KİMYASALLAR VE TEHLİKELİ ATIKLAR

Transkript

1 KİMYASALLAR VE TEHLİKELİ ATIKLAR Tanımlar BİRİNCİ BÖLÜM Tanımlar, İlkeler Tehlikeli Atık: Bu el kitabında tehlikeli atık, atık ve Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, TAKY olarak ifade edilecektir. 14 Mart 2005 tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (TAKY) (EK 7) de (A) işareti ile gösterilmiş atıkların herhangi tehlikeli atık konsantrasyonuna bakılmaksızın tehlikeli atık sınıfına girerken, aynı listede (M) işareti ile gösterilmiş atıklar (EK 6) da verilen tehlikeli atıkların eşik konsantrasyonu üzerinde bir değere sahipse tehlikeli atıktır. Ayrıca doğal karakterleri yada oluşmalarına neden olan aktiviteye bağlı olarak (EK 3-A) da bulunan veya (EK 3-B) de bulunup (EK 4) de verilen maddeleri içeren atıkların, (EK 5) teki özelliklerden bir veya birkaçına sahip olmaları ve (EK 6) da verilen tehlikeli özelliklerinden bir veya daha fazlasını içermesi göstermeleri durumunda tehlikeli atık olarak sınıflandırılan atıkları, Bertaraf: TAKY (Ek 2) de yer alan işlemlerden herhangi birini veya birkaçını, Bertaraf Tesisi: TAKY (Ek 2) de yer alan işlemlerden bir veya birkaçını yapmak üzere kurulmuş tesisi, Atık Yönetimi: Atığın kaynağında azaltılması, özelliğine göre ayrılması, toplanması, geçici depolanması, ara depolanması, geri kazanılması, taşınması, bertarafı ve bertaraf işlemleri sonrası kontrolü ve benzeri işlemleri, Tehlikeli Atık Yönetim Planı: Atıkların çevreyle uyumlu bir şekilde yönetimini sağlamak üzere hazırlanan kısa ve uzun vadeli program ve politikaları, Acil Durum Planı: Tesiste ve taşıma işlemleri esnasında olabilecek kazayı sonuçlarıyla birlikte değerlendirerek kaza oluşumunda tesiste ve civarında yapılacak işlemleri ayrıntılı olarak belirleyen planı, Üretici: TAKY (Ek 7) de yer alan faaliyetler sırasında tehlikeli atık üreten gerçek ve tüzel kişiler, atığı üretenin bilinmemesi durumunda ise bu atıkları zilyetliğinde veya mülkiyetinde bulunduran gerçek ve tüzel kişileri, Bertaraf Eden: Atıkların bertaraf işlemini yapan veya yaptıran gerçek ve tüzel kişileri, Taşıyıcı: Yurtiçi ve yurt dışında atıkların taşınması işleminin tümünü veya bir bölümünü gerçekleştiren gerçek ve tüzel kişileri, Atık Taşıma Formu: Üretici ve taşıyıcı tarafından ortak doldurulacak, üretim noktasından atık bertaraf tesisine kadar kayıt ve beyanları içeren, TAKY (Ek 9 A-B) de yer alan formları, Atık Beyan Formu: TAKY (Ek 8) de yer alan formu, Ön Lisans: Bu Yönetmelik gereğince, atık bertaraf tesisi kurmak isteyen gerçek ve tüzel kişilerin bakanlıktan almaları gereken kuracakları tesisle ilgili her türlü plan, proje, rapor, teknik veri, açıklamalar ve diğer dokümanlara ilişkin tesisin projelendirilmesine ilişkin izni, Geçici Çalışma İzni: Atık bertaraf tesisi işletmecisinin lisans başvurusu yaptığında işletme esnasında bu Yönetmelik esaslarına uygun olarak çalıştığını belgelemesi için Bakanlıkça belirlenecek bir süre için tesise verilen izni, Lisans: Bu Yönetmelik gereğince atık taşımacılığı yapmak isteyenlerin valilikten, atık bertaraf tesisi ve ara depolama tesisi kurmak isteyenlerin, konu ile ilgili yeterli uzman ve teknolojik imkanlara sahip olduğunu belirten belgeyi, Ara Depolama: Atıkların geri kazanım ve nihai bertaraf tesislerine ulaştırılmadan önce atık miktarı yeterli kapasiteye ulaşıncaya kadar güvenli bir şekilde depolanmasını, Geçici Depolama: Atıkların ara depolama, geri kazanım ve nihai bertaraf tesislerine ulaştırılmadan yada tesiste tekrar kullanmadan önce, atık üreticisi tarafından tesis içinde, tesis içinde uygun yer bulunmaması durumunda üreticiye ait uygun bir alanda güvenli bir şekilde depolanmasını,

2 İlkeler Atıkların yönetimine ilişkin ilkeler şunlardır; a) Her türlü atığın ithali, TAKY in 41 inci maddesinde belirtilen hükümler saklı kalmak kaydıyla yasaktır, b) Atıkların kaynağında en aza indirilmesi esastır, c) Atık yönetiminin her safhasında sorumlu kişiler, çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek tedbirleri alırlar, d) Atıkların yarattığı çevresel kirlenme ve bozulmadan doğan zararlardan dolayı atık üreticileri, taşıyıcıları, bertaraf edicileri kusur şartı aranmaksızın sorumludurlar. Adı geçen sorumluların, meydana gelen zararlardan ötürü genel hükümlere göre de tazminat sorumluluğu saklıdır. e) Atıkların yönetiminden kaynaklanan her türlü çevresel zararın giderilmesi için yapılan harcamalar kirleten öder prensibine göre atıkların yönetiminden sorumlu olan gerçek ve tüzel kişiler tarafından karşılanır. Atıkların yönetiminden sorumlu kişilerin çevresel zararı durdurmak, gidermek ve azaltmak için gerekli önlemleri almaması veya bu önlemlerin yetkili makamlarca doğrudan alınması nedeniyle kamu kurum ve kuruluşlarınca yapılan gerekli harcamalar 21/7/1953 tarihli ve 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümlerine göre atıkların yönetiminden sorumlu olanlardan tahsil edilir, f) Atıkların, Bakanlıktan lisans almış bertaraf tesisleri dışında üçüncü kişiler tarafından ticari amaçlar ile toplanması, satışı ve bertaraf edilmesi, diğer yakıtlara karıştırılarak yakılması yasaktır, g)atıklar fiziksel, biyolojik ve kimyasal ön işlemler haricinde kesinlikle doğrudan başka bir madde veya atıkla karıştırılamaz ve seyreltilemez, h) Bertaraf tesislerine tehlikeli atıkla karışık atık gelmesi durumunda öncelikle ayrıştırılmalıdır. Ayrıştırmanın mümkün olmadığı durumda atığın tamamı tehlikeli atık olarak bertaraf edilmelidir. ı) Atıkların geçici depolanması işleminin atığı üreten tesis içinde yapılması esastır. Ancak tesis içinde uygun yer bulunamaması durumunda üreticiye ait, gerekli koşullara sahip uygun bir alanda geçici depolama yapılması mümkündür. İKİNCİ BÖLÜM Özellikler Özellikler Kullandığımız birçok kimyasal madde tehlikeli madde olma özelliğini taşıyor ve ambalajı üzerinde bu özelliğini belirten çeşitli işaretler görüyoruz. Tehlikeli maddeler; patlayıcı, parlayıcı, kolay yanıcı, yakıcı, zehirli, mikrop bulaştırıcı, radyoaktif, aşındırıcı, kendi kendine tutuşan, ıslandığında yanan ve diğer tehlikeleri oluşturan mad-delerdir. Üretim prosesinde kullandığımız birçok ürün bu özellikleri taşıyor. Belki bunun bilincindeyiz ve bu maddeleri kullanırken, depolarken dikkatli davranıyoruz. Belki de kullandığımız maddenin bu özelliğini bilmiyoruz ve oluşturduğu tehlikenin farkında değiliz. Tehlikeli maddelerin özellikleri tarihli Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Zararlı Kimyasal Madde ve Ürünlerin Kontrolü Yönetmeliği nde tehlikeli madde özellikleri aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır: Patlayıcı: Belli bir sıcaklık ve basınçta herhangi bir hızda gaz oluşturarak kimya-sal reaksiyon oluşturan ve bu yolla çevre-sindekilerin zarar görmesine neden ola-bilecek katı veya sıvı halde madde veya maddelerin karışımı demektir. Parlayıcı sıvılar: Parlayıcı kolay yanabilen demektir. Kapalı hazne deneyinde C, açık hazne deneyinde de C altındaki sıcaklıklarda parlayıcı buhar bırakan sıvılar, sıvı karışımları, çözeltide ve-ya süspansiyonda katı madde karışımları ihtiva eden sıvılardır. (Örneğin, boya, vernik, cila gibi maddeleri içerip tehlikeli özellikleri nedeniyle başka bir sınıfa dahil edilmeyen maddeler içeren maddeler)

