Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Beden Eğitimi ve Spor Öğretimi Programı

Transkript

1 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Beden Eğitimi ve Spor Öğretimi Programı ÜNİVERSİTE PERSONELİNİN FİZİKSEL AKTİVİTE DÜZEYİ İLE YAŞAM KALİTESİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Ebru ÖZÜDOĞRU Tez Danışmanı Doç. Dr. Fatma ÇELİK KAYAPINAR Yüksek Lisans Tezi Burdur, 2013

2

3 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Beden Eğitimi ve Spor Öğretimi Programı ÜNİVERSİTE PERSONELİNİN FİZİKSEL AKTİVİTE DÜZEYİ İLE YAŞAM KALİTESİ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Ebru ÖZÜDOĞRU Tez Danışmanı Doç. Dr. Fatma ÇELİK KAYAPINAR Yüksek Lisans Tezi Burdur, 2013

4

5

6 i ÖZET Üniversite Personelinin Fiziksel Aktivite Düzeyi ile Yaşam Kalitesi Arasındaki İlişkinin İncelenmesi Ebru ÖZÜDOĞRU Araştırma; üniversite personelinin yaşam kalitesi ile fiziksel aktivite düzeyleri arasındaki ilişkinin cinsiyet, statü, yaş ve medeni duruma göre incelenmesini amaçlamıştır. Araştırmanın evrenini, Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi nde çalışan toplam 742 akademik ve idari personel, örneklemini ise evrenden anketleri doldurmayı kabul eden gönüllü 278 (115 bayan, 163 erkek) personel oluşturmaktadır. Araştırmada var olan durumu sorgulayan betimsel araştırma yöntemlerinden tarama yöntemi kullanılmıştır. Üniversite personelinin fiziksel aktivite düzeyini belirlemek için IPAQ (Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi) kısa formu, yaşam kalitelerini belirlemek için SF-36 (Short Form-36, Yaşam Kalitesini Değerlendirme Anketi) kullanılmıştır. Veriler SPSS 20.0 (Statistical Package for the Social Sciences 20.0) programı ile analiz edilmiştir. Tüm testler için anlamlılık düzeyi (p<.05) olarak alınmıştır. Verilerin analizinde yüzde, frekans, kay kare, anova, manova ve post hoc testleri kullanılmıştır. Elde edilen bulgulara göre; akademik ve idari personelin fiziksel aktivite düzeyleri ele alındığında, her iki personel grubunun da çok aktif oldukları belirlenmiştir. Erkeklerin kadınlardan, evli olanların bekârlardan daha çok aktif oldukları saptanmıştır. Akademik ve idari personelin yaşam kaliteleri karşılaştırıldığında; sosyal ve mental boyutta ki anlamlı fark, akademik personel lehine gözlenmiştir. Akademik ve idari personelin yaş gruplarına göre fiziksel aktivite düzeyleri ele alındığında; akademik personel grubunda 36 yaş ve üstü çok aktif iken, idari personel grubunda yaş grubunun daha aktif olduğu belirlenmiştir. Üniversite personelinin yaş gruplarına göre yaşam kalitesi düzeylerine bakıldığında 36 ve üzeri yaş grubunun yaş

7 ii grubuna göre sosyal ve mental boyutta anlamlı farklılığa sahip olduğu ortaya konmuştur. Araştırma sonucunda; erkeklerin kadınlara göre, evli olanların bekar olanlara göre fiziksel aktivite düzeyleri daha yüksektir. Yaşam kalitesi açısından akademik personel idari personele göre mental ve sosyal yönden daha sağlıklı bulunmuştur. Yaş grubuna göre fiziksel aktivite düzeyleri karşılaştırıldığında akademik personelin 36 yaş ve üzeri aktif bulunurken idari personelin yaş grubu daha aktif bulunmuştur. Üniversite personellerinin yaşam kaliteleri yaş gruplarına göre karşılaştırıldığında, 36 ve üzeri yaş grubunun yaş grubuna göre sosyal ve mental boyutta daha yüksek yaşam kalitesine sahip oldukları anlaşılmıştır. Anahtar Sözcükler: Fiziksel Aktivite, Üniversite Personeli, Yaşam Kalitesi.

