KARADENİZ ALABALIĞI KONUSUNDA YÜRÜTÜLEN PROJE ÇALIŞMALARI TANITIMI. Konuşmacı: Eyüp ÇAKMAK-Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Trabzon

Transkript

1 KARADENİZ ALABALIĞI KONUSUNDA YÜRÜTÜLEN PROJE ÇALIŞMALARI TANITIMI Konuşmacı: Eyüp ÇAKMAK-Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Trabzon Karadeniz de 1990 lı yıllarda denize kurulan ağ kafeslerde, araştırma, geliştirme ve pilot üretim çalışmaları yapılmaksızın doğrudan ticari somon (Salmo salar) ve alabalık (Oncorhynchus mykiss) yetiştiriciliğine başlanmıştır. Ancak, Karadeniz de su sıcaklığının yaz aylarında somon balığı için yüksek olması nedeniyle başarılı olunamamıştır. Alabalık yetiştiriciliği ise halen Doğu Karadeniz de 10 civarında ağ kafes işletmesinde yaz ayları dışındaki dokuz aylık dönemde yürütülmektedir. Son dönemde Tarım ve Köyişleri Bakanlığına bağlı araştırma enstitüleri tarafından yürütülen projelerde ve özel sektörün bu konuda artan girişimleri ile umut vadeden gelişmeler yaşanmıştır. Karadeniz de balık yetiştiriciliği açısından büyük bir potansiyel olarak görülen kalkan ve deniz alabalığı üretimi ile ilgili çalışmalar 1997 yılından bu yana devam etmektedir. Her iki türde de yavru üretimi ile ilgili önemli gelişmeler kaydedilmiş ve özel sektör her iki türün üretimi için yatırım başlatmıştır. Proje sonuçlarının ve bilgi birikiminin aktarılması ile özel sektör işbirliğinde uygulama projelerine geçilmiştir yılı itibarıyla Karadeniz alabalığında altıdan fazla firma ruhsatlarına bu türün kaydı yapılarak üretime geçmiştir. Halen Doğu Karadeniz Bölgesi nde yirmiye yakın işletmede üretim yapılmaktadır. Enstitümüzce Karadeniz alabalığı konusunda 5 ayrı proje yürütülmüştür. Appraisal of The Sturgeon and Sea Trout Fisheries and Proposals for a Rehabilitation Programme (1989)(FAO TCP Projesi) Karadeniz Alabalığının Biyo-Ekolojik Özelliklerinin ve Kültür İmkanlarının Araştırılması ( ) Karadeniz Alabalığının Yetiştiriciliği ve Balıklandırma Amacıyla Kullanımı ( )( ) (iki dönem yürütüldü) Türkiye de Kahverengi Alabalık Populasyonlarının Genetik Yapısının Belirlenmesi ( ) Karadeniz Alabalığı (Salmo trutta labrax Pallas, 1811) nın Özel Sektöre Kazandırılması ( ) 1989 yılında FAO uzmanlarının katılımıyla ticari değeri yüksek olan mersin ve deniz alabalıklarının etüd çalışması ve kuluçkahane kurulması için uygun alanların belirlenmesi çalışmaları yapılmıştır. Bir yıl süreli olan FAO destekli Mersin Balığı ve Deniz Alası Balıkçılığını Geliştirme (Appraisal of The Sturgeon and Sea Trout Fisheries and Proposals for a Rehabilitation Programme) projesi etüt çalışması kapsamında yabancı uzmanlarla birlikte bu balıkların taksonomisi, Karadeniz deki kıyı ve derelerdeki genel dağılımı, büyüme, boyağırlık, eşeysel olgunluk, yumurtlama göçü ekolojisi, yaşadığı yerlerin iklim özellikleri ve üretim tesisi kurulabilecek alan tespiti yapılmıştır. (Edwards ve Doroshov, 1988) yılında Kafes Yetiştiriciliği ile ilgili ilk proje çalışmaları başlatılmıştır. Proje kapsamında; Karadeniz e dayanıklı kafeslerin tespiti çalışmaları, yetiştiriciliğe alınacak türlerin kafeslere nakli ve besleme ve yemleme