TOPOĞRAFYA, YÜKSELTİ VE RÖLİYEF

Transkript

1 YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ Tepeleri karlı dağlardan düz ve geniş ovalara kadar, dünyamızın yüzü çeşitli yeryüzü şekilleri ile biçimlenmiştir. Jeologların bir ödevi de değişik yerlerde değişik yeryüzü şekillerinin nasıl oluştuklarını açıklamaktır. Bu dal, jeolojinin en eski kısımlarından biri olmasına karşın, elimizde herhangi bir araziye uygulanabilecek ve basit birkaç ilkeyle çalışan bir yöntem bulunmamaktadır. Yine de, bu konuda jeolojide önemli bir bilgi birikimi vardır. İnsan yaşamının süresine nazaran çok yavaş işlevlerle, yeryüzü bozunma, aşınma, taşıma, ve birikme ile şekillenir. Aşınma yüksek kesimlerde dağlarda hakim iken birikme ovalarda önemlidir. Aşınma ve birikme, tektonikle ve iklimsel koşullarla ilişkilidirler. Bu bölümde, yeryüzü şekillerinin türleri ve gelişmeleri ile ilgili bilgiler verilecektir. TOPOĞRAFYA, YÜKSELTİ VE RÖLİYEF Yeryüzünü şekillendiren değişik yüksekliklere topografya denir. Topografyayı oluşturan şekillerin deniz seviyesine göre yüksekliklerine yükselti (rakım, irtifa) denir. Eş yükseltiye sahip noktalardan geçen sanal eğrilere eşyükseklik eğrileri (konturları), bu eğrileri ve başka bazı bilgileri (örneğin yerleşim isimleri) taşıyan haritaya da topografik harita denir Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 1

2 Topografya ve topografik harita. Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 2

3 İncelenen bir bölgede en yüksek ve en alçak rakım farkına röliyef denir Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 3

4 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 4

5 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 5

6 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 6

7 BELLİBAŞLI YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ Dağlar ve tepeler Dağ, etrafındaki kesimler arasından açıkça ortaya çıkan büyük ve geniş bir kaya kütlesidir. Tepeler, dağlara göre daha küçük boyuttadırlar. Dağlarınoluşumu, plaka tektoniğinin etkisi altındadır. Himalaya silsilesinde olduğu gibi, en yüksek ve sarp dağlar, tektonik etkinliğin en genç olduğu kesimlere karşılık gelir. Yaylalar (Plateaus) Yayla, geniş, düz ve çevresindeki alanlara nazaran daha yüksek kısımlara verilen isimdir. Yaylaların çoğunun ortalama rakımı 3000 metreden azdır. Antlarda, Bolivya da Altiplano ( yüksek yayla ) metre, Tibet yaylası ise 5000 metre kadardır. Yaylalar, genel olarak bir tektonik yükselme ile gelişen yeryüzü şekilleridir. Yapısal kontrollü tepeler Kıvrım ve faylarla deforme olan yerkabuğunda jeolojik tabakalar eğim kazanırlar. Bu tabakalardan aşınmaya (erozyona) dayanıklı olanlar, olmayanların aşınması ile daha belirgin bir şekilde yüzlek (mostra) verirler. Bu dayanıklı tabakalardan eğimi nispeten az olanlara kuesta, daha fazla olanlara ise hogbek (hogback) 7 ismi verilir. Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları

8 Kuesta oluşumu Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 8

9 Hogbek Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 9

10 Yapısal kontrollü sırt ve vadiler Dağ oluşumu sırasında meydana gelen kıvrımlanma olayları sırasında gelişen akarsular, başlangıçta senklinalleri kullanırlar. Zamanla, yine aşınmaya dayanıklı (dirençli) tabaka ve dayanıksız (yumuşak) tabakalardan oluşan kıvrımlı kesimde, antiklinallerin dayanıksız tabakalarının aşınması ile vadiler, dirençli tabakaların aşınmaya karşı koyduğu senklinal kesimlerinde ise sırtların oluştuğu yeryüzü şekillerini ortaya çıkarabilirler. Antiklinal sırt, senklinal vadi. Antiklinal vadi, senklinal sırt Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 10

11 Akarsu vadileri Akarsular, kaya kütlelerinin önemli miktarlarda aşınmasına yol açarlar. Akış yönüne dik olarak kesitine bakıldığında, dağlarda V-kesitli, daha alçak kesimlerde ve ovalarda ise daha geniş ve yayvan şekilli vadiler bulunur Dar, V kesitli vadi Açık vadi (dağlık alan) Geniş ve yayvan vadi Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 11

12 Tektonik vadiler Tektonik hareketlerin etkisinde kalan yeryüzü kısımlarında gelişen vadiler dar, uzun, genelde düz, ve bir veya iki tarafı faylarla sınırlanmışlardır. Tektonik etkinliği gösteren bir başka yeryüzü şekli de havzalardır. Daireselden ince ve uzun şekillere kadar değişik geometrilere sahip bu çöküntü alanlarına güzel bir örnek Erzincan havzasıdır (bakınız 1/ ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası). Yerşekillerinin kökenleri Akarsu, rüzgar ve buzulların etkisi ile gelişen, aşındırmalı ve çökelmeli çeşitli yerşekillerini önceki bölümlerde gördük. Yerşekilleri, öncelikle, aşındırma, taşıma veya çökelmenin, yalnız veya birlikte işlevleri ile gelişirler. Buna tektonik hareketlerin etkisini de eklemek gerekir. Ayrıca, akarsu yatak türünün de aşınmaya dayanıklı malzemeden yapılmış olması, ya da olmaması, oluşacak vadilerin şekillerini etkiler. Bir diğer etkili unsur da iklimdir. Sıcak, kuru, rüzgar ve akarsu aşındırmasının şekillendirdiği çöllerle, buzulların vesoğuk bir iklimle temsil edilen kutupsal bölgelerde gelişen yerşekilleri çok değişiktir. Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 12

13 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 13

14 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 14

15 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 15

16 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 16

17 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 17

18 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 18

19 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 19

20 Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 20

21 YERŞEKİLLERİNİN OLUŞUMUNU KONTROL EDEN UNSURLAR Yerşekilleri, başlıca tektonik yükselme (tectonic uplift) ve aşınma (erosion) işlevleri ile oluşur ve gelişirler. Bir bölgede yerşekillerinin oluşumu, tektonik yükselme sonucu oluşan dağlarla başlar. Yükselme ile aşınma da hızlanır. Yükselme devam ettikçe yüksek (dağlık alanlara ait) rakımlar korunur veya artarlar. Örneğin plaka tektoniği hareketlerinin değişmesi ile dağ oluşumu hızı azalmaya başladığında, yükselme yavaşlar veya tamamen durabilir. Bu durumda, erozyon yeryüzünü şekillendiren hakim unsur olur, ve yükseklikler aşınmaya devam ederler. Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 21

22 Erozyon hızı Metre/milyon yıl Yükselme hızı Metre/milyon yıl Yükselme Aşınma Dağlar yükselir Yükselme=Aşınma Dağların yüksekliği korunur Yükselme<Aşınma Dağlar aşınır ve alçalır Yükselme ~ durmuş Aşınma yavaşlar basık tepeler Yükselme = 0 Yavaş aşınma ovalar Aşınma ve tektonik yükselme arasındaki ilişkiler Prof.Dr.Kadir Dirik Ders Notları 22