8 iii ABSTRACT A Research on the Relationship Between the University Personnel s Physical Activity Level and Life Quality Ebru ÖZÜDOĞRU This study aims at researching the relationship between the university personnel s activity levels and life quality regarding gender, status, age and marital status. Research universe is 742 academic and administrative personnel working at Burdur Mehmet Akif Ersoy University, and research sample is 278 (115 women, 163 men) volunteers who accepted to fill in the questionaire. The study is a descriptive research questioning the existing situation. Scanning method was applied. In order to determine university personnel s physical activity level, IPAQ short form (International Physical Activity Inventory) and to determine their life quality SF- 36 (Short Form 36, Questionaire of Evaluating Life Quality) was used. The data was analyzed with SPSS 20.0 program (Statistical Package for the Social Sciences 20.0). For all tests significance level has been accepted as (p<.05). Percentage and frequency tests for analysing the data, chi-square, anova, manova, Post Hoc Test was used. According to the results, it was found out that both academic and administrative personel are very active. Also the results show that men are more active than women and the marrieds are more active than the singles. When academic and administrative personnel s life quality is compared, meaningful difference in terms of social and mental aspects has been observed in favor of the academical personnel. When academic and administrative personnel s physical activity level is discussed according to the age, it is seen that the academical personel 36 age and over is very active, whereas administrative personel is very active between ages. When life quality of the university personel is considered regarding the age, it is proved

9 iv that 36 and over age group has a significant social and mental difference when it is compared with age group. Result of the study shows that men in comparison with women and the marrieds in comparison with the singles have higher physical activity level. Academic personnel is healthier than administrative personnel from the point of mental and social aspects. When physical activity levels are compared, 36 and over age group of the academic personnel and age group of the administrative personnel are seen to be more active. When university personnel s life quality and age groups are compared, 36 ages and over group is understood to have higher life quality than age group. Key words: Physical Activity, University Personnel s, Life Quality

10 v

11 vi İÇİNDEKİLER DİZİNİ Sayfa No ÖZET..... ABSTRACT... TEŞEKKÜR. İÇİNDEKİLER DİZİNİ.... SİMGELER VE KISALTMALAR.. TABLOLAR DİZİNİ.... ŞEKİLLER DİZİNİ.. i iii v vi ix x xii BÖLÜM I.. 1 GİRİŞ Problem Durumu Problem Cümlesi Alt Problemler Araştırmanın Önemi Araştırmanın Amacı Hipotez Varsayımlar Sınırlılıklar Tanımlar 4 BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Fiziksel Aktivite Fiziksel Aktivite Olarak Kabul Edilen Aktiviteler. 7

12 vii Fiziksel Aktivitenin Sağlık Üzerine Etkileri Bedensel Sağlığımız Üzerine Olan Etkileri Kas İskelet Sistemi Üzerindeki Etkileri Diğer Vücut Sistemleri Üzerindeki Etkileri Ruhsal ve Sosyal Sağlığımız Üzerine Etkileri Gelecekteki Yaşantımız Üzerine Etkileri Fiziksel Aktiviteyi Etkileyen Faktörler Fiziksel Aktiviteyi Değerlendirme Yöntemleri Kriter Yöntemler Objektif Yöntemler Subjektif Yöntemler Fiziksel Aktivite ve Enerji Tüketimi Yaşam Kalitesi Yaşam Kalitesinin Tarihçesi Yaşam Kalitesinin Tanımı Yaşam Kalitesini Azaltan Durumlar Yaşam Kalitesini Artıran Durumlar Sağlıkta (Sağlıkla İlgili) Yaşam Kalitesi Fiziksel Aktivite ve Yaşam Kalitesi İlgili Araştırmalar 26 BÖLÜM YÖNTEM Araştırma Modeli Araştırmacının Rolü ve Özellikleri... 31

13 viii 3.3. Evren-Örneklem Veri Toplama Süreci Veri Toplama Teknikleri Uluslar arası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi Kısa Formu (IPAQ Short Form-International Physical Activity Questionnaire Short Form) IPAQ Anketinin Puanlaması ve Skorlaması SF-36 Yaşam Kalitesi Değerlendirme Anketi Kişisel Bilgi Formu Verilerin Analizi BÖLÜM BULGULAR 38 BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuç Öneriler KAYNAKÇA EKLER Ek-1. Kişisel Bilgi Formu Ek-2. Uluslararası Fiziksel Aktivite Anketi.. 66 Ek-3. SF-36 Yaşam Kalitesi Anketi 68 ÖZGEÇMİŞ

14 ix SİMGELER VE KISALTMALAR ACSM : American College Of Sports Medicine, (Amerikan Spor Tıp Koleji) WHO (DSÖ) : World Healthy Organization (Dünya Sağlık Örgütü) EKG : Elektro-Kardiyografi MET : Metabolic Equivalent (Metabolik Eşitlik) YK : Yaşam Kalitesi SİYK : Sağlıkla İlgili Yaşam Kalitesi IPAQ : Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi SF-36 : Short Form-36 (Kısa form-36), Yaşam Kalitesi Değerlendirme Anketi f : Frekans % : Yüzde