denemelerinin yapılmasına karar verilmiştir. Belirlenen yeni türlerin bulundukları su kaynaklarından getirilip denize ve yemlemeye adaptasyonundan sonra kafeslere alınarak büyütülmesi amaçlanmıştır (Enstitü Komite tutanakları, 9 Temmuz 1990) Araştırma Grup Toplantısında sunulan Karadeniz de Balık Yetiştiriciliğinin Geliştirilmesi başlıklı proje görüşülmüş, proje kapsamında (31 Ocak 1991); diğer deniz balıklarıyla birlikte bölgeye özgü ticari değeri yüksek türlerin (deniz 5

2 Karadeniz Alabalığı Konusunda Yürütülen Proje Çalışmaları Tanıtımı alabalıkları, yassı balıklar, midye vb)yetiştiriciliği hedeflenmiştir yılında başlatılan proje çalışmasında Karadeniz alabalığı alt çalışma olarak hedef alınarak çok sayıda anaç balık yakalanmıştır. Bu balıkların muhafazası ve adaptasyonu özel sektör firmaların işbirliğinde yürütülmüştür. Balığın biyo ekolojisi konusunda tam olarak bir çalışma yapılmadığı için üreme dönemlerinde yumurta elde edilemeden hastalık ve su kesilmesi gibi problemler ile anaç materyal kaybedilmiştir. Karadeniz Alabalığının Biyo-Ekolojik Özelliklerinin ve Kültür İmkanlarının Araştırılması ( ) Tabak vd. (2001) tarafından 1997 yılında başlatılan çalışmalarda üç yıllık bir proje çalışması yürütülmüştür. Bu proje çalışmaları ile deniz alabalığı stoklarının devamlılığının sağlanmasının yanı sıra, kültür özelliklerinin araştırılması ve yetiştiricilik öncesinde balığın biyo-ekolojik özelliklerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Projede yürütülen çalışmalar Biyoekolojik çalışmalar, avcılık parametreleri ve çevresel etki ile yetiştiricilik çalışmaları başlığında yürütülmüştür. Metotta uygulanan başlıklar : Biyo-ekolojik Çalışmalar : Karadeniz alabalığının taksonomik kökeni, morfometrik ve meristik karakterler, karadeniz alabalığının genetik yapısı, populasyon yapısına ilişkin bulgular, boy-ağırlık ilişkisi, yaş kompozisyonu, cinsiyet kompozisyonu, boyca ve ağırlıkça büyüme konusunda bulgular elde edilmiştir. Ayrıca doğal stoklar üzerine çevresel etkiyi belirlemek için su analizleri yapılmıştır. İstasyon olarak kabul edilen derelerin her birinde tespit edilen üç farklı alt (kıyı, orta ve kaynağa yakın) istasyonda 16 ayrı fiziksel ve kimyasal parametrenin (sıcaklık, doymuş oksijen, ph, elektriksel iletkenlik, turbidite, nitrat-n, nitrit-n, o-po 4, SO 4, T.sertlik, Cl 2, Fe, Cu, Mn, deterjan, salinite) ölçüm ve analiz çalışmaları sürdürülmüştür. Üreme Biyolojisine İlişkin Bulgular : İlk eşeysel olgunluk, üreme periyodu, gonad gelişim safhaları, yumurtaların histolojik yapıları, yumurta çapının aylara göre dağılımı, yumurta verimliliği başlıklarında çalışmalar yürütülmüştür. Beslenme Biyolojisine İlişkin Çalışmalar : Genel besin kompozisyonu, besin gruplarının aylara göre dağılımı, mide doluluk indeksi (DI), gün periyodunda beslenme yoğunluğuna ait bulgular elde edilmiştir. Göç Yapısına İlişkin Bulgular: Aylık periyotta yürütülen örneklemeler ile Doğu Karadeniz Bölgesi genelinde tatlı su ortamında göç ile smoltifikasyon ve denize göç konusunda bulgular elde edilmiştir. Habitat Paylaşımı: Sucul Makro Fauna, Plankton Türleri ve Yoğunluğu İllegal