Şekil-1: Hal/ Durum/ Ortam/ Koşul/ Şartların Meydana Gelişi

Transkript

1 Olağanüstü ve Özel Durumlarda Uygulanacak Lojistik ve Tedarik Zinciri Yönetimi ne Yönelik Bir Model Önerisi (Acil Lojistik Yardım Operasyonları - ALYO) (Afet/Deprem Lojistiği) (Olası İstanbul Depremi Seneryosu) 17 Ağustos 1999 Marmara, 12 Kasım 1999 Düzce, 12 Ocak 2010 Haiti, 11 Mart 2011 Japonya ve 23 Ekim 2011 Van depremleri bize; olağanüstü durum ve özel durumlara karşı hazırlıklı olmanın önemini bir kez daha göstermiştir. Bu afetler (depremler) aynı zamanda, yapılan acil yardım operasyonları içerisinde lojistik anlamda; yönetsel, örgütsel, yapısal, süreçsel, uygulamasal, altyapısal vb.gibi konularda büyük sıkıntılar olduğunu göstermiştir. Söz konusu durumlardan etkilenecek tüm aktörzedelerin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik uygulanacak lojistik faaliyetleri, bir bütün olarak ele alıp sistem yaklaşımıyla yönetecek bir lojistikyönetim modelin yokluğu günümüzde dikkat çekici bir gerçektir. Normal şartlar altında yürütülen lojistik faaliyetlerden farklı olarak, olağanüstü durum ve özel durumlarda icra edilmeye yönelik; kendine özgü iç dinamikleri, planlama süreci ve uygulaması olan, Acil Lojistik Yardım Operasyonları (ALYO) olarak adlandırılan, bir lojistik özel yaklaşım ihtiyacı, önümüzde acilen durmaktadır. Olağanüstü Durum ve Özel Durumlar İnsan, diğer canlılarla karşılaştırıldığında, doğaya karşı daha korunmasız olarak dünyaya gelmektedir. Bu gerçeği kavrayan insanoğlu, söz konusu eksikliğini toplu yaşayarak ve birbirlerine yardım ederek sağladığı toplumsal yapı ve devlet erki ile çözmeye çalışmıştır. Devletin; kendi yapısına, topluma, doğaya ve ekolojik dengeye zarar verebilecek tehdit ile karşılaştığında; mevcut hukuk düzeni ve örgütsel yapısı ile kontrol altına alabildiği, ortadan kaldırabildiği ve yönetebildiği durumlar olağan durumlar ; başa çıkmakta zorlandığı veya çıkamadığı durumlar ise olağanüstü durumlar olarak adlandırılmaktadır. Olağanüstü durumlarla mücadele etmek maksadıyla olağanüstü yönetim usulleri geliştirilmiştir. Ancak kimi zaman, olağanüstü yönetim usullerinin de çözüm üretmekte zorlandığı; savaş, iç savaş, ayaklanma, kıtlık, açlık vb. tehlikeler sonucunda devletin otoritesini yitirerek, kendi iradesi veya uluslararası kurumların (Birleşmiş Milletler, NATO, Avrupa Birliği vb.) uluslararası hukuk çerçevesinde inisiyatif kullanması neticesinde yaşamın sürdürülebilirliğini (idame/ beka) sağlamak maksadıyla yardım alması gereken özel durumlar oluştuğu görülmektedir. Bu maksatla, özel durumlarla mücadele edebilecek özel yönetim usulleri geliştirilmiştir. Bu kapsamda, evrenin oluşmasıyla birlikte dünya üzerindeki; halin, durumun, ortamın, koşulların ve şartların oluşturduğu arz edilen üç durum ve yönetim anlayışları bir bütün olarak Şekil-1 de gösterilmiştir. 1