3 Parlayıcı katılar: Patlayıcı sınıfından ayrı olarak, taşıma şartları altında kendiliğinden kolayca yanabilen veya sürtünme sebebiyle yangına veya yangın başlamasına sebep olan katılardır. Kendiliğinden yanmaya müsait katılar: Normal taşıma koşullarında veya havayla temas halinden ısınmaya ve bu şekilde yanmaya müsait maddeler. Suyla temas halinde parlayıcı gazlar bırakan maddeler: Suyla temas durumunda kendiliğinden parlayan veya tehli-keli sayılabilecek miktarda parlayıcı gazlar bırakan maddeler. Oksitleyici: Kendilerinin yanıcı olup ol-mamasına bakılmaksızın, oksijen verme yoluyla diğer maddelerin yanmasına neden olan veya katkıda bulunan maddeler. Organik peroksitler: Kendi kendine hızlanan ekzotermik bozunmaya uğrayabilecek olan ısıl açıdan dengesiz organik maddelerdir. Toksik (zehirli) : Yutulması veya solunması sonucu insan vücudunda düşük oranlarda bulunması ile yada deriyle temas etmesi halinde öldürücü etkiye sahip akut etkiler gösterebilecek maddeler. Enfekte edici maddeler: Yaşayan mikro-organizmalar veya onların toksinlerini içe-ren ve bu nedenle de insan ve hayvanlarda hastalık yaptığı bilinen ya da tahmin edilen maddelerdir. Korozif maddeler: Canlı dokuyla temas halinde kimyasal olarak, geri dönüşlü ya da geri dönüşsüz ciddi zararlar verebilen, su veya hava ile temasında korozif duman yayan, sızıntı halinde diğer mallara ya da ulaştırma araçlarına zarar verebilen hatta tümüyle tahrip edebilen veya başka türden tehlikeler yaratabilen maddeler. Hava veya suyla temas halinde toksik gaz yayılması: Hava veya su ile temas halinde tehlikeli sayılacak miktarda toksik gazlar yayan maddeler. Ekotoksik: Serbest halde bulunmaları durumunda, biyoakümülasyon yoluyla çevre üzerinde ani veya gecikmeli olarak olumsuz etkiler yaratan veya yaratabilecek olan ve/veya biyotik sistemlerde toksik etkiler yaratan veya yaratması muhtemel maddelerdir. Bu tehlikeli özellikleri taşıyan maddelerin depolanması ve taşınması sırasında, maddenin çevre için olan tehlikelerini, koruma tedbirleri ve tehlikeli özelliğini belirten işaret ve yazıları taşıyan etiketlerin üzerinde bulunması gerekmektedir. Tehlikeli maddelerin etiketlenmesi Zararlı madde veya ürünleri kullanan kişiler, bunların özelliklerine göre etiketlenmesinden sorumludur. Üreticiler, bu etiketlerde üreticinin adı ve adresi, maddenin kimyasal ve kapalı formülü, ürünlerin ticari adı, amaçlanan kullanım alanları ve içeriğine giren maddelerin tehlike sembollerini, özel tehlikelere karşı dikkat çekici çok şiddetli patlayıcı, şiddetli zehir gibi ikazlar ve maddeler ait olan risk ve güvenlik önlemleri hakkında bilgiler, tehlike sembolü, kimyasal tanımı ve etkin madde yüzdesi hakkında bilgiler vermekle yükümlüler. Bu maddelerin kullanıldığı işletmelerde de kullanıcılar, bu sembolleri bilmeli ve ürün buna göre işlem görmeli ve depolanmalı. Böylece, maddelerin oluşturacağı tehlike ve risklere karşı gerekli önlemler alınarak, güvenli bir kullanım sağlanır. Bu etiketler kabın büyüklüğüne uygun ve görünebilir boyutlarda olmalıdır. Tehlikeli özellikleri gösteren etiketler de şunlardır:

4 Depolama Tehlikeli maddeler, taşıma ve depolama esnasında çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek şekilde ambalajlanmalıdır. İçinde bulunan maddenin özelliklerini gösteren etiketler kap üzerinde bulunmalı ve bu ikazlara uygun olarak depolanmalı ve kullanılmalıdır. Tehlikeli maddelerin konduğu depolar, depolanan maddenin oluşturabileceği zararlar göz önüne alınarak, gerekli ısı, izolasyon, yıldırımdan koruma, havalandırma, alarm, yangın söndürme gibi sistemlerle donatılır ve amaca uygun malzemeyle inşa edilmelidir. Depolara ve bunların yakınına, depolanan madde veya ürünlerin yükleme, boşaltım ve kullanımları esnasında ortaya çıkabilecek tehlikeler ve bu tehlikelere karşı korunma önlemleri ile ilgili uyarı işaretleri asılmalıdır. Yönetmelikte tehlikeli maddelerin depolanması ile ilgili olarak yapılan sınıflandırma aşağıdaki gibidir: 1. Patlayıcılar: Patlayıcılar; darbe, ısı, sürtünme ile yüksek ısı ve basınç oluşturan maddelerdir. 1.1 Kitle halinde ve birden patlayanlar Örn: Dinamit, TNT, barut. 1.2 Mermi, şarapnel parçası ve benzeri fırlatabilen, fakat kitle halinde patlama-yanlar. Örn: Fişek, kapsül. 1.3 Patlama şiddeti hafif, az da olsa parça fırlatma tehlikesi mevcut, fakat kitle ha-linde patlamayanlar. Örn: Havai Fişek. 1.4 Önemli bir zarar arz etmeyen patlayı-cılar. Örn: Fünye, Maytap, Oyuncak kapsül. 1.5 Patlaması çok zor, fakat kitle halinde patlayabilenler. Örn: Amonyum nitrat-fuel oil karışımı. 1.6 Diğer patlayıcı maddeler. 2. Basınçlı gazlar: Bütün gazlar basınç altında depolanır ve taşınır. Dolayısıyla potansiyel "fiziksel patlama" tehlikesi oluştururlar. 2.1 Yanıcı gazlar; kapalı hacimde tüm yanıcı gazlar kimyasal patlama tehlikesi oluşturur. Hepsinin alt (LEL) ve üst (UEL) patlama sınırları vardır. Örn: LPG, hidrojen, asetilen. 2.2 Yanıcı ve zehirli olmayan basınçlı gazlar. Sadece fiziksel patlama tehlikesi: Azot, argon. Ayrıca yakıcılık (oksitleyicilik) tehlikesi: Oksijen 2.3 Zehirli ve boğucu gazlar; oksijenin dı-şındaki bütün gazlar boğucu etkileri nedeniyle zehirli kabul edilir. Zehirli: Karbondioksit. Tahriş edici gazlar: Klor, formik asit. Toksik gazlar: Fosgen, hidrojen florür 3. Yanıcı sıvılar: 3.1 Parlayıcı sıvı, tutuşma noktası 21 o C - den az olan maddelerdir. Örn: Benzin, benzol, toluol, etil asetat, butanon. 3.2 Parlayıcı sıvı, tutuşma noktası o C arasında olan maddelerdir. Örn: Tere-bentin, gazyağı, motorin, butanol, aseton, metil alkol, toluen, asetik anhidrit. 3.3 Yanıcı sıvı, tutuşma noktası o C arasında olan maddelerdir. Örn: Katran, fuel oil, motor yağları 4. Yanıcı katılar: 4.1 Alev alabilen ve kolay tutuşan katı maddeler: Kırmızı fosfor, magnezyum, proksilin plastikleri, naftalin, kükürt, ağaç tozu, kömür tozu, un, selüloit.

