şehirciliğini henüz bir tasarım rehberi olgunluğuna erişmemiş bir taslak olarak görür (2008). Endüstri sonrası Kuzey Amerikan kentlerinin terk edilmiş, ıslah edilmesi gereken bölgeleri ya da merkezini kaybetmiş aşırı yayılmış, kent dokusunun yok olmak üzere olduğu metropoller için peyzaj kuşkusuz bağlayıcı bir faktör olabilecek potansiyele sahip. Özellikle atıl endüstriyel alanlarda ekosistem duyarlılığı olan, fazlara ve programa dayanan süreç tasarımı odaklı projeler bu alanların kente tekrar ve en verimli yolla geri kazandırılmasının önşartıdır. Peyzaj şehirciliğine baktığımızda tüm amaç ve ilkeleriyle özellikle de Amerikan kentleri bağlamında belli bir zemine oturan bir öneri zinciri görülmektedir. Öte yandan teori, henüz pratikte geri bildirim alınabilecek örneklere altlık olmadığı gibi, metodolojisinin tanımlanmasında pek çok eksiğe sahiptir. Kavram günümüzde disiplinlerarası söylemiyle ortaya çıkan akımlar arasında parlayıp sönecek mi yoksa olgunlaşıp hakim bir kentsel tasarım modeli olabilecek mi bunu zaman gösterecek.

11 KAYNAKLAR Corner, J., 2006: Terra Fluxus. Landscape Urbanism Reader, p , Ed. Waldheim, C., Princeton Architectural Press, New York. Gray, C. D., From emergence to divergence: modes of landscape urbanism, Master Thesis, Edinburgh College of Art. Lindholm, G., 2008 Landscape urbanism: large-scale architecture, ecological urban planning or a designerly research policy. ECLAS Conference 2008 on New Challenges in Landscape Planning, Design and Management. Alnarp, Sweden, September Shane, G., 2006: The Emergene of Landscape Urbanism. Landscape Urbanism Reader, p , Ed. Waldheim, C., Princeton Architectural Press, New York. Waldheim, C., 2006: A Reference Manifesto, Landscape as Urbanism. Landscape Urbanism Reader, p , 35-53, Ed. Waldheim, C., Princeton Architectural Press, New York. Waldheim, C., 2009: Açık Uçlu Kentleşme, XXI Mimarlık Tasarım Mekan. Vol. 76, pp