2 HAL / DURUM/ ORTAM / KOŞUL / ŞARTLAR Olağan Durum Olağanüstü Durum Özel Durum OLAĞAN YÖNETİM OLAĞANÜSTÜ YÖNETİM ÖZEL YÖNETİM Olağanüstü Haller Sıkıyönetim, Seferberlik, Savaş Hali Sürdürülebilirlik (İdame/ Beka) Halleri 1. Tehlikeli Salgın Hastalık 2. Ağır Ekonomik Bunalım 3. Kamu Düzenini Bozucu Şiddet Olayları 4. Sanal Savaş / Saldırı 5. Teknolojik, Endüstriyel, Kimyasal, Nükleer ve Biyolojik Saldırılar 6. Sosyolojik Çöküntü 7. Afetler 1. Olağanüstü Halden Daha Vahim Şiddet Olayları 2. Savaş Hali 3. Ayaklanma 4. Vatan veya Cumhuriyete Karşı Kuvvetli ve Eylemli Bir Kalkışma 5. Bölünmezliğini İçten/ Dıştan Tehlikeye Düşüren Şiddet Hareketleri 1. Barışı Koruma 2. Barışı Kurma 3. Barışı Kollama 4. İnsani Yardım 5. Kriz Önleme Şekil-1: Hal/ Durum/ Ortam/ Koşul/ Şartların Meydana Gelişi Olağanüstü yönetim usullerinin, yurdumuzda 1982 Anayasa sında tanımlandığı üzere, olağanüstü durumun vahametine göre kendi içerisinde olağanüstü haller ve sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hali olarak ikiye ayrılmaktadır. Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş halini gerektirecek oluş sebeplerinden savaş hali ; lojistik uygulamalarının, askeri harekât lojistiği olarak algılanması sebebiyle acil lojistik yardım operasyonları kapsamı dışında değerlendirilmiştir. Özel durumlarda uygulanan özel yönetim usulü ise, toplumsal düzenin ve devlet yapısının muhafazası ile yaşamın normal olarak sürdürülebilirliğini sağlamak maksadıyla icra edilen; barışı koruma, barışı kurma, barışı kollama, insani yardım ve kriz önleme uygulamalarından oluşan, sürdürülebilirlik (idame/ beka) hali nden meydana gelmektedir. Şekil-1 de görülen olağanüstü durum ve özel durumlar; tahmin edilme güçlükleri, etki büyüklükleri, diğer tehlikeli olayları tetikleyebilme potansiyelleri ile coğrafyamızda oluşma sıklıkları vb. kriterler açısından değerlendirildiklerinde, afetler in en geniş kapsamlı, en uzun süreli ve en zarar verici olduğu anlaşılmaktadır. 2

3 Bu kapsamda kökenlerine göre afet türleri Şekil-2 de gösterilmiştir. AFETLER DOĞAL AFETLER BEŞERİ AFETLER DİĞER AFETLER Meteorolojik Kökenli Doğal Afetler Ekolojik ve Sosyolojik Afetler (Yapay/Doğal Olmayan) Diğer Canlıların Sebep Olduğu Afetler 1. Aşırı Sıcak & Soğuklar 2. Kuraklık 3. Fırtına, Kasırga, Hortum 4. Sel 5. Yıldırım Düşmesi 6. Çığ Düşmesi 7. Gök Taşı Düşmesi 8. Sis 9. Aşırı Kar, Dolu, Tipi, Don 10. Büyük Yangın 1. Göç Olayları 2. Nesli Tükenme 3. Ozon Tabakası Delinmesi 4. Asit Yağmuru 5. Hava Kirliliği 6. Su Kirliliği 7. Toprak Kirliliği 8. Büyük Çaplı Enerji ve Malzeme Yokluğu 9. İklim Değişikliği (Küresel Isınma) 1. Salgın Hastalık 2. Kıtlık Jeolojik ve Topoğrafik Kökenli Doğal Afetler Teknolojik Afetler 1. Volkanik Patlamalar 2. Heyelan 3. Kaya Düşmesi 4. Tsunami 5. Deprem 1. Endüstriyel Kazalar 2. Kimyasal Saldırı/Kazalar 3. Nükleer Saldırı/Kazalar 4. Biyolojik Saldırı/Kazalar Şekil-2: Kökenlerine Göre Afet Türleri Kökenlerine göre doğal, beşeri ve diğer olarak üç farklı kategoride sınıflandırılan afetlerden; doğal afetler, oluşumlarında doğal olaylarının; beşeri afetler, oluşumlarında dolaylı veya direkt olarak doğal afetlere nazaran insanın daha fazla etkili olduğu; diğer afetler ise, oluşumlarında doğal ve beşeri sebeplerin haricinde; hayvan, böcek, virüs, bakteri ve mikro-organizmalar gibi diğer canlıların etken olduğu afetlerdir. Afetler incelendiğinde deprem ; yıkım gücü, yaşanma sıklığı, diğer afetleri tetiklelme özelliği, yurdumuz coğrafyasının %96 sının sismik olarak riskli kabul edilen ilk dört derece deprem bölgesi içerisinde olması ve nüfusumuzun %98 ini tehdit etmesi sebepleriyle önemini artırmıştır. Çok yönlü etkilere sahip bir afet olan depremle asıl mücadele; iyi planlanmış, uygulamaya hazır ve disiplinler arası bir yönetim modelinin geliştirilmesi ile mümkündür. Söz konusu olağanüstü durum ve özel durumlardaki başlıca gereksinimleri; lojistik, arama-kurtarma, acil sağlık ve ilk yardım, hasta ve yaralıların tahliye edilmesi, emniyet, asayişi sağlama, haberleşme, bilgilendirme, yangın söndürme, enkaz kaldırma ve temizleme, karantina, ölülerin defnedilmesi, hasar ve zayiat tespiti vb. olarak sıralanmaktadır. Bu gereksinimlerin en önemlisi ise; olumsuz etkileri hafifletmek, yok etmek ve afetzedelerin ihtiyaçlarını öngörülen yer, zaman ve miktarda karşılamak maksadıyla yürütülecek yardım operasyonları arasında; tüm yapıyı kapsayan, kucaklayan ve en 3