15 x TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Sf-36 nın Alt Ölçeklerinin Puanlamasının Anlamı 36 Sayfa 2. SF-36 Sorularının Birleştirilmesi ve Ham Puanları Personelin Statüsüne Göre Cinsiyet Dağılımı Personelin Statüsüne Göre Medeni Durum Dağılımı Personelin Statüsüne Göre Eğitim Durumlarının Dağılımı Araştırmaya Katılan Personelin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Akademik ve İdari Personelin Statülerine Göre Fiziksel Aktivite Düzeylerinin Karşılaştırılması Akademik ve İdari Personelin Cinsiyet Durumlarına Göre Fiziksel Aktivite Düzeylerinin Karşılaştırılması Akademik ve İdari Personelin Medeni Durumlarına Göre Fiziksel Aktivite Düzeylerinin Karşılaştırılması Akademik ve İdari Personelin Yaş Gruplarına Göre Fiziksel Aktivite Düzeylerinin Karşılaştırılması... 43

16 11. Akademik ve İdari Personelin Statülerine Göre Yaşam Kalitesi Boyutlarının Manova Testi ile Karşılaştırılması.. 44 xi 12. Akademik ve İdari Personelin Yaş Gruplarına Göre Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Manova Testi ile Karşılaştırılması Akademik ve İdari Personelin Yaşam Kaliteleri ve Fiziksel Aktivite Düzeylerinin Anova Testi ile Karşılaştırılması... 46

17 xii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa 1. SİYK tamamen YK' nin bir alt bileşenidir.. 23

18 1 BÖLÜM 1 Giriş Bu bölümde; problem durumu, problem cümlesi, alt problemler, araştırmanın amacı ve önemi, varsayımlar, sınırlılıklar ve tanımlar üzerinde durulmuştur Problem Durumu Yüzyıllardır sağlıklı olmak, yaşlanmayı yavaşlatmak, enerjik, canlı ve pozitif olmak için araştırmalar yapılmıştır. Doğumla başlayan biyolojik gelişmede yaşam kalitesini yüksek tutmak, psikolojik olumsuzluklara karşı dirençli olmak, sağlıklı çevrede yaşamak, doğru beslenmek ve hareketli olmak gibi elimizde olan faktörleri kontrol altına alarak sağlıklı ve uzun yaşamın temel anahtarına sahip olmak istenilmiştir (Zorba, Ocak 2010b, ss. 82). İnsan sağlıklı ve uzun yaşamın temel anahtarına sahip olmak isterken; hızla gelişen teknolojinin karşısında kısa vadede günlük aktivite yoğunluğunu azaltıp, yaşamı kolaylaştırıp, yaşam kalitesinin yükseldiğini düşünse de, uzun vadede hareketsiz bireylerin sayısını artırıp, insan sağlığını olumsuz etkileyip yaşam kalitesini düşürmektedir. İş hayatında aktif olmayan yaşam şekli, ergonomik olmayan çalışma koşulları ve stresin yarattığı aşırı yüklenme kişilerin fiziksel, psikolojik ve sosyal sağlıklarının bozulmasına neden olmakta, bu da kişilerin fiziksel aktivite düzeylerinin ve yaşam kalitelerinin düşmesi ile sonuçlanmaktadır (Özer ve Baltacı, 2008, ss. 5). Fiziksel aktivite, her yaşta sağlığa yararlıdır. Düzenli fiziksel aktivite, çocukların ve gençlerin sağlıklı büyümesi ve gelişmesinde, istenmeyen kötü alışkanlıklardan kurtulmada, sosyalleşmede, yetişkinlerin çeşitli kronik hastalıklardan korunmasında veya bu hastalıkların tedavisinde veya tedavinin desteklenmesinde, yaşlıların aktif bir yaşlılık dönemi geçirmelerinin sağlanmasında bir başka deyişle tüm hayat boyunca yaşam kalitesinin artırılmasında önemli farklar yaratabilmektedir (Bayrakçı, 2008). Yapılan araştırmalar fiziksel aktivitenin yaşam kalitesinin bütün alanlarıyla diğer değişkenlere göre baskın bir şekilde ilişkili olduğunu göstermektedir. Düzenli fiziksel