5 4.2 Kendi kendine tutuşabilen maddeler, açık havada kaldığında kendi kendine tutuşurlar ve kuvvetli şekilde yanarlar. Uygun ambalajlar içinde havasız ortamda saklanırlar. Örn: Beyaz Fosfor, sodyum-potasyum-kalsiyum fosfor bileşikleri, alüminyum tozları 4.3 Su ile reaksiyona girerek yanıcı gaz oluşturan maddeler, su ile hatta havanın nemi ile reaksiyona girerek yanıcı ve patlayıcı olan hidrojen ve asetilen gazlarını açığa çıkarırlar. Örn: Sodyum, potasyum, kalsiyum metalleri, bu metallerin peroksitleri, kalsiyum karpit 5. Oksitleyici (yakıcı maddeler): Oksitleyici (Yakıcı) maddeler, kendileri yanıcı olmadıkları halde bünyelerinde yanma için gerekli olan oksijeni bulundurduklarından yanabilen maddelerle temas edince reaksiyon başlatırlar. Örn: Hidrojen peroksit, perklorik asit, sodyum-potasyum nitratlar, bu metallerin peroksitleri, per-manganatları, kloratlar, perkloratlar, kalsi-yum karbonat, kromik asit, amonyum nitrat. Organik peroksitler, kendiliğinden par-layarak parçalanma, çok hızlı yanma, şok veya sürtünme etkisine duyarlı olan maddelerdir. Başka maddelerle hızlı bir şekilde birleşme ve göze zarar verme özellikleri gösterirler. Örn: Benzoil peroksit, perasetik asit, asetil peroksit çözeltisi. 6. Zehirli maddeler: 6.1 Zehirleyici sıvı ve katı maddeler: Anilin, arsenik, metil bromid, karbon tetraklorid, çinko fosfit, hidrosiyanik asit, talyum tozları, kurşun bileşikleri, magnezyum ve kalsiyum kloratlar, cıva bileşikleri, dimetil sülfat, baryum sülfür, metil alkol 6.2 Mikrop bulaştırıcı maddeler: Antraks, zararlı mikroorganizmalar. 7. Radyoaktif maddeler: İyonize ışınlar yayarak atom ve moleküllerdeki elektronları yerinden koparmak suretiyle ışın hastalıkları oluştururlar. Örn: Radyoterapi işleminde kullanılan aktif gama kaynakları, kobalt, nükleer tıp laboratuarlarındaki kaynaklar, teknesyum, iyot, paratonerler de bulunan radyoaktif maddeler. 8. Aşındırıcı sıvılar: Kuvvetli asitler ve bazlardır. Demir, alüminyum gibi bazı metalleri aşındırdıkları gibi canlıları dağlayıcı özellik gösterirler. Örn: Asitler: hidroklorik asit (tuzruhu), sülfürik asit, nitrik asit (kezzap), Bazlar: sodyum hidroksit (kostik), potasyum hidroksit, sodyum hipoklorit. 9. Diğer tehlikeli maddeler: Yukarıdaki sınıflandırmanın dışında kalan tehlikeli maddeler. Örn: Asbest, malathion (Pestisid), amyant. Tehlikeli maddelerin kullanımı esnasında, üretici tarafından verilen kullanma talimatındaki dozaj kurallarına ve dozajda, istenilen ve yeterli etki için gerekli miktarların gösterilmesi, özel durumlardaki kullanım ve özel şartlar altında dozaj gerektirdiğinden, izin verilen miktarlara uyulmalıdır. Madde veya ürünün depolanması, herhangi bir dökülme veya sızıntı anında zararsız duruma getirilmesi ve imha edilmesi ile ilgili talimatlara uyulmalıdır. Tehlikeli maddelerin kullanılması esnasında yapılması gerekenler Kolay tutuşabilir maddeler buhar ve havayla birleşince patlayabilen karışımlar oluştururlar. Oluşan buhar görünmez ve ta-bana çöker. Kanalizasyonlarda patlama tehlikesi oluşturur. Solunum organları ve cildi tahriş eder. Nefes alma, yutkunma ve kolay tutuşabilir maddeler buhar ve havayla birleşince patlayabilen karışımlar oluştururlar. Oluşan buhar görünmez ve tabana çöker. Kanalizasyonlarda patlama tehlikesi oluşturur. Solunum organları ve cildi tahriş eder. Nefes alma, yutkunma ve deri ile temasta zehirlidir. Bu nedenle kullanırken: Ateş kaynaklarından uzak tutulmalı, sigara içilmemeli. Kanalizasyona dökülmemeli. Uzun süre maruz kalındığında sağlığa zarar verdiğinden dolayı maruz kalmaktan kaçınılmalı. Gözlerle, deriyle veya kıyafetlerle temastan kaçınılmalı.

6 Tabanda teknik olarak havalandırma yapılmalı. Kaplar sıkıca kapalı tutulmalı. Basınçlı sprey kutuları 50 0 C üzerindeki sıcaklıktan ve güneş ışığından korunmalı. Aleve karşı ve kor halindeki maddelere püskürtülmemeli. Sağlığa zararlı maddeler deriyle temasta ve yutkunmada zarar verirler. Gözlerle, deriyle veya kıyafetlerle temastan kaçınılmalı. Koruyucu eldivenler ve gözlükler kullanılmalı. Açığa çıkan küçük miktarlar bağlayıcı madde ile emdirilmeli. Aşındırıcı maddeler ciddi yanıklara neden olurlar. Organik doku ve tekstil maddelerini yok ederler. Bu nedenle kullanımları sırasında: Gözlerle, deriyle veya kıyafetlerle temastan kesinlikle kaçınılmalı. Sızdırmaz, asit geçirmez koruyucu kıyafetler (eldivenler, gözlük, önlük ve gerekirse yüz koruyucu) kullanılmalı. Asit dumanı oluşumlarından kaçınılmalı. Patlama tehlikesi olan maddeler darbe, sürtünme, ateş veya diğer ateş kaynaklarından dolayı patlama tehlikesi gösterirler. Isıdan ve darbeden uzak tutulmalı. Üreticinin özel talimatlarına dikkat edilmeli. Çevrede sadece eğitilmiş personel bulundurulmalı. Bu maddelerden kalan ve atık olarak nitelendirilen maddeler, tehlikeli atık olarak işlem görmeli ve evsel atıklara karıştırılmadan ayrı toplanmalıdır. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Toksisite ve Sağlığa Etkileri Toksisite Toksisite zehirlilik anlamına gelmekte olup, kimyasal maddelerin organizmalar üzerinde doğurduğu kötü etkiler olarak tanımlanmaktadır. Katı maddeler, tozlar, fümeler, sıvılar, buharlar, mistler ve gazlar belli başlı toksik madde formları arasında sayılabilir. Toksik maddeler vücuda dört ayrı yolla girerler: 1. (ABS=Absorption) Absorpsiyonla deriden, 2. (ABS=Absorption) Absorpsiyonla göz den, 3. (ING=Ingestion) Sindirim ile ağızdan, 4. (INH=Inhalation) Solunum ile ciğer-lerden. Her kimyasal madde için vücuda giriş yolu veya yolları farklıdır. Belli başlı toksik madde formları: Katı maddeler: Katı formdan toz ve fümelere dönüşmeleri ile zararlı hale gelirler. Örneğin poliüretan köpük, yakıldığında siyanür fümeleri meydana getirir. Soluma (ciğerler), sindirim (tükürük) ve absorpsiyon (deri) yoluyla vücuda girer. Tozlar: İnce katı partiküller halinde bulunurlar. Örnekleri; çimento tozu ve del-me işlemlerinden oluşan metal tozlarıdır. Toksik maddelerin ciğerlere solunmasıyla vücuda girerler. Fümeler: Metallerin ısıtılması, buharlaşması ve yoğunlaşmasından oluşmuş ince partiküllerdir. Örnekleri; galvanizli metallerin kaynağı sırasında oluşan çinko oksit fümeleridir. Soluma (ciğerler), sindirim (tükürük), absorpsiyon (deri) yoluyla vücuda girer.