Avcılık : Kıyı Uzatma Ağları ile Avcılık, Serpme Ağları ile Avcılık, Tuzaklar ile Avcılık Çevresel Faaliyetler : Kum ve çakıl ocaklarına ilişkin faaliyetler, dere yatağı ıslahı ve yol yapım çalışmaları, katı ve sıvı atıkların deşarjı, doğu karadeniz sahil otoyolu iyileştirme projesine ait etkileşimler belirlenmiştir. Yetiştiricilik Çalışmaları: Adaptasyon çalışmaları, sağım ve yavru üretimi, yavru çıkışı ve ilk besleme, büyüme ve periyodik ölçümler, deniz suyuna adaptasyon ve smoltifikasyon konusunda çalışmalar yürütülmüştür. Bu çalışmada elde edilen sonuçlar özet olarak şu şekildedir.: Karadeniz alabalığı kültür balığı üretimi için henüz evcilleştirme sürecindedir, 6

3 Kültür üretimi ve balıklandırma çalışmalarında ayrı anaç stok yönetimi modelleri uygulanmalıdır, Doğal stoklar üzerinde çevresel baskı azaltılmalı ve koruma stratejisi geliştirilmelidir, Genetik riskleri azaltmak için etkin anaç sayısı dikkate alınarak hareket edilmelidir, Türün yetiştiricilik özellikleri geliştirilmelidir. Karadeniz Alabalığının Yetiştiriciliği ve Balıklandırma Amacıyla Kullanımı ( )( ) Proje altı yıl içinde iki dönem olarak yürütülmüştür. Çakmak vd. (2008) tarafından yürütülen çalışmada üretimi gerçekleştirilen Karadeniz alabalığının yetiştiricilik özelliklerinin geliştirilmesi, ticari üretime geçiş imkanlarının irdelenmesi ve azalan stokların takviye edilmesi amaçlanmıştır. Su Kalitesinin Belirlenmesi: Özel bir işletmedeki kuluçkahane suyu, Enstitümüze ait kafeslerin bulunduğu liman suyu, Damızlıkların tutulduğu Maçka - Altındere akarsuyunda rutin analizler yürütülmüştür. Ölçülen parametreler: çözünmüş oksijen, ph, nitrat-n, nitrit-n, o-po 4, SO 4, T.sertlik, Cl 2, e. iletkenlik, bulanıklık, toplam sertlik, organik madde. Karadeniz Alabalığında Larval Gelişim : Döl verimi, boy, sağım öncesi ağırlık, sağım sonrası ağırlık, toplam yumurta verimi (adet/anaç), nispi yumurta verimi (adet/kg), toplam yumurta ağırlığı, yumurta çapı, yumurta ağırlığı, yumurta kaybı (ilk 36saat), (döllenme-çıkış) konularında bulgular elde edilmiştir. Kurulan denemeler ve yürütülen çalışma başlıkları özet olarak şu şekildedir; Ön Beslemede Yem Tercihinin Belirlenmesi, Deniz Suyunun Büyümeye Etkisi Karadeniz Alabalığında Larval Gelişim Yumurta Çapının Etkisi Su sıcaklığının Etkisi Ön Beslemede Yem Tercihinin Belirlenmesi Büyüme Performansı, Kondisyon Faktörü ve Vücut Oranları Üzerine Farklı Yemlerin Etkileri Yemleme Sıklığının Büyümeye Etkisi Yaş ve Cinsiyete Bağlı Bazı Vücut Oranlarının Belirlenmesi Deniz Suyunun Büyümeye Etkisi Büyüme Performansı, Beslenme özellikleri Smoltifikasyonun Morfolojik Kontrolü Smoltifikasyon Sürecinin İzlenmesi Optimum Stok Yoğunluğunun Tespiti Yaş ve Cinsiyete Bağlı Bazı Vücut Oranlarının Belirlenmesi Kahverengi alabalıklar çevresel şartlara kolay adaptasyonu nedeniyle balıklandırma çalışmalarında başarı ile kullanılmaktadır. Bu çalışmada, Karadeniz Bölgesindeki dereler üzerinde etkisi bulunan doğal ve insan kaynaklı faaliyetlerin sürdürülebilir sucul ekosistem üzerine olası etkileri incelenmiştir. Aralık 2006-Kasım 2007 döneminde aynı habitattan aylık olarak örnekleme yapılmıştır. Pilot dere olarak seçilen Yanbolu Deresinde yaşayan balık türleri tespit edilmiştir. Dere yatağını etkileyen doğal ve insan kaynaklı faktörlerin balık gruplarının biyolojik özelliklerine etkiledikleri belirlenmiştir. 7