19 2 aktivite psikolojik iyilik hali ve fiziksel işlevselliği güçlendirerek yaşam kalitesini destekler (Tessier ve diğerleri, 2007) Problem Cümlesi Üniversite personelinin fiziksel aktivite düzeyi ile yaşam kalitesi arasında bir ilişki var mıdır? Alt Problemler 1. Araştırmaya katılan personelin kişisel nitelikleri nelerdir? 2. Akademik ve idari personelin statülerine göre fiziksel aktivite düzeyleri arasında fark var mıdır? 3. Akademik ve idari personelin cinsiyet durumlarına göre fiziksel aktivite düzeyleri arasında fark var mıdır? 4. Akademik ve idari personelin medeni durumlarına göre fiziksel aktivite düzeyleri arasında fark var mıdır? 5. Akademik ve idari personelin yaş gruplarına göre fiziksel aktivite düzeyleri arasında fark var mıdır? 6. Akademik ve idari personelin statülerine göre yaşam kaliteleri arasında fark var mıdır? 7. Akademik ve idari personelin yaş gruplarına göre yaşam kaliteleri arasında fark var mıdır? 8. Akademik ve idari personelin yaşam kaliteleri ve fiziksel aktivite düzeyleri arasında fark var mıdır? 1.3. Araştırmanın Önemi Son yıllarda özellikle Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yaşam kalitesini iyileştirme çabalarına paralel olarak fiziksel aktiviteyi güçlendirici ve özendirici çalışmalar ve politikalar hız kazanmıştır (Tekkanat, 2008, ss. 6). Yapılan literatür taramada, çeşitli sağlık sorunu olan kişilerin yaşam kalitesi ile ilgili çalışmalar yapıldığı görülmektedir. Tezvaran ın 2010 yılında kronik bel ve boyun ağrısı olan üniversite öğrencilerinde depresyon, anksiyete ve yaşam kalitesi

20 3 düzeyleri ile ilgili çalışması, Yancar ın 2005 yılında bağımlılarında ikinci eksen komorbidite ve kişilik özelliklerinin bağımlılık şiddeti ve yaşam kalitesine etkisinin değerlendirilmesi başlıklı çalışması sağlık sorunu olan kişilerin yaşam kalitesi ile ilgili literatürdeki çalışmalardır. Ancak kronik sağlık problemi olmayan üniversite çalışanlarının fiziksel aktivite düzeyleri ve yaşam kaliteleri arasındaki ilişkiye bakan yeterli çalışma bulunmamaktadır. Literatüre bakıldığında Irmak ın (2011), Ofis çalışanlarında egzersiz hatırlatıcı bilgisayar programının ağrı, iş performansı ve yaşam kalitesi üzerine etkisi başlıklı çalışması, Genç, Şener, Karabacak ve Üçok un (2011) yapmış oldukları kadın ve erkek genç erişkinler arasında fiziksel aktivite ve yaşam kalitesi farklılıklarının araştırılması ile ilgili çalışmaları ve Vural ın 2010 da masa başı çalışanlarda fiziksel aktivite düzeyi ve yaşam kalitesi ilişkisi başlıklı çalışmalarına rastlanmıştır. Bu çalışmanın üniversite personelinin fiziksel aktivite düzeyi ve yaşam kalitesi ilişkisini ele alarak sağlık dışındaki çalışma alanına katkıda bulunmak açısından önemli olduğu düşünülmektedir Araştırmanın Amacı Son yıllarda teknolojinin gelişmesiyle ortaya çıkan hareketsizlik, stresli yaşam tarzı, düzensiz ve sağlıksız beslenme insan hayatını kötü bir şekilde etkileyip, değişik hastalık ve rahatsızlıkların ortaya çıkmasına, bunun sonucunda da sağlıksız, mutsuz ve yaşam kalitesi düşük bir toplumun oluşmasına neden olmaktadır. Düzenli fiziksel aktivite, egzersiz ve spor bu sorunların büyük bir bölümünün çözülmesine yardımcı olmaktadır. Çalışmada böyle toplumsal bir sorunu ele alarak, eğitim seviyesi yüksek olan üniversite personelinin yaşam kalitesi ile fiziksel aktivite düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi amaçlanmıştır Hipotez Araştırmanın hipotezi; üniversitede çalışan personelin yaşam kalitesi fiziksel aktivite düzeylerinden etkilenmektedir.

21 Varsayımlar Bu araştırmada varsayım olarak; Literatürde elde edilen bulguların yeterli, Katılımcıların anket formuna içten yanıt verdikleri kabul edilmiştir Sınırlılıklar Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesinde çalışan akademik ve idari personel ile sınırlıdır Tanımlar Fiziksel Aktivite: Vücuttaki iskelet kasları vasıtasıyla vücudun hareketi sonucunda enerji harcamasıdır, bireyin günlük olarak yaptığı hareket miktarıdır (Rowland ve Freedson,1994). Yaşam Kalitesi: DSÖ nün tanımına göre yaşam kalitesi; bireylerin içinde yaşadıkları kültür ve değerler sistemindeki kendi yaşam algılarıdır (Baydur,2010, ss ).