7 Sıvılar: Asitler ve solventler, sıvı toksik maddelerdir. Örnekleri; benzen, sülfirik asit ve TCA dır. Absorpsiyon (deri) ve buharların solunmasıyla vücuda girerler. Buharlar: Sıvıların buharlaşması ve katıların süblimasyonuyla oluşurlar. Örneği; fosgendir. Soluma (ciğerler) ve absorpsiyon (deri) yoluyla vücuda girerler. Mistler: Havadaki sıvı zerrecikleridir. Örnekleri; elektrokaplamadaki asit mistleri ve sprey boyamadaki solvent mistleridir. Soluma (ciğerler) ve absorpsiyon (deri) yoluyla vücuda girerler. Gazlar: Uzayda yer kaplayan formsuz akışkanlardan klor ve karbondioksit toksik gazlara örnek verilebilir. Soluma (ciğerler) yoluyla vücuda girerler. Toksisite şekilleri Toksisite, zararın meydana gelmesi için geçen süreye göre akut (kısa vadeli etki) ve kronik (uzun vadeli etki) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Zehirli maddeler beyin ve sinirleri hedef aldıklarında nörotoksisite olarak tanımlanmaktadır. Bu etkiyi yapabilen kimyasal madde örnekleri olarak; DDT, klorlu hidrokarbon pestisitleri, malathion, parathion, GB ve VX gibi organofosfat pestisitler ve sinir gazları verilebilir. Metabolik zehirlenme denildiğinde ise; dokuların etkisiz hale gelmesi anlaşılmaktadır. Siyanür ve flor gibi kimyasallar bu tür etkiler yapmaktadırlar. Kronik toksisite türleri ise şu şekillerde ortaya çıkmaktadırlar: Kanser: Vücutta tümör gelişimidir. Ben-zen, benzo(a)piren, DMBA Toksisite Sınıfı LD50, mg/kg Örnek Yetişkin Öldürücü Doz Aşırı toksik 5 TCDD* 10 damla Çok fazla toksik 5-50 Strychnine 5 ml Çok toksik DDT 20 ml Orta toksik Morfin 250 ml Hafif toksik Etanol 500 ml Nispeten zararsız Su 12 L Sağlığa Etkiler Kimyasallar, insan yapımı hatta doğal olsalar bile insan sağlığı ve güvenliği açısından tehlikeli olmaktadırlar. Gereği gibi taşındıkları, depolandıkları ve kullanıldıklarında minimal tehlikeye sahiptirler fakat riskin sıfır olduğu hiçbir zaman söylenemez. İstenmeyen bir takım olayların oluşma ihtimali ise büyük ihtimalle sıfırdan büyüktür. İhtimal değerlendirme çalışmalarında, her zaman veya asla kelimelerinin kullanımından kaçınılır. Kimyasalların sebep olabileceği tehlikeli durumlara maruz kalma engellenemez ama minimize edilebilir ve bundan dolayı ki, bu maddelerle çalışanların tam olarak ne çeşit tehlikeli maddelerle çalıştıklarını bilmeleri gerekmektedir. Aynı zamanda çalışma ortamı koşulları ve dış ortam güvenliği de göz önüne alınmalıdır. Genel anlamda düşünülürse, kimyasalların dört çeşit tehlike yarattıkları söylenebilir. 1. Dokuları yakma, tahriş etme 2. Şiddetli reaksiyonlara sebep olma 3. Alev aldırma 4. Toksik etkilere sebep olma

8 Bazı kimyasallar ise çoklu tehlike özelliklerini tek başlarına gösterebilirler. Buna örnek olarak fenol verilebilir. Oldukça korozif, toksik ve tutuşturucu özellik göstermektedir. Bundan dolayı insan bünyesinde yaratabileceği kronik ve akut etkiler aynı anda gözlenebilir. Kimyasal karışımların bileşenlerini bilmek çok önemlidir. Karışımlara ait bilgiler saf kimyasallara oranla daha azdır. Genelde, karışımlardaki bileşiklerin ağırlık ve hacim yüzdeleri temel alınarak diğer hesaplamalara geçilir. Bileşiklere ait Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarında ağırlık ve hacim oranları yüzde olarak verilmektedir. Aynı zamanda da kimyasalların sebep olduğu sağlık ve güvenlik tehlikelerinin azaltılmasına yarayan sistemin bir parçasıdır. Böylece hem bu maddelerle çalışanların hem de acil durumlarla karşılaşıldığında müdahale etmesi gereken personelin uygun şekilde hareket etmelerini sağlayacak bilgilerin hazır olması sağlanmış olur. Değişik formatlar kullanılarak hazırlanabilen MSDS ler aşağıdaki bilgileri içermelidir. İşverenler de bu bilgileri çalışanlara aktarmakla yükümlüdürler. Kimyasal maddenin tanımı Bir karışım ise bileşenleri Fiziksel özellikleri (görünüş, koku, kaynama noktası gibi) Sağlık üzerine bilinen etkileri ve koruma yolları Etkilenme düzeyleri Kanser yapma olasılığı Acil durum ve ilk yardım bilgileri MSDS i hazırlayan kişi ve kuruluşların ismi Burada önemli olan nokta, söz konusu kimyasala ait piyasada bulunan MSDS lerin o ülkenin dilinde yazılı olması gerektiğidir. İnsanlar üzerinde toksik etkilere sebep olan kimyasallar Uygarlaşmanın birçok avantajı vardır fakat bunun bedeli nedir? Günümüzde insanlar doğal ve antrofojenik (insan yapımı) maddelerin sağlık ve güvenlikleri üzerindeki etkilerini bilmek istemektedirler. Araştırmacılar, kimyasal tehlikelere yönelik zihinlerdeki üç temel soruya cevap aramaktadırlar: İnsanların maruz kaldığı kimyasalların tehlike derecesi nedir? Kimyasalların sağlık üzerine beklenen etkileri nelerdir? Kimyasalların sebep olabileceği sağlık problemlerinin büyüklüğü ne olabilir? Birçok organ kimyasallardan doğrudan etkilenmektedirler. Sistematik şekilde toksik maddelere maruz kalanlarda çeşitli semptomlar görülmeye başlar. Sistematik zehirlenme belirtileri; baş dönmesi, solunum yollarının tahriş olması, idrara kan karışması, kilo kaybı, uyuşukluk ve ilgisizlik, sinirlilik ve mide-bağırsak rahatsızlığıdır. Sağlık etkilenmeleri çeşitlidir. Bunlar; 1- Süreye, vücuda alınan maddenin dozuna ve alınış hızına 2- Sıklığına ya da hangi sıklıkta maruz kalındığına bağlıdır. Akut halde maruz kalmalar tipik olarak tek bir olaya yöneliktir, kısa zamanlıdır ya da gün içinde birkaç dakika sıklığında olabilir. Kronik maruz kalmalarda, zaman içindeki maruz kalma sıklığı daha düşüktür, sene içinde aylara dağılmış haldedir. Düşük doz alındığında eliminasyon hızı ya da içeri alınan miktarın kalan kısmının atılma hızı yavaştır. Ama aynı doz birkaç kez alındığında sağlık sorununa sebep olacaktır. Tablo 1 de karşılaştırma amacıyla bazı bileşikler ve LD 50 (öldürücü doz) değerleri verilmiştir. Diğer bazı bileşiklerin LD 50 değerleri ise Tablo 2 de verilmiştir. Alkoller, alifatik hidrokarbonlar ve klorinlenmiş hidrokarbonlar uyuşturucu etki göstermektedirler. Bu maddelerin yarattığı narkoz etkisi ise merkezi sinir sistemi üzerinde depresyona sebep olur. Bu depresyon ise bilinç kaybı yapabilir ve

9 doz arttırıldığı takdirde ise farkında olmaksızın bilinç kaybı artar. Başlangıçta narkoz etkisi yaratan alkoller, uyuşukluğa, konsantrasyon bozukluğuna ve ruhsal durumda değişikliklere sebep olur fakat aşırı miktardaki alımlarda koma hatta ölümlere kadar giden sonuçlar doğurabilir. Toksidite LD 50 Bileşikler Çok toksik 1 mg/kg Dioksin üzeri Toksik 1-50 mg/kg Striknin Orta derece DDT toksiklik mg/kg Az toksik g/kg Morfin Kısmen >5 g/kg Viski toksik değil Tablo 1 LD 50 Değerleri LD 50 mg/kg Şeker (Sukroz) Viski (Etanol) Tuz (Sodyum klorid) Vitamin A Vanilya özü Aspirin Kloroform 800 Bakır sülfat 300 Kafein 192 DDT 113 Sodyum nitirt 85 Nikotin 53 Sodyum siyanit 6 Tablo 2 Endüstrinin sebep olduğu ve en çok karşılaşılan zehirlenme türleri de karaciğer ve böbrek zehirlenmeleridir. Karaciğer rahatsızlığı yapan maddeler tarafından birçok yara açılabilir ya da kara-ciğerin maruz kaldığı maddenin yoğunluğuna ve süresine bağlı olarak metabolizma doğru orantılı olarak etkilenebilir. Hafif alkol zehirlenmelerinde olduğu gibi tesirlerin bir çoğu da çift yönlü-dür fakat bazı etkiler de uzun süreli olmaktadır. Böbreklere zarar veren kimyasallar tam anlamıyla anlaşılamamışlardır. Fakat bazı belli kimyasalların (1,3- dikloropropan, disiklopentadien, etil silikat, hegzaklorobütadien, metil isobütil keton ve çözünebilir uranyum bileşikleri) zarar verdiği düşünülmektedir. Böbrekler, insan vücudundaki toksinleri ayıran önemli organlardan biridir. Bunun yanında, ph dengesini, elektrolit konsantrasyon dengesini ve sekretin hormon dengesini kontrol eder. İnsan vücuduna alınan zararlı kimyasal maddeler hücrelerde değişim başlattıklarında öncelikle hücrelerde gelişme olur, daha sonra bu gelişme tüm organa yayılır. Bundan dolayı insan vücuduna alınan tehlikeli kimyasal maddelerin metabolizma tarafından tolere edilebilir değerlerde olmalarına dikkat etmek gerekmektedir. Kanser Kadın hastalar ve laboratuar hayvanları üzerinde yapılan geliştirilmiş çalışmalar sonucunda, yüksek konsantrasyondaki klorinlenmiş pestisitlere ya da diğer klorinlenmiş kimyasallara maruz kalan kadınların göğüs kanserine yakalanma riski, kabul edilebilir konsantrasyon değerleri içinde maruz kalanlardan 10 kez daha fazladır. Bu çalışmalar, klorinler ve kanser arasında doğrudan bir bağ olduğunu göstermektedir. Kansere dokulardaki hücrelerin anormal çoğalması sebep olur. Dokularda oluşan yeni hücreler, eski hücrelerin yerlerini alıp görevlerini gerçekleştiremiyorlarsa ve bu hücreler kontrol dışı iseler bu oluşuma tümör ya da neoplazma denmektedir. Kanser de neoplazmanın bir dizi haline gelmiş şeklidir.