4 Karadeniz Alabalığı Konusunda Yürütülen Proje Çalışmaları Tanıtımı Doğaya serbest bırakma ve izleme çalışması altında, akarsuyun secimi, istasyonların tespiti, bilgilendirme faaliyetleri, markalama, doğaya serbest bırakma, geri yakalama, laboratuar çalışmaları yürütülmüştür. Karadeniz Alabalığı (Salmo trutta labrax Pallas, 1811) nın Özel Sektöre Kazandırılması ( ) Nesli, tükenmek üzere olan yeni bir türü üreticilere kazandırmak, Bölgemizde yetiştiriciliği yapılan tür sayısını arttırmak, yapılan çalışmalardan edinilen bilgi ve deneyimi özel sektöre aktarmak, amaçlanmıştır. Proje ilişkin bazı sunumlar çalıştay süresince yapılmıştır. Karadeniz alabalığı konusunda yürütülen projelerde sonuç olarak; Karadeniz alabalığı yetiştiriciliği, özellikle Doğu Karadeniz Bölgesinde alternatif olarak önerilebilir. Smolt boyunu takiben, deniz suyundaki hızlı büyüme kafes yetiştiriciliğinde değerlendirilebilir. Türün ıslah çalışmaları yapılarak, yetiştiricilikte kullanılabilecek yeni bir hat geliştirilebilir. DOĞAL ALABALIK KONUSUNDA YÜRÜTÜLEN PROJELER Araştırmacı Proje Adı Destek Bilgileri Prof.Dr. Füsun Erk akan Abant Gölü ve Yedigöller de (Bolu) Yaşayan Endemik Balık Hacettepe Biyoloji Böl. Türü Salmo trutta-abanticus, Tottonese-1954 (Abant Alası) ve Üniversite Proje Fonu Egzotik Balık Türü Oncrhynchus Myksis Walbaum süre 24 Ay (Gökkuşağı Alabalığı) Popülasyonlarının Karşılıklı Etkileşimi Prof.Dr. Füsun Erk akan Salmo trutta abanticus, Salmo trutta macrostigma ve hibritlerinin üreme biyolojilerinin histolojik ve hormonel açıdan incelenemsi Hacettepe Biyoloji Böl. Üniversite Proje Fonu 09 D süre 12 ay Y. Kaya Doğu Karadeniz Bölgesinde doğadan avlanan ve OMU Amasya yetiştiriciliği yapılan dere alabalığı (salmo turutta forma fario, Bilimsel Araştırma Projesi L.1758) nın et kalitesinin belirlenmesi üzerine bir araştırma S.088 A. Türker Deniz alabalığı (Salmo trutta labrax,l.)nin protein ihtiyacı üzerine bir araştırma Sinop Su Ürünleri Fakültesi Bilimsel Araştırma Projesi S.098 Togan, İ., Fidan, A.,Yalın, Genetic Structure of Two Turkish Brown Trout Populations. ODTÜ Biyoloji Böl. (1995). E., Ergüven, A., Emre,Y. TROUT CONCERT Bardakçı, F., Değerli N. Türkiye doğal alabalık (Salmo trutta L., 1758) populasyonlarında mitokondriyal DNA varyasyonu Yıldırım, A.S. Özvarol, B.A., yılmaz, S. Demir, O., Küçük,F., Kepenek,K., Gümüş,E., Gülle, İ., Günlü, A: Alabalık (Salmo trutta L.) Yoğunluğu ve Biyokütlesi Üzerine habitat özellikleri, Su Kalitesi ve Sosyo Kültürel Yapının Etkisi, Çoruh Havzası Örneği Dağ Alabalığı (Salmo trutta macrostigma Dumeril, 1858) nın Kültür Koşullarına Adaptasyonu,,. TÜBİTAK, No: TBAG T104 Süresi: 3 yıl ( ) Atatürk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi, Proje Süresi: , Destekleyen Kurum: Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi, Proje No: SDÜBAB-1072-M-05 8