22 5 BÖLÜM 2 Kuramsal Çerçeve ve İlgili Araştırmalar Bu bölümde, fiziksel aktivitenin tanımı, fiziksel aktivite olarak kabul edilen aktiviteler, fiziksel aktivitenin sağlık üzerine etkileri, fiziksel aktiviteyi etkileyen faktörler, fiziksel aktiviteyi değerlendirme yöntemleri, yaşam kalitesinin tarihçesi, yaşam kalitesinin tanımı, yaşam kalitesini azaltan durumlar, yaşam kalitesini artıran durumlar, sağlıkla ilgili yaşam kalitesi konularına yer verilmiştir Fiziksel Aktivite Toplumun büyük bir çoğunluğunda fiziksel aktivite, spor ve egzersiz kelimeleri ile eşanlamlı olarak algılanmaktadır. Oysa fiziksel aktivite, spor ve egzersiz kavramları farklı anlamlar ifade etmektedir. Ancak bu kavramlar çoğu zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır (Caspersen, Pereira ve Curran, 2000; Fişne, 2009, ss. 4). Spor; kişinin kendi kendisini ya da rakibini aşmasını hedefleyen, rekabet içeren, belirli kurallarla sınırlanan, bireysel veya takım olarak yapılan kurallarla yönetilen fiziksel aktivitelerdir (Haskell ve Kiernan, 2000). Spor, Kuzey Amerika da sadece yarışmayı içerirken, Avrupa da da yarışma ile birlikte yürüyüş ve dağcılık gibi rekreasyonel aktiviteleri de içermektedir (Zorba, 2005). Egzersiz ise; planlı olarak yapılan ve fiziksel uygunluğun bir ya da daha fazla birimini artırmak için vücudun tekrarlayan hareketleri olarak tanımlanmaktadır (Caspersen, Powell ve Chrıstenseon, 1985; Pate, 1993). Düzenli yapılan fiziksel aktivite egzersiz olarak kabul edilebilir (Çelik Kayapınar, 2012). Fiziksel aktivite ise; iskelet kasları tarafından üretilen, dinlenme enerji harcamasına ek olarak enerji harcamasında önemli artış sağlayan vücut hareketleri olarak tanımlanmaktadır (Vural, 2010, ss. 10). Rowland ve Freedson a (1994) göre ise fiziksel aktivite, iskelet kasları vasıtasıyla vücudun hareketi sonucunda enerji harcamasıdır, bireyin günlük olarak yaptığı hareket miktarıdır.

23 6 Özer e göre fiziksel aktivite ise; iskelet kaslarının kasılması sonucunda üretilen, bazal düzeyin üzerinde enerji harcamayı gerektiren bedensel hareketler olarak tanımlanmaktadır (Özer, 2001). Zorba da fiziksel aktiviteyi, iskelet kasları vasıtasıyla vücudun hareketi sonucunda enerji harcamasıdır şeklinde tanımlamıştır (Zorba, 2010a). Literatüre bakıldığında egzersiz, fiziksel aktivitenin alt sınıfı olarak kabul edilmektedir (Karaca, 1998). Gün içinde yapılan çeşitli aktivite, spor, oyun ve egzersiz de fiziksel aktivite olarak kabul edilmektedir Serbest zaman fiziksel aktivitesi, iş dışındaki bütün aktiviteleri içerir ve üçe ayrılır: 1. Spor, oyun, formda kalmak için yapılan egzersizler, 2. Yürüyüş, bisiklet, merdiven çıkma, 3. Ev işleri, rekreasyonel aktiviteler, bahçe işleri, araba yıkama v.b (Karaca, 1998). Kısacası fiziksel aktivite; iskelet kası aktivitesinin bir sonucudur ve enerji tüketimi ile doğrudan ilişkilidir. Her türlü fiziksel aktivite enerji harcamasını gerektirmektedir (Zorba, 2010a). Teknoloji ve modernleşme beraberinde birtakım kolaylıklar getirir. Günlük fiziksel aktivite düzeyi oldukça düşük olup, kişiler daha az hareket etmektedir. Ayrıca, hızlı kentleşme ile fiziksel aktivite yapılabilecek sosyal alanların yetersizliği veya yokluğu da hareketsiz bir yaşam tarzına yöneltmektedir. Bu gibi nedenlerden dolayı toplumda enerji tüketimi en alt seviyeye düşmektedir. Bireylerin fiziksel aktivite konusunda bilgi düzeyinin yetersiz olması, fiziksel aktivitenin sağlık için öneminin yeterince bilinmemesi ve teknolojiyle beraber tercih edilen hareketsiz yaşam tarzı, toplumda obezite, kalp-damar hastalıkları, hipertansiyon, diyabet, osteoporoz gibi kronik hastalıkların görülme sıklığını artıran önemli nedenlerden biri olmuştur (Bulut, 2010; MacAuley, 1994; Satcher ve Lee, 1996; T.C. Sağlık Bakanlığı, 2008;). DSÖ, erişkinler için küresel fiziksel inaktivite prevalansının %17 olduğunu ve yılda 1, 9 milyon ölümün fiziksel inaktivite ile ilişkilendirildiğini açıklamıştır ( Arıkan, Metintaş ve Kalyoncu, 2008; Kurtoğlu, 2008).