10 Kimyasalların kanser üzerindeki etkileri Kimyasallar, içerdikleri kompleks yapı ve sonuçları hakkında yetersiz bilgiye sahip olduğumuz prosesler yapmaları yüzünden kansere sebep olurlar. İki basamak, başlangıç ve gelişme, kimya-salların kanserin gelişmesine sebep olduğunu düşündürmektedir. Başlangıç: Kimyasal madde doğrudan ya da dolaylı bir yolla insan DNA sı ile reaksiyona girdiğinde diğer nesillere aktarılabilecek düzeyde DNA da bozulmalara, bir anlamda mutasyona sebep olmaktadırlar. Alınan kimyasal maddeler hücre içinde sınırsız büyümeye sebep olduklarında başlangıç reaksiyonu oluşmuştur. Eğer DNA üzerine elektrofilik ya da metabolik kimyasal bağlanma olursa bu mutasyona sebep olur. Gelişme: Bu evrede hücreler sınırsız çoğalmaya başlar. Kimyasal teşvik ediciler sayesinde tümör sayısı ya da gelişme hızı artar. Teşvik ediciler, başlatıcılar gibi DNA yapısına bağlanmaz ve tek başlarına kansere sebep olmaz. Teşvik edici kimyasal maddeler, aktif halde peroksit, süoeroksit ve hidroksiller gibi oksijen radikalleri oluşturarak dolaysız yoldan DNA yı etkilerler. Mutajenik Etki Gen mutasyonları ve kromazomsal etkiler mutajenik etki olarak adlandırılır. Fakat mutajenik etkileri başka rahatsız- lıklardan ayırmak zor olmaktadır. Epidemilojik veriler göstermiştir ki, zararlı kimyasal maddelere maruz kalan insanlarda mutajenik etkiler ve kalıtsal mutasyonlar olmaktadır. Esas problem bunun gibi verileri elde etmektir çünkü bazı partiküler mutasyonlara çok az rastlanmaktadırlar. Binlerce potansiyel insan geni içinde sadece az bir kısmı mutajenik değişiklikleri incelemek için işaretlenebilmiştir. Klorlanmış içme suyu ki, bu tüketicileri çeşitli bakteri enfeksiyonlarından korumaktadır, mutajen oluşumunu arttırmaktadır. Anlaşıldığına göre klor suda doğal halde bulunan bazı bileşiklerle reaksiyon vererek insanlar için mutajen etkiye sebep olan formları oluşturur. Bunlardan biri 3-kloro-4 (di-klorometil) 5 hidroksi-2(5h)-furanone dur ve kısaca MX olarak adlandırılmaktadır. Bir diğer bileşik de klor ve humik asitlerin reaksiyonu ile oluşan 2-kloro-3-(di-klorometil)-4-oxobütanoik asittir. Kısa adı da E-MX tir. MX güçlü bir mutajendir, E- MX ise ona göre daha az zehirlidir. MX ve E-MX flotasyon ve koagülasyon yöntemi ile sudan kolayca uzaklaştırılabilir ya da karbon adsorpsiyon yöntemi uygulanabilir. Humik asitle tepkime veren klor suyun dezenfektasyonunu sağlar. Kanserojen kimyasallar Bileşikler Faktör (mg/kg gün) Arsenik 14.0 Benzen Kadmiyum 6.65 Karbon tetraklorür 0.13 Krom (IV) 41.0 Poliklorinlenmiş bifeniller 4.34 Tetrakloro etilen ,1,2-Trikloroetan Trikloroetilen Tehlikeli reaksiyon veren kimyasallar Birçok kimyasal madde tehlikeli reaksiyon vermektedirler. Birçok tehlikeli reaksiyon da normal sıcaklık ve basınç altında bir veya daha fazla katalizör gerektirir. Bundan dolayı da reaksiyon koşulları her zaman kontrol altında tutulmalı ve reaksiyon ihtiyacı olmaksızın kimyasallar bir araya getirilmemelidir. Reaksiyonların şiddetini kontrol altında tutmak için ise reaktantlar, non-reaktif ortamda seyreltilebilir. Bu yöntem her zaman için bir alternatif değildir fakat saf su genel olarak

11 seyreltmede kullanılır. Reaktantların karışım oranları da reaksiyon şiddeti için önemli bir faktördür. Reaktantların zamanından önce karışması engellenmelidir. Aynı zamanda reaksiyon sıcaklığı da yukarıda sözü edilen iki sebepten dolayı büyük önem taşımaktadır. Reaksiyon özellikleri Katalizör Non-reaktif ortamdaki seyreltme faktörü Karışım oranları Reaksiyon sıcaklığı Reaktantların fiziksel özellikleri Kabın basıncı Serbest gaz ya da buharın nitel analizi Karışım hızı Reaksiyon hızı Gerekli aktivasyon enerjisi Şiddetli reaksiyonlarda termal olarak maruz kalınabilecek ısı miktarı bilinmeli ve hesap edilmelidir. Diğer taraftan ise reaksiyon sıcaklığı da reaksiyonun başlaması için gereken miktarda olmalıdır. Bu tip reaksiyonlarda katı, sıvı ya da gaz reaktantlar eklendiğinde ani enerji çıkışları olabilir. Basınç diğer önemli bir faktördür. Tehlikeli reaksiyonların başlamasını engellemek için bazen bir ya da daha fazla reaktif madde yüksek basınç altında muhafaza edilmelidir fakat diğer zamanlarda reaktantlar, reaksiyon yüksek basınç ihtiyacı duyuncaya değin atmosfer basıncı altında muhafaza edilmelidir. Kimyasal yapılar ve şiddetli reaksiyonlar arasında bir bağlantı vardır. Güçlü yükseltgen ve indirgen maddeler reaktif maddeleri düşündürmektedirler. Yükseltgen maddeler oksidasyon derecesini arttırır yani elektron alırlar, indirgen maddeler ise oksidasyon derecesini azaltır yani elektron verirler. Yükseltgenme ve indirgenme reaksiyonları genelde beraber yürüyen reaksiyonlardır. Bazı bileşikler flor, brom, klor tuzları kendinden oksitleyici aynı zamanda hem yükseltgen hem de indirgen olarak davranabilen maddelerdir. Bundan dolayı BrCl, BrF 5, BrF 3, ClF 5, ClF 3, IF 5 bir-çok bileşik yapabilir ya da yapmayabi-lirler. Bu bileşikler su ile reaksiyon vererek asit tuzları (HBr, HCl, HF, HI) ve elemanter oksijen (O) açığa çıkarırlar. Tehlikeli reaksiyonların özellikleri Adyabatik sıcaklık artması Limit oksijen değeri Reaksiyon sıcaklığı Kararsızlık Gaz değişimi Termal bozunma Termal kararlılık Ürünlerin tehlikeli bozunmaları Spesifik sıcaklık Etki testi Kurşun blok testi Diferansiyel termal analiz