5 Araştırmacı Proje Adı Destek Bilgileri Fersoy, H. Dağ Alabalığının (Salmo trutta macrostigma) Türkiye Populasyonlarında Genetik Yapının Belirlenmesi Beymelek Su Ürünleri (TAGEM/HAYSÜD/2002/09/02/01) Karataş, M. Ataköy Baraj Gölü (Tokat) ile Çoruh Havzasında (Erzurum) 2004 GOP Üniversite fonu Yaşayan Alabalıkların (Salmo trutta) Genetik Analızı gerçekleşmedi Plan, E.u Genetic differentiation in Turkish brown trout (Salmo trutta L) ODTÜ (1999) Msc Thesis.. populations as revealed by protein polymormphism. Gezgin, F. A.2 A prelimınary study on genetic differentiation among ODTU (1999) Msc Thesis.. Turkish brown trout(salmo trutta L)populations as revealed by RFLP analysis of PCR amplified mitochondrial DNA segments. Okumuş, İ., Atasaral Ş. Karadeniz Alabalığının Biyoekolojisinin Belirlenmesi KTÜ Bilimsel Araştırma Fonu (2004). Alp, A., Kara, C., Büyükçapar, H.M., Bülbül, O Alp, A., Demirci C. Tekir ve Fırnız Çaylarında (Kahramanmaraş) yaşayan balık populasyonları ve biyolojik özellikleri.. Göksu Çayı (Nurhak-Kahramanmaraş ) Balık Faunası Üzerine Bir Araştırma Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Araştırma Fonu Proje Sonuç Raporu. Proje No: 1999/7-1/1, 94 s., 2002 Kahramanmaraş Sütçü İmam Ü., Araştırma Fonu Y.Lisans tez. Okumuş, İ., Kocabaş, M. Türkiye Doğal Alabalık (Salmo trutta) Ekotiplerinin Kültür KTÜ Bilimsel Araştırma Fonunca (2004). Şartlarında Büyüme Performansı ve Morfolojik Özelliklerinin Karşılaştırılması Başçınar N. Kocabaş M. Atasaral Ş. Şahin C. Arıman H. Basibuyuk H. H. Özdemir Ö., Başçınar N. Güllü, K. Tekinay A. A. Karataş, M.: Yıldırım, A.: Kaynak Alabalığı (Salvelinus fontinalis) ve Doğal Alabalık (Salmo trutta) Hibridlerinin Yetiştiricilik Potansiyelinin İrdelenmesi Doğu Karadeniz in (Rize Bölgesi) Bazı Derelerindeki Salmo trutta labrax ın Populasyon Yapısı ve Üreme Periyodunun Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma Kuzey Fırat Populasyonuna Ait Dere Alası (Salmo sp.) nın Kültüre Alınabilirliğinin Araştırılması Rasgele artırılmıs polimorfik DNA (RAPD) markırları ile Türkiye doğal alabalık (Salmo trutta L.1758) populasyonlarındaki genetik varyasyonun incelenmesi Yaş, Kuru ve Karma Yem Gruplarıyla Beslenen Kaynak (Salvelinus fontinalis) ve Dere (Salmo trutta) Alabalıklarında Büyüme Performansı Anadolu Alabalığından (Salmo trutta macrostigma) yapay yolla yavru üretimi ve doğal sulara stoklanması üzerine bir araştırma, Kaynak (Salvelinus fontinalis) ve Dere Alabalıklarının (Salmo trutta) Kaz Dağları (Çanakkale) Koşullarına Adaptasyonu ve Büyüme Performanslarının İzlenmesi Gürün Gökpınar koşullarında Salmo gairdneri R., 1836 ile Salmo trutta macrostigma D in yumurta verimlerinin tespiti Barhal Havzası alabalıklarının (Salmo trutta labrax Pallas 1811) biyo ekolojileri üzerine araştırmalar KTÜ Bilimsel Araştırma Fonu (2006). KTÜ Araştırma Fonu Rize Ü., Araştırma Fonu Cumuriyet Üniv. Arastırma Projeleri Komisyonu KTÜ Araştırma Fonu YYÜ Bilimsel Araştırmalar Projesi, 96-ZF- 026, 1997 ÇOMU, Fen Bilimleri Ens. Lisansüstü Tez (Y. Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstit., (Y. Lisans Tezi). Atat.rk.niversitesi Fen Bilimleri Enstit.s. Su.r.nleri Anabilim DalÝ