4 uzun süre ile icra edilmesi gereken bir özel yaklaşım olan acil lojistik yardım operasyonlarıdır. Acil Lojistik Yardım Operasyonları (ALYO) Acil lojistik yardım operasyonları, olağanüstü durum ve özel durumun gereksinim ve ihtiyaçlarını öngörülen; zaman, yer ve miktarda karşılamak maksadıyla yürütülen; öngörü, sezgi, algı, analiz, sentez ve değerlendirmelere dayalı olarak talebi yönetmek ve tahmin etmek, siparişleri tamamlamak, etkin, kesintisiz, etkili ve hızlı lojistik tepki veren, otomatik reaksiyona geçen, bütünleşik, entegre, esnek ve izlenebilir, merkezi komuta/ kontrolü sağlayan, riskleri minimize eden, sade, mobil, modüler, çevik, ekonomik, desteklenebilir ve sürdürülebilir operasyon tabanlı lojistik uygulamalardır. Bu kapsamda, başta deprem ve afetler olmak üzere Şekil-1 ve Şekil-2 de yeralan tüm olağanüstü ve özel durumlarda (olağanüstü haller, sıkıyönetim ve seferberlik hali-savaş hali hariç, sürdürülebilirlik hali) etkin ve verimli bir şekilde uygulanabilecek Acil Lojistik Yardım Operasyonları (ALYO) tüm boyutları ile Şekil-3 te sunulmuştur. Şekil-3: Acil Lojistik Yardım Operasyon Boyutları ALYO nun temel özellikleri; direkt ikmal esaslı, gereksinim ve ihtiyacı tespit eden, talebi tahmin eden, stratejik dağıtım tabanlı malzeme akışı ve eş zamanlı malzeme ve araç takip/ izleme sistemi kullanan, yeterince stok tutan, gerektiğinde yaygın olarak dış kaynak kullanan, özel eğitimli lojistik personele ve otomatik reaksiyon gösterecek etkili lojistik tepkiye sahip, paylaşıma dayalı güçlü lojistik irtibat ve bilgi sistemleri kullanan, karar destek sistemine sahip, stratejik tedarik yönetimi ve 4

5 satın alma yapan, ulaştırma modlarını optimum kullanan, akıllı ve hareketli depolara sahip, elleçleme, barkotlama ve paketleme yapabilen, afetzedelerin ihtiyaçlarını ön görülen yer, zaman ve miktarda karşılayabilen, tek bir merkezden yönetilen, diğer operasyonlarla bütünleşik, eş zamanlı, müşterek, senkronize ve harmonize olmalarını sıralayabiliriz. ALYO kapsamında, acil ihtiyaç duyulacağı ön görülen ve dağıtıma yönelik uygulama usulleri (açılır halka, kapanır halka, serpme, merkez odaklı ve köprü) marifetince dağıtılacak dokuz kalem ana yardım malzemesi Tablo-1 e çıkarılmıştır. Tablo 1: Acil İhtiyaç Malzemeleri Acil İhtiyaç Malzemeleri 1. Su 4. Gıda 7. Kıyafet 2. İlaç 5. Çadır 8. Isınma 3. Yakıt 6. Battaniye 9. Diğer * * Temizlik malzemeleri, yemek malzemeleri (tabak, çanak vb.), ağaç palet, sera naylonu, uyku tulumu, met, kampet, yatak vb. gibi ortamın/ koşulların gerektirdiği diğer malzemelerdir. Tablo-1 de yer alan malzemelerin, en uygun uygulama usulü ile dağıtımını ve yönetimini sağlayabilecek, ALYO genel riskleri ile lojistik risklerini minimize edebilecek bir lojistik planlama süreci; kendi içinde ve diğer operasyonlarla bütünleşik, entegre, senkronize ve harmonize bir yapıya ihtiyaç duymaktadır. Bu bağlamda zaman aralığına göre hazırlanacak; stratejik, taktik, operasyonel ve mikro lojistik planların özellikleri şu şekilde sıralanmaktadır: Operatif Planlar: ALYO kapsamında, 0-24 saatlik zaman dilimini (ilk gün) içeren planlardır. Taktik Planlar: ALYO kapsamında, saatlik zaman dilimini (ikinci gününe kadar) içeren planlardır. Stratejik Planlar: ALYO kapsamında, saatlik zaman dilimini (üç ila yedinci günler) içeren planlardır. Mikro Lojistik Planlar: ALYO kapsamı dışında kaldığı değerlendirilen kısa süreli olaylarda (maden göçüğü, bina çökmesi vb.), 0-72 saatlik zaman diliminde (ilk 3 gün) icra edilecek yardım operasyonlarına katılan görevli personele iaşe ve ibate desteği sağlamak maksadıyla hazırlanan planlardır. ALYO kapsamında hazırlanan planlar, farklı zaman dilimlerini içeren yardım dalgaları olarak uygulanmaktadır. Bu bağlamda; 0-24 saatlik zaman dilimindeki 1 inci dalgada (hızlı tepki ve müdahale) Lojistik Yardım Timi (LYT); Ana Dağıtım Noktası, Ara Dağıtım Noktası, Seyyar; Araç, Bot, Tekne, Helikopter Filosu ve Çadır Kamp (kent) Alanı Dağıtım 5