12 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (Material Safety Data Sheet-MSDS) Hemen her işletmede gerektiği şekilde kullanılmadığı takdirde insan ve çevre sağlığı için tehlike yaratabilecek kimyasal maddeler kullanılmaktadır. Ancak işletmelerin çoğunda hangi maddelerin hangi tehlikeleri yaratabileceği bilinmez. Bu konuda Çevre Bakanlığı tarafından yayınlanan tebliğe göre hazırlanması zorunlu olan güvenlik bilgi formları önemli bilgiler içermektedir. Günümüzde hemen hemen her sektörde oldukça fazla kullanılan tehlikeli bir takım kimyasal maddelerin yaratabileceği tehlikeler aşikârdır. Bu maddelerin yaratacağı tehlikeler tam olarak bilinmezse önlem almakta güçleşir. Avrupa da her kimyasal ürün için üretici firma tarafından müşterilere ücretsiz olarak verilmesi ve söz konusu ürün kullanılırken dikkat edilmesi gereken hususları içeren malzeme güvenlik formları artık ülkemizde de Çevre Bakanlığı tarafından Avrupa Birliği ne uyum çerçevesinde tarihli ve sayılı resmi gazetede yayınlanarak zorunlu hale getirilmiştir. Böylelikle, hem bu maddelerle çalışan işçiler hem de acil durumlarda müdahale etmesi gereken personel için uygun şekilde hareket etmelerini sağlayan bilgilerin hazır olması amaçlanmıştır. Çevre Bakanlığı na göre güvenlik bilgi formları neleri içermeli? Güvenlik bilgi formları tehlikeli kimyasalların yönetimine hakim tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği ve bağlı tebliğler ile özelllikle bu tebliğin uygulanmasına yönelik güncelleme eğitimi de dahil olmak üzere uygun eğitim almış kişiler tarafından düzenlenir. Güvenlik bilgi formlarında bulunması gereken bilgiler iki kısım halinde düzenlenir. Birinci kısmında madde adı, formun düzenlenmesinde kullanılan mevzuat, formun hazırlama tarihi, formda yeniden düzenleme yapılmış ise en son düzenlemenin yapıldığı tarih ve kaçıncı düzenleme olduğu, sayfa numarası ve form numarası ayrı ayrı düzenlenir. Form un birinci kısmında yer alacak bilgiler; a) Madde / müstahzar adı olarak; madde / müstahzarın kimyasal ve / veya varsa ticari adı, b) Formun düzenlenmesinde kullanılan mevzuat olarak; 91 / 155 / EC ve Güvenlik Bilgi Formu hazırlama Usul ve Esasları Tebliği (yayım tarih ve sayısı) ne uygun olarak hazırlanmıştır. ifadesi, c) Form numarası olarak; üretici tarafından verilen form numarası, d) Sayfa numarası olarak; sayfa numarası / formun toplam sayfa numarası yazılır. Güvenlik bilgi formunun ikinci kısmında ise 16 standart başlıktan oluşan aşağıdaki bilgiler yer alır. 1. Madde/müstahzar ve şirket/iş sahibinin tanıtımı Bu bölümde maddenin etiket bilgileri, Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği çerçevesinde belirlenmiş olan etiket değerleri ile aynı olmalıdır. Madde/müstahzarın amaçlanan veya önerilen kullanım biçimlerini/alanları bilindiği kadarıyla belirtilmelidir. Malzemeyi piyasaya sunan üretici, ithalatçı ve mümkünse dağıtıcının adı, firma adı, açık adresi, telefonu ve faks numaraları belirtilir. Ayrıca firmanın acil telefonları da belirtilir. 2. Bileşimi/içindekiler hakkında bilgi Bu kısımda malzemenin bileşiminin konsantrasyonu ve genel tanımının verilmesi yeterlidir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği nde belirtilen usullere göre tehlikeli olarak sınıflandırılan kimyasallarda bulunan çevreye veya insan sağlığına zararlı olan ve işyeri maruz kalma limitleri belirlenmiş olan maddeler, konsantrasyon veya konsantrasyon aralıkları ile belirtilir. Malzemelerin isimleri ve

13 EEC (Avrupa Mevcut Ticari Kimyasal Maddeler Envanter Numarası) numaraları tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği ne göre yazılır. Ayrıca CAS (Kimyasal Kuramlar Servisi tarafından verilen numara) numarası ve mümkünse IUPAC (Uluslararası Temel ve Uygulamalı Kimya Birliği nce verilen ad) adı da yazılır. 3. Tehlikelerin tanıtımı Bu başlık altında malzemenin Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği nde belirtilen hususlara göre sınıflandırması belirtilir. Malzemenin insan ve çevreye olan zararı açıkça belirtilir. Tehlikeli olan ve olmayan malzemelerin ayrımı net bir şekilde yapılmalıdır. 4. İlk yardım tedbirleri Bu kısımda ilk yardım tedbirleri tanımlanır ve acil tıbbi müdahale veya uyarı gerekiyor ise ilk olarak bu durum mutlaka belirtilmelidir. İlk yardım gerektiren bilgiler kısa, kazazede ve kazazedenin yanındaki görevlilerce kolayca anlaşılır olmalıdır. İlk yardım Çevre Bakanlığının sayılı Resmi Gazete de yayınlanan tebliğine göre güvenlik veri formlarında neler bulunmalıdır? 1. Madde/müstahzar ve şirket/iş sahibinin tanıtımı 2. Bileşimi/içindekiler hakkında bilgi 3. Tehlikelerin tanıtımı 4. İlk yardım tedbirleri 5. Yangınla mücadele tedbirleri 6. Kaza sonucu yayılmaya karşı tedbirler 7. Kullanma ve depolama 8. Maruz kalma kontrolleri/kişisel korunma 9. Fiziksel ve kimyasal özellikler 1. Kararlılık ve reaktivite 2. Toksikolojik bilgi 3. Ekolojik bilgi 4. Bertaraf bilgileri 5. Taşımacılık bilgisi 6. Mevzuat bilgisi 7. Diğer bilgiler konusundaki bilgiler kimyasalın; Teneffüs edildiğinde Yutulduğunda Göz ve deri ile temas ettiğinde yapılması gerekenleri içermelidir. Bu bölümde ayrıca doktorun olası etkilenmeleri saptamasında yardımcı olacak bilgiler ile tedavide kullanılacak yöntem ve dikkat edilecek diğer hususlar bulunur. 5. Yangınla mücadele tedbirleri Bu bölümde malzemenin kendinden kaynaklanacak veya etrafında çıkabilecek yangın ile mücadele şartları belirtilir. Mücadele yöntemleri; uygun yangın söndürücüler ve yangınla mücadelede kullanılacak özel söndürme yöntemi, kullanılmaması gereken yangın söndürücüler ve yöntemleri, malzemenin kendisine, yanma ürünlerinden ve gazlaşmasından ortaya çıkan gazlara maruz kalınması halindeki özel zararları ve yangınla mücadele edenler için özel koruyucu ekipmanı belirtilmelidir. 6. Kaza sonucu yayılmaya karşı tedbirler Bu bölümde malzemenin kaza sonucu yayılmasına karşı önlemler ve temizleme metodları belirtilir. Önlemler; Kişisel önlemler Çevresel önlemler Temizleme metodları olarak üç grupta belirtilir.

14 7. Kullanma ve depolama Bu bölümde yer alacak bilgiler; sağlık, güvenlik ve çevrenin korunmasını teminen işverenin tehlikeli kimyasallarla çalışılan yerlerde alınacak tedbirlerle ilişkin mevzuata uygun olarak işyerindeki çalışma usullerini planlamasına ve örgütsel tedbirlerini almasına yardımcı olacak bilgilerdir. 8. Maruz kalma kontrolleri/kişisel korunma Mesleki maruz kalma limit değerleri ve/veya biyolojik limit değerler dahil olmak üzere halen uygulamada olan özel kontrol parametreleri belirtilir. Bu bölümde ayrıca mesleki maruz kalma kontrollerinde solunum sisteminin korunması, ellerin korunması, gözlerin korunması ve cildin korunması ile ilgili korunma tedbirleri ve çevrenin korun-masına yönelik kontrol bilgilerine yer verilir. Çevre ile ilgili olarak özellikle çevrenin korunmasına yönelik mevcut mevzuat çerçevesinde yükümlülüklerini tam olarak yerine getirilebilmesini teminen gerekli bilgiler belirtilmelidir. 9. Fiziksel ve kimyasal özellikler Bu bölümde işyerlerinde düzenli kontrol tedbirlerinin alınabilmesini temin etmek amacıyla kimyasal malzemenin görünüş (fiziksel hali ve rengi), koku tanımı yapılmalıdır. Ayrıca önemli çevre, sağlık ve güvenlik bilgilerine (ph, kaynama noktası, parlama noktası, alev alma sıcaklığı, patlayıcı özelliği, nispi yoğunluk, oksitleme özelliği, çözünürlüğü, dağılım katsayısı, akışkanlığı, buhar yoğunluğu, buharlaşma hızı, oranı değerleri) yer verilir. 10. Kararlılık ve reaktivite Birçok ürün ayrışma ve diğer ürünlerle tehlikeli olabilecek reaksiyonlara girme özelliği gösterir. Bu bölümde tehlikeli reaksiyonlar, ayrışma sonucunda oluşan tehlikeli maddeler ve özel olarak kaçınılması gereken şartlar (yüksek sıcaklık, tutuşmaya yol açabilecek kaynaklar) konusunda bilgiler yer almaktadır. Özellikle; Stabilizatörlere ihtiyaç olup olmadığı ve mevcut stabilizatörler Tehlikeli egzotermik reaksiyon olasılığının bulunup bulunmadığı Malzemenin güvenlik belirleyicisi olarak eğer varsa fiziksel görünümünde olabilecek değişiklik Su ile temas halinde eğer varsa oluşacak herhangi bir tehlikeli bozunma ürünü Bozunma ile kararsız ürünler oluşma olasılığı belirtilmelidir. 11. Toksikolojik bilgi Bu bölümde kullanıcının malzeme ile temas etmesi halinde ortaya çıkabilecek çeşitli toksikolojik etkileri tanımlanmalıdır. Bu bilgiler veri bankalarına, literatürdeki verilerin kapsamlı bir şekilde araştırılması ve doğrudan yapılan testlere dayanır. Toksikolojik bilgiler şu verileri içerir; Akut zehirlilik (yutma, inhalasyon ve deri yoluyla alınmalarda ayrı ayrı) Deri ve göze zararlı etkiler Hassasiyet Kronik zehirlilik Genlere verilen zarar Kanserojen etki Bu etkilerin hemen veya gecikmeli olarak ortaya çıkan bilinen etkileri ve ayrıca kısa ve uzun süre maruz kalınması halinde çıkan kronik etkiler de belirtilmelidir.