24 7 Düzenli olarak fiziksel aktivite yapılması hayat boyunca çeşitli hastalıklara yakalanmayı engelleyerek sağlıklı bireyler olunmasını sağlar. Ayrıca iş hayatındaki performans, ev içindeki aktiviteler, boş zamanları değerlendirme kapasitesinde ve ruhsal durumumuzda olumlu artış sağladığı da bir gerçektir. Sağlıklı bir toplum yapısı için; bireylere çocukluk çağından itibaren fiziksel aktivite alışkanlığı kazandırılıp, fiziksel aktivitenin günlük yaşamın vazgeçilmez bir parçası olduğu, bireysel sağlığın korunması ve ileriki yaşlarda karşılaşılacak sağlık tehditlerini en az seviyeye düşürmesi açısından büyük bir öneme sahip olduğu kazandırılmalıdır (Zorba, 2010a). Fiziksel aktivite, genel olarak üç boyutta tanımlanır; 1. Süre ( dakika, saat gibi ), 2. Sıklık ( her ay ya da her hafta gibi ) ve 3. Yoğunluk ( her saat başına kilo jul yada her dakikadaki kilo kalori ) ( Zorba, 2010a) Fiziksel Aktivite Olarak Kabul Edilen Aktiviteler Yürüme Koşma Sıçrama Yüzme Bisiklete binme Çömelme kalkma Kol ve bacak hareketleri gibi temel vücut hareketlerinin tamamını ya da bir kısmını içeren çeşitli spor dalları, dans, egzersiz, oyun ve gün içerisindeki aktiviteler fiziksel aktivite olarak kabul edilebilir (Sağlık Bakanlığı, 2012; T.C. Sağlık Müdürlüğü, 2012) Fiziksel Aktivitenin Sağlık Üzerine Etkileri Fiziksel aktivitenin sağlık üzerine etkileri üç başlık halinde incelenebilir. 1. Bedensel sağlığımız üzerine olan etkileri 2. Ruhsal ve sosyal sağlığımızın üzerine olan etkileri

25 8 3. Gelecekteki yaşantımız üzerine olan etkileri Bedensel Sağlığımız Üzerine Olan Etkileri Fiziksel aktivitenin bedensel sağlığımız üzerindeki etkileri iki ana başlık altında incelenebilir Kas İskelet Sistemi Üzerindeki Etkileri: Kas kuvvetinin korunması ve arttırılması, Kas tonusunun korunması ve düzenlenmesi, Vücut segmentlerini hareket ettiren aksi grup kaslar arasındaki dengenin sağlanması, Kas eklem kontrolünü arttırarak stabilitenin sağlanması, Eklem hareketliliğinin korunması ve arttırılması, Hareket alışkanlığının ve fiziksel aktivite toleransının artması (kondisyon ve dayanıklılık), Fiziksel aktivite içerisinde yapılan hareketlerin daha fazla tekrar sayılarında yapılabilecek oranda gelişmesi, Reflekslerin ve reaksiyon zamanının gelişmesi, Vücut düzgünlüğünün ve postürün korunması, Vücut farkındalığının geliştirilmesi, Denge ve düzeltme reaksiyonlarının gelişmesi, Yorgunluğun azaltılması, Kas kasılması ve aktivitenin etkisiyle kemik mineral yoğunluğunun korunarak osteoporozun önlenmesi, Kas dokusunca kullanılan enerji ve oksijen miktarının artması, Olası yaralanma, sakatlık ve kazalara karşı bedensel korunma geliştirmesi (Bek, 2008, ss ; Sağlık Bakanlığı, 2012) Diğer Vücut Sistemleri Üzerindeki Etkileri: Kalbin dakikadaki atım sayısı azalır, Kalbin boşluklarında genişleme meydana gelir ve bir atımda pompalanan kan miktarında artış olur,