6 Noktasından oluşan tesis ve mobil araçlar ile organizasyonu kuracak ve sürekli malzeme akışını sağlayacaktır saatlik zaman dilimindeki 2 nci dalgada (tansiyon düşürücü müdahale), LYT; Lojistik Destek Üssü ile organizasyonu kuracak ve sürekli malzeme akışını sağlayacaktır saatlik zaman dilimindeki 3 üncü dalgada (tamamlayıcı müdahale), LYT; Lojistik Destek Koordinasyon Merkezi ile organizasyonu kuracak ve sürekli malzeme akışını sağlayacaktır. Sonuç olarak, tüm olağanüstü durumların ve özel durumların kendine has özellikleri dikkate alınarak lojistik sahada; doktrinsel, yönetsel, yapısal, süreçsel, stratejik, malzeme, teçhizat, araç, eğitim vb. açılardan gruplandırılması ve her grubun ihtiyaçlarını karşılayacak acil lojistik yardım operasyonlarına ilişkin özel tasarım lojistik uygulamaların sürekli geliştirilmesi gerektiği değerlendirilmektedir. Not: Acil Lojistik Yardım Operasyonlarına (ALYO) ilişkin yukarıda özet olarak arz edilmeye çalışılan lojistik yaklaşım, ülkemizde yapılan ilk çalışmalardan biri olup, iki cilt ve 780 sayıfadan oluşmaktadır. Çalışmaları Tufan ŞİMŞEK ve Gürbüz ÜNAL adlı iki öğrencimle birlikte tamamladık. Onlara buradan teşekkür ediyorum. Dr.Doğan KARADOĞAN Stratejik Lojistik Yönetim Uz. Öğretim Görevlisi ALYO Proje Yönetimi ALYO Proje Ofisi kurulum kararının verilmesi, ALYO Proje Ofisi nde görev alacak personelin belirlenmesi ve eğitim ihtiyaçlarının karşılanması, ALYO Proje Ofisi nsin kurulması, Olağanüstü Durumlar (Afet-Deprem) ile Özel Durumlara ilişkin gereksinimlerin, ihtiyaçların ve talebin tespiti ve ortaya konması, ALYO Konseptinin hazırlanması (Ön konsept, konsept ve konsept geliştirme), ALYO Eğitim Konsepti nin hazırlanması ve ilgili tüm personelin eğitimi, Bölgenin analizi, sentezi ve değerlendirmesinin yapılması, Ön tasarımın yapılması, Bölgede prototip uygulamaların gerçekleştirilmesi, ALYO nun geliştirilmesi, Uygulanabilir ALYO tasarımının yapılması, 6

7 Tüm ihtiyaçların ve gereksinimlerin karşılanması, Lojistik planların ve senaryoların hazırlanması, Senaryolara göre çeşitli tatbikatların yapılması, Sonuçların değerlendirilmesi ve sisteme geri beslemenin sağlanması. Dokümantasyon ve veri depolama süreci, Lojistik Bilgi sistemleri (LBS) ile Lojistik Karar Destek Sistemleri (LKDS) çalışmalarının başlatılması (yazılım proje yönetimi süreci uygulanır), Proje ofisinin ve ALYO nun sürdürülebilirliğinin sağlanması. Dr. Doğan KARADOĞAN Stratejik Lojistik Yönetim Uz. 7