15 12. Ekolojik bilgi Bu bölüm altında malzemenin havada, suda ve/veya toprakta yapacağı muhtemel etkiler, davranışları ve çevresel akıbeti belirtilir. Bu bölümde özellikle malzemenin; Ekotoksisite Hareketlilik Kalıcılık ve bozunabilirlik Biyobirikim potansiyeli Diğer ters etkilerine yer verilmelidir. 13. Bertaraf bilgileri Bu bölümde malzemenin atık özelliği kazanması sonrası veya tahmin edilen kullanımı sonrası ortaya çıkabilecek atıklarının bertarafı herhangi bir tehlike oluşturuyor ise atıkların tehlikelerinin tanımlanması ve güvenli biçimde yönetimi konusunda bilgiler verilmesi gerekmektedir. Malzeme atıkları ile malzeme bulaşmış ambalaj ve malzemelerin güvenli bertarafına ilişkin uygun yöntemler açıkça belirtilmelidir. 14. Taşımacılık bilgisi Bu bölümde kullanıcılara tesisleri içinde ve/veya dışında malzemenin taşınması ve nakliyesi sırasında uyulması gereken veya bilinmesi gereken özel tedbirlerin verilmesi gerekmektedir. Aşağıdaki kurallar bu anlamda önem taşır; RID (Tehlikeli Maddenin Demiryolu ile Uluslararası Taşınması) ADR (Tehlikeli Maddenin Karayolu ile Uluslararası Taşınması) ADNR (Nehirlerde Tehlikeli Yük Taşınmasına İlişkin Düzenleme) IMDG (Denizlerde Tehlikeli Yük Taşınmasına İlişkin Düzenleme) ICAO-TI ve IATA-DGR (Uluslararası Hava Taşımacılığı) Bu bilgilerin yanısıra malzemenin ; UN numarasını Sınıfını Sisteme uygun sevk ismini Ambalaj grubunu Denizi kirletici maddesini Diğer uygulanabilir bilgileri ayrı ayrı belirtmek gerekmektedir. 15. Mevzuat bilgisi Bu bölüm malzemenin Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği nde öngörülen usul ve esaslara göre hazırlanmış olan etiketinde yer alan sağlık, güvenlik ve çevreye ilişkin bilgileri içerir. Malzemenin satışı, kullanımı, kullanım alanlarına ve miktarlarına, çevre ve insan sağlığının korunmasına teminen yasaklama ve kısıtlama getirilmiş ise bunlarla ilgili ya-sal mevzuatların açıklanması gerekmektedir.

16 16. Diğer bilgiler Bu bölümde kullanıcının sağlık ve güvenliği ile çevrenin korunmasını temin etmek amacıyla üretici ve ithalatçılar tarafından önemli olduğu tespit edilen ve kullanıcıların bilgilendirilmesi gerektiği düşünülen diğer bilgilere yer verilir. Örneğin; İlgili risk durumları liste halinde belirtilebilir. Malzemenin kullanımına yönelik eğitim önerileri belirtilebilir. Yazılı referanslar ve/veya teknik olarak irtibat kurulabilecek kişi/kuruluşlar belirtilebilir. Materyal Özellikli Bilgi Bankası Materyal özellikli bilgi bankasının oluşturulması için, tehlikeli maddelerin Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarının (MSDS) oluşturulması yada tedarikçi firmalardan elde edilmesi gereklidir. Materyal özellikli bilgi bankası işletmede yangın-patlama, sağlık ve reaktiflik açısından çeşitli sınıflandırma metodolojileri kullanılarak sınıflandırma yapılabilmesi içinde çok önemlidir. (Örneğin;DOW Yangın ve Patlama İndeksi, MOND Tehlike İndeksi, NFPA-Tehlike Derecelendirme Endeksi, HMIS- Tehlike Derecelendirme Endeksi vb.) Bu tür bir tehlike sınıflama ve derecelendirme neden önemlidir? Bir işletmede girdi ve çıktı olarak bir çok kimyasal maddenin kullanıldığını, ya da çok geniş bir alanda tehlikesi yüksek bir kimyasalın kullanıldığını düşünelim. Böyle bir durumda kimyasal maddelerden kaynaklanan tehlikelerin kontrolü çok güç olacak, hatta imkansız hale gelecektir. Tehlike derecelendirme ve sınıflaması, işyerinde doğru sağlık kontrollerinin yapılmasını, kimyasallardan kaynaklanan yangın, reaktiflik ve meslek hastalığı risklerinin çok daha kolay kontrol edilmesini ve gerekli korunma yöntemlerinin doğru seçilmesini sağlar.

17 NFPA Tehlike İşaretleme Sistemi NFPA 704 İşaretleme Sistemi - The National Fire Protection Association (NFPA) kimyasalların sağlık, yanıcı ve reaktif tehlikelerini göstermek için bir sistem geliştirmiştir. Kimyasallar, spesifik tedbir sembolleri ile sınıflandırılmışlardır. Bu kodlamaya göre işletmede/işyerinde bulunan tüm hammaddeler ve ürünler veya yardımcı malzemenin (temizlik malzemesi gibi) sağlık, yanıcılık, reaktiflik ve eğer var ise özel notlar bulunur. Mikro ayrıştırma algoritmasına göre aynı algoritma içinde bulunan kimyasal maddelerinin kodları tehlike matrisi içine yazılır ve yükseltme yapılır. Bulunan yeni kod artık o algoritmanın yeni kodudur ve bu koda göre korunma önlemleri, acil eylem planı ve ilk yardım uygulamaları tanımlanır. The National Fire Protection Association (NFPA) Tehlike Derecelendirme Endeksi aşağıda verilmiştir. Tehlike Derecelendirme Endeksi: Sağlık- MAVİ Materyal çok sınırlı maruz bırakmada dahi ölüme neden olabilir veya acil tıbbi müdahaleye rağmen giderek artan büyük düzeyde zarar meydana getirir. Bu maddelere özel koruyucu ekipman olmadan yaklaşmak çok çok tehlikelidir. Bu derece şunları içerir: Materyale kısa-süre maruz kalmada dahi ciddi geçici veya acil tıbbi müdahaleye rağmen artan düzeyde zarar meydana getirir. Bu maddelere yaklaşırken tüm vücudun kontağını engelleyen koruyucu ekipman gerekir. Materyale şidettli veya sürekli maruz kalma sonucunda geçici güçten düşme veya havalandırma tesisatı olmaması ve acil tıbbi müdahalede bulunulmaması durumunda muhtemel artan zararlar meydana getirir. Materyalle maruz kalma sonucunda tahriş edicidir fakat yanlızca küçük artan düzeyde zarar verir, kapalı tip gaz maskesi kullanılması gerekir. Tehlike Derecelendirme Endeksi: YANICILIK- KIRMIZI Bu materyaller, atmosfer basıncında ve normal çevre sıcaklığında çabucak veya tamamen buharlaşan ya da kolaylıkla havaya yayılan ya da yanan maddelerdir. Normal ortam sıcaklığı ve atmosfer basıncı altında çok çabuk veya tamamen buharlaşabilen veya havada kolayca yayılabilen ve kolaylıkla yanabilen maddelerdir. Bu tür sıvı ve katı materyaller, hemen hemen tüm çevre sıcaklıklarında tutuşabilirler. Hava ile tehlikeli karışımlar oluştururlar. Bu tür materyaller normal şartlar altında hava ile patlayıcı karışımlar oluşturmazlar, ancak yüksek çevre