26 9 Kalbin ritmi düzenlenir, Damarların kan akışına olan direnci azalır ve kan basıncı düşer, Damar yapısının elastikiyetini arttırır, Yüksek kan kolesterol ve trigliserit düzeyini etkileyerek damar hastalıkları riskini azaltır, Kalbi güçlendirerek kalbe olan kan akışını arttırır ve kalp krizi geçirme riskini azaltır. Ayrıca geçirilmiş kalp krizleriyle başa çıkma oranını arttırır, Akciğerlerin havalanması artar, solunum kapasitesinde artış meydana gelir, Düzenli aktivite yapan bireyler sigara bağımlılığından kurtulma konusunda inaktif bireylerden daha başarılıdır, Düzenli fiziksel aktivite insülin aktivitesinin kontrolünü sağlayarak şeker hastalığının ve kan şekerinin kontrolüne yardımcı olur, Vücudun su, tuz, mineral kullanımının dengelenmesine yardımcı olur, Enerji gereksinimini yağları yakarak karşılama alışkanlığı getirerek metabolizmayı hızlandırır ve kilo alımını önler, Kadınlarda menopoza girme başlangıç yaşını geciktirir, menopozun olumsuz etkilerinin hafifletilmesinde yardımcı olur, Damar yapısına etkileri nedeniyle beyne olan kan akışının artışına bağlı olarak erken demans (bunama) ve unutkanlık gelişim riskini azaltır, Beyin damar hastalıkları gelişim riskini azaltır, Yetişkinlerde sağlıklı cinsel aktivite üzerinde olumlu etkileri vardır (Bek, 2008, ss ; Sağlık Bakanlığı, 2012) Ruhsal ve Sosyal Sağlığımız Üzerine Etkileri Egzersiz zamanları bireyin kendine ayırdığı zaman dilimleridir ve yaşama karşı toleransı arttırır, Kendini iyi hissetme ve mutluluk oluşturur, Fiziksel aktivite vücut ağırlığının korunması konusundaki etkileri nedeniyle vücut düzgünlüğü ve farkındalığını geliştirerek bedeni ile barışık, özgüvenli bireyler yaratır, Bireyler arası iletişim becerilerini geliştirir, Olumlu düşünebilme ve stresle başa çıkabilme yeteneğini geliştirir, Her yaştan bireyler için sosyal uyum ve kabul görme oranını arttırır (Bek, 2008, ss ; Sağlık Bakanlığı, 2012).

27 Gelecekteki Yaşantımız Üzerine Etkileri Sağlıklı yaşlanmayı beraberinde getirerek bağımsız ve aktif yaşlı bireyler yaratır, Olası ani ve sistematik hastalıklar nedeniyle ölüm riskini azaltır, Kanser gelişim riskini azaltır ve kansere karşı koruma sağlar, Aktif yaşayan bireylerde vücudun oksijen kullanma yeteneği arttığı için vücut direnci artar ve enfeksiyonlara karşı koruma gelişir, Kas iskelet sistemini güçlü tutarak yaşlılıkta sık görülen düşmeler ve düşmelere bağlı kırık riskini azaltır, Depresyon, anksiyete ile başa çıkma gücünü arttırır, bireylerin yaşamdan keyif almasını sağlar, Yaşlılık ve ileri yaşlılık dönemlerinde insanları etkisi altına alan atıl kalma, işe yaramama duygularından kurtulma konusunda yardımcı olur (Bek, 2008, ss ; Sağlık Bakanlığı, 2012) Fiziksel Aktiviteyi Etkileyen Faktörler Fiziksel aktiviteyi psikolojik, biyolojik, fiziksel, çevresel gibi birçok unsur etkileyebilir. Demografik ve biyolojik faktörler: Yaş, eğitim, cinsiyet, kalıtım, sosyoekonomik durum, medeni durum vb. Psikolojik, zihinsel ve duygusal faktörler: Sağlık ve egzersiz hakkında bilgi, ruhsal durum bozukluğu, zamanın olmaması, kişilik değişiklikleri, egzersizin algılanan engelleri, kendine güven, motivasyon vb. Davranışsal özellikler ve beceriler: Çocukluk ve yetişkinlik dönemindeki aktivite öyküsü, beslenme alışkanlıkları, okul sporları, alkol ve sigara kullanımı, engellerle başa çıkma becerileri vb. Sosyal ve kültürel faktörler: Grup uyumu, sosyal izolasyon, aile ve arkadaşlardan sosyal destek, geçmiş aile etkileri. Fiziksel çevre faktörleri: Hizmetlerden yararlanma, mevsim, hava, rekreasyonel alanların varlığı ve bu alanların kolay ulaşılabilir olması, güvenlik. Fiziksel aktivitenin özellikleri: Şiddet, algılanan efor (Nahas, Goldfine ve Collins, 2003; Öztürk, 2005, ss. 69).