18 sıcaklıklarında ya da çok az ısıtılmaları halinde yeterli miktarlarda buhar salarak hava ile patlayıcı karışımlar oluştururlar. Genellikle içerdikleri oksijen sebebi ile (kuru nitroselüloz ve birçok organik peroksit gibi) çok hızlı bir şekilde yanan maddeler ve hava ile temasta kendiliğinden tutuşan maddelerdir. Orta derecede parlayıcı madde Aşağıdaki özelliklerin bir veya bir kaçına sahiptir. Tutuşmanın gerçekleşmesi için önce orta derecede ısıtılması veya ortam sıcaklığının üstünde bir sıcaklığa maruz bırakılması gereken maddelerdir. Bu tür materyaller az parlayıcı maddelerdir. Bu materyallerin tutuşması veya yanması için tüm çevre sıcaklık şartları altında çok ısıtılması gerekir. Not: Yanmayan maddeler: Parlama noktası yoktur F (815.5 C) a 5 dakika maruz bırakıldığında yanmayan maddelerdir. Tehlike Derecelendirme Endeksi: REAKTİFLİK- SARI Bu materyaller normal ortam sıcaklığı ve basınç altında kolaylıkla ve şiddetli bir şekilde patlamaya ya da patlayıcı ayrışmaya (Dekompoze) ya da patlayıcı reaksiyon vermeye yetenekli maddelerdir. Bu materyaller, patlamaya ya da patlayıcı ayrışmaya (detone olabilir) veya patlayıcı reaksiyon verebilmeye yeteneklidir ancak bunlar için ısıtılması veya kuvvetli bir ateşleme kaynağına ihtiyaç vardır. Bu materyaller, normal şartlarda genellikle dayanıksız, kolaylıkla şiddetli kimyasal değişime uğrayan fakat patlama yapmayan maddelerdir. Normal sıcaklılarda ve basınçlarda çabuk enerji açığa çıkışı ile kimyasal değişime uğrayan maddeler ya da yüksek sıcaklıklarda ve basınçlarda şiddetli kimyasal değişime uğrayan maddelerdir. Bu materyaller, normal şartlarda stabil olan ancak yüksek sıcaklık ve basınçla kararsız hale geçen veya su ile bir miktar enerji çıkışına neden olabilecek pek şiddetli olmayan bir reaksiyona girebilen maddelerdir. Önlem: Böyle maddelerin yangınlarına dikkatli bir şekilde yaklaşarak su tatbik edilmelidir. Tehlike Derecelendirme Endeksi: Özel Notlar - BEYAZ Oksitleyici maddeyi belirtir. Bu bileşikler diğer bileşiklerdeki elektronları çeker veya hidrojeni alır ve kolayca oksijen verirler. Başka bir ifade ile diğer bileşiklerle karıştırıldıkları zaman yanabilir veya patlayabilirler. Gösterilen materyal su ile reaksiyon verir. Bu bileşiklerin su ile temas halinde hızlı enerji çıkışı gerçekleşir. Başka bir ifade ile su ile temasta yanabilir veya patlayabilirler. Polimerizasyon Asit Alkali Korozif, vb.

19 SIVILARIN SINIFLAMASI: 1. TUTUŞUCU SIVILAR: Tablo-13 NFPA Tehlike Sınıflama Özeti I SINIF sıvı IA. SINIF IB. SINIF IC.SINIF sıvı. : Kapalı kap parlama noktası 100 F den (37.8 C) aşağıda ve basıncı 40 psia yı ( mmhg) geçmeyen : Parlama noktası 73 F den (22.8 C) ve kaynama noktası 100 F den (37.8 C) aşağıda olan sıvı. : Parlama noktası 73 F den (22.8 C) aşağı ve kaynama noktası 100 F de (37.8 C) veya yukarıda olan sıvı. : Parlama noktası 73 F de (22.8 C) veya yukarı fakat kaynama noktası 100 F den (37.8 C) aşağıda olan 2. KOLAY YANICI SIVI: II. SINIF: Parlama noktası 100 F den (37.8 C) yukarı ve 140 F den (60 C) aşağı IIIA. SINIF: Parlama noktası 140 F den (37.8 C) yukarı ve 200 F den (93 C) aşağı IIIB.SINIF: Parlama noktası 200 F den (93 C) yukarı HMIS Tehlike Sınıflaması Kimyasal tehlikeleri tasnif etmek için kullanılan kodlardan biri de HMIS dir. Bu etiketler kullanıcı ve bilgilendiricilere kimyasal tehlikelerin hızlı bir özetini sunar. Etiketler

20 gerekli tüm bilgiyi içermez. Tehlikeli veya potansiyel olarak tehlike içeren kimyasalların tam mahsurlarını öğrenmek amacıyla MSDS e başvurulmalıdır. Özellikle birçok kimyasalın aynı ortam içinde kullanıldığı alanlarda, mikro ayrıştırma algoritmasına göre aynı algoritma içinde bulunan kimyasal maddelerinin kodları aynen NFPA tehlike kodunda olduğu gibi tehlike matrisi içine yazılır ve yükseltme yapılır. Bulunan yeni kod artık o algoritmanın yeni kodudur ve bu koda göre korunma önlemleri, acil eylem planı ve ilk yardım uygulamaları tanımlanır. gibidir. Etiketlerde renklerle kodlanmış çubuklar bulunmaktadır ve bunların tehlikelerle ilişkilendirilmesi aşağıdaki Mavi = Sağlık Kırmızı = Tutuşuculuk Sarı = Reaktiflik Beyaz = Kişisel Koruyucu Ekipman Etiketler Sağlık, Tutuşuculuk ve Reaktivite kısımlarındaki tehlikeleri 0 en az tehlikeli, 4 en tehlikeli olmak üzere 0 ila 4 arasında bir skalada değerlendirir. SAĞLIK - MAVİ 0. ASGARİ TEHLİKE: Bu madde sağlık için bir tehlike içermez. Malzeme Bilgi Güvenlik Formu (MSDS) üzerinde aşağıda belirtilen asgari güvenlik uyarıları bulunur: Solumak, yemek veya deri yoluyla alınması tehlikeli olabilir. Gözde tahrişe yol açabilir. Deride tahrişe yol açabilir. 1. YÜZEYSEL TEHLİKE: Bu madde tahrişe sebep olabilir veya gözle, deri ile, mukoza veya solunum organlarıyla teması halinde minör, kısa sürede tedavisi mümkün rahatsızlıklara yol açabilir. Bu kategorideki maddeler, MSDS de yutulduğunda tehlikelidir notuyla yer alırlar. 2. ORTA SEVİYELİ TEHLİKE: Bu maddeler geçici veya minör, kısa sürede tedavi edilebilen rahatsızlıklara yol açar. Bu maddeler MSDS de yutulduğunda, solunduğunda, veya deri yoluyla alındığında tehlikelidir notuyla belirtilir. 3. CİDDİ TEHLİKE: Bu maddeler temas edildiğinde acil ilk yardım uygulanmadığı ve tıbbi tedavi yapılmadığı takdirde majör rahatsızlıklara neden olur. Bu maddeler MSDS de şiddetli tahrişe veya geniş kapsamlı doku hasarına neden olan maddeler olarak kategorize edilirler. 4. ŞİDDETLİ TEHLİKE: Bu maddeler kalıcı doku hasarına, major doku hasarına yol açabilir, bir veya bir kaç maruziyet ile hayat kaybına neden olabilirler. Bu maddeler MSDS de en az bir doku için çok zararlı veya yutulduğunda, solunduğunda, veya deri temasıyla alındığında ölümcül olabilir notuyla listelenir. 1 veya [ ]* KRONİK SAĞLIK ETKİSİ: Bu maddeler kronik (müzmin, uzun vadeli) sağlık sorunlarına yol açar veya kanserojen olabilir. Bu superscrip notasyon, yukarıda belirtilen sıralamaya ilave anlamına gelir. Ağızdan (oral) alındığında tehlikeli olan maddelere kıyasla solunma veya deri temasıyla alındığında tehlikeli olan maddelere daha yüksek seviyeli bir tasnif uygulanır. Çünkü tehlikeli maddenin ağız yoluyla alınması durumuna normal çalışma koşullarında nadiren rastlanır. 1 ve 2 numaralı hasarlar büyük ölçüde geçici ve telafi edilebilir tehlikelerdir, buna mukabil 3 ve 4 numaralı hasarlar kalıcı hasara neden olabilir.