28 Fiziksel Aktiviteyi Değerlendirme Yöntemleri Fiziksel aktivite ölçümünde tek bir standart olmamakla birlikte değerlendirmede kullanılan farklı yöntemler, fiziksel aktivitenin bazı boyutlarını ve niteliğini ölçmekte ve çoğu değerlendirme yöntemi, enerji tüketim miktarı üzerinde odaklanmaktadır. (Kriskai, Caspersen,1997; Şahin, 2010, ss. 172) Fiziksel aktivite ve enerji tüketim miktarının değerlendirilmesini, epidemiyolojik çalışmalarda kullanılan fiziksel aktivite değerlendirme yöntemleri ile belirlenir. Bunlar; 1- Kriter Yöntemler Doğrudan (Davranışsal) Gözlem Direkt (oda) Kalorimetre (Vücut Sıcaklığı Üretimi) İndirekt Kalorimetre Çift Katmanlı Su Yöntemi 2- Objektif Yöntemler Kalp Hızı Monitorizasyonu Pedometre Akselerometre 3- Subjektif Yöntemler Günlük Kayıtlar Hatırlama Anketleri Retrospektif Geçmiş Veriler Evrensel Anketler Kriter Yöntemler Doğrudan (Davranışsal) Gözlem: Bu yöntem fiziksel aktivitenin değerlendirilmesinde kullanılan en eski yöntemlerden biridir. Tüm vücut hareketlerini gösteren objektif bir yöntemdir (Fişne, 2009, ss. 17). Bu yöntemde araştırmacı bireyi sürekli olarak gözlemler ve bir kodlama sistemi kullanarak aktiviteleri dakika dakika kayıt eder (Malina, Bouchard, Bar-Or, 2004;

29 12 Onurlu, 2010, ss.13). Gözlem sonucunda fiziksel aktivite için harcanan zamana bağlı olarak fiziksel aktivitenin; sıklığı, şiddeti, süresi ve enerji harcanması belirlenir. Bu yöntem fiziksel aktivitenin belirlenmesinde kullanışlı bir yöntem olmakla beraber çok uzun süre gerektirmektedir. Kapsamlı çalışmalar için maliyeti fazla ve yardımcıların eğitim süresi oldukça zahmetlidir, ancak küçük gruplar üzerinde, kesitsel karşılaştırmada veya diğer tekniklerin geçerliğinin değerlendirilmesinde oldukça kullanışlı bir yöntemdir (Berksoy, 2011; Corbın, Dale, 2000, ss. 61; Fişne, 2009, ss. 17). Direkt (Oda) Kalorimetre (Vücut Sıcaklığı Üretimi): Bu yöntem, 1800 li yıllarda Zuntz ve Hagemann tarafından geliştirilmiştir (Büyükkaragöz, 2012) ve %1 den daha az hatayla ölçüm yapmaktadır (Laporte, Montoye, Caspersen, 1985, ss. 135; Onurlu, 2010, ss. 10). Vücut ısı üretiminin veya vücut ısı kaybının ölçülmesiyle değerlendirilen enerji harcamasıdır (Tremblay, Shephard, McKenzie, Gledhill, 2001). Direkt kalorimetre organizmanın ürettiği ısıyı ölçmenin en doğru yoludur. Ancak; Komplike ekipman gerektirir, bunlar her yerde bulunamayabilir. Egzersiz anında vücudun ürettiği ısının tamamı dışarıya verilemeyebilir. Ölçüm anında kullanılan ekipmanlarda ısı üretebilir. Terleme ve terin buharlaşması cihazları etkileyebilir. Pratik uygulamaya çok uygun değildir. Büyük popülasyonlarda uygulanamaması, pahalı ve zor bir yöntem olması nedeniyle araştırmalarda çok tercih edilmemektedir (Burmaoğlu, 2010, ss. 42; Koz, 2012). İndirekt Kalorimetre: Isı üretiminin ölçümü veya oksijen ve/veya karbondioksit üretimi ölçülerek bulunan enerji harcamasıdır (Öztürk, 2005, ss. 12; Yeşil, 2005, ss. 40). Hata payı yaklaşık olarak %2-3 tür (Laporte, Montoye, Caspersen, 1985, ss. 136; Onurlu, 2010, ss. 10). Cihaz, küçük ve taşınabilir olup, yüz maskesi veya burun klipsiyle birlikte bir ağızlık ve solunan havayı biriktiren kolektörden oluşmaktadır. (Laporte, Montoye, Caspersen, 1985, ss. 136; Lamonte, Ainsworth, 2001, ss. 373). Bu yöntem fiziksel aktivite belirlemede laboratuvar ve alan çalışmaları için en iyi indirekt yöntemdir. İndirekt kalorimetre dinlenik metabolik oran, yiyeceklerin termik etkisi ve egzersizin termik etkisini bulmak için kullanılır. Bu değişkenler enerji