SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİMİZDE ENGELLİ SİGORTALILARA SAĞLANAN POZİTİF AYRICALIKLAR

Transkript

1 SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİMİZDE ENGELLİ SİGORTALILARA SAĞLANAN POZİTİF AYRICALIKLAR Özer DEMİRDİZEN* 30* I-GİRİŞ Ülkemizde ve Birleşmiş Milletler üyesi diğer ülkelerde Mayıs günleri engelliler haftası olarak kutlanmaktadır. Engelli, doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişi olarak tanımlanmaktadır. İstatistiklere göre, ülkemizde yaşayan nüfusun yüzde 2.58 i ortopedik, görme, işitme, dil/konuşma ve zihinsel, yüzde 9,70 i de süregelen hastalığa sahip engellidir. Ülkemizdeki engellilerin yüzde 78,29 u ise işgücüne dahil değildir. Pozitif ayrımcılık, toplumdaki diğer kişilerle eşit koşullarda yaşamadığı düşünülen belli gruplara çeşitli haklar tanıyarak onları desteklemektir. Anayasamızda, engelliler için alınacak tedbirlerin eşitlik ilkesine aykırı sayılmayacağı düzenlenerek, yasalarda engellilere pozitif ayrıcalıklar tanınabileceği hüküm altına alınmıştır. Sosyal güvenlik kanunlarında da, engelli sigortalılara malullük aylığı ve erken emekli olabilme hakkı gibi bazı pozitif ayrıcalıklar tanınmaktadır. Makalemizde, sosyal güvenlik sistemimizde engelli sigortalılara tanınan bu haklar değişen mevzuat hükümleriyle sunacakları rapor türlerine göre ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. II-MALULLÜK HAKKI Malullük, çalışma veya meslekte kazanma gücünün kısmen veya tamamen kaybedilmesi nedeniyle sürekli gelir kaybına yol açan fizyolojik bir risktir. Malullük sigortası ise, sigortalının malul kalması nedeniyle gelir kaybına uğramasının önlenmesi için uygulanan sosyal sigorta koludur. Sigortalının ilk defa çalışmaya başladıktan sonra herhangi bir nedenle çalışma veya meslekte kazanma gücünün en az yüzde 60 ını kaybederek engelli duruma gelmesi malullük kapsamından faydalanacağı anlamını taşımaktadır. Yani, malullük, çalışmaya engel halin ilk defa çalışmaya başladıktan sonra oluşması halinde sigortalıya tanınan bir haktır. * 30 * Sosyal Güvenlik Denetmeni 177

2 Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından yayımlanan istatistiklere göre, 2012 yılında sigortalıya malullük aylığı ödenmiştir. Sigortalıların hangi hastalıklarının malullük kapsamına gireceği SGK Başkanlığı tarafından yayımlanan Maluliyet Tespiti İşlemleri Yönetmeliğine göre belirlenmektedir. Sigortalının veya işverenin talebi üzerine SGK tarafından yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularının sağlık kurullarınca usulüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbi belgelerin incelenmesi sonucu, çalışma gücünün veya iş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünün en az %60 ını kaybettiği SGK Sağlık Kurulunca tespit edilen sigortalı malul sayılmaktadır. Sigortalılara, malullük sigorta kolundan sağlanan tek yardım, malullük aylığı bağlanmasıdır. Sigortalıya malullük aylığı bağlanabilmesi için sigortalının; -malul sayılması, en az 10 yıldan beri sigortalı bulunup, toplam olarak gün veya başka birinin sürekli bakımına muhtaç derecede malul olan sigortalılar için ise sigortalılık süresi aranmaksızın gün prim bildirilmiş olması, -çalıştığı işten ayrıldıktan sonra Tahsis Talep ve Beyan Taahhüt Belgesi 32 2 ile SGK nın ilgili ünitesine başvurması gerekmektedir. Sigortalılara malullük aylığı bağlanabilmesi için öncelikle sigortalının maluliyet durumunun tespit edilmesi gerekmektedir. Maluliyet tespitinin yapılabilmesi için sigortalının Sağlık Kuruluşuna Sevk Talep Dilekçesi3 33 ile en son bağlı bulunduğu sosyal güvenlik merkezine başvurması gerekmektedir. Maluliyet durumunun tespiti için sevk işlemi yapılacak sigortalının, sevk talebinde bulunduğu tarihte sigortalılığını sonlandırması şartı aranmayacak, sigortalılığı devam ederken de sigortalı sevk talebinde bulunabilecektir. İşten ayrılma, işyerini kapatma veya devretme koşulu tahsis talep aşamasında aranacak olup, sigortalının tahsis talebinde bulunmadan önce mutlaka sigortalılığını sonlandırması gerekmektedir. II-ERKEN EMEKLİLİK HAKKI Yüzde 40 tan fazla engeli bulunan sigortalılar, diğer sigortalılara oranla daha erken emekli olabilmektedir. Erken emeklilik hakkı, işe başlamadan önce malul sayılmayı gerektirecek derecede hastalık veya engeli bulunanlar 31 1 Sigortalıların malullük durumlarının tespitinde Malullük İşlemleri Tespit Yönetmeliğinin ekinde yer alan hastalık listesine göre işlem yapılmaktadır. Bu listede hangi hastalıkların ne şekilde malullük kapsamında değerlendirileceği açıklanmaktadır Söz konusu belge için bkz. SGK, 2011/58 sayılı Genelge, EK Söz konusu dilekçe için bkz. SGK, 2011/58 sayılı Genelge, EK MAYIS - HAZİRAN

3 ile çalışma gücündeki kayıp oranı yüzde olan engelli sigortalılara tanınmaktadır. Aşağıda bu hususlar konusuna göre alt başlıklara ayrılarak ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. A-İşe Başlamadan Önce Malul Olanlar İçin Erken Emeklilik Hakkı Hem 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu hem de 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununa göre, çalışmaya başladıktan sonra çalışma gücünün en az yüzde 60 ını kaybettiği tespit edilenler malul sayılmakta ve bu kişiler malullük aylığından faydalanabilmektedirler. Sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başladığı tarihten önce malul sayılmayı gerektirecek derecede hastalık veya sakatlığı bulunan sigortalılar ise malullük aylığından yararlanamamaktadır. Bu nedenle malullük aylığından faydalanamayanlara, yaşları ne olursa olsun belirli süre sigortalı bulunmak ve prim ödenmiş olmak şartlarıyla erken emekli olma hakkı tanınmaktadır. Yalnız, burada iki farklı durum söz konusudur. SGK, kendi sağlık kurulundan alınan karara göre çalışmaya başlamadan önce malul sayılanlarla vergi indiriminden faydalananları ayrı tutmaktadır. Sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başladığı tarihten önce 506 sayılı Kanunun mülga 53 üncü maddesi ve 5510 sayılı Kanunun 25 inci maddesine göre malul sayılmayı gerektirecek derecede hastalık veya engeli bulunup, SGK sağlık kurulundan alınan karar göre çalışma gücü kaybı belirlenen sigortalılar aşağıdaki Tablo-1 de belirtilen şartları yerine getirmeleri halinde erken emekli olabilmektedirler. Tablo-1: SGK Sağlık Kurulu Kararıyla Çalışmaya Başlamadan Önce Malul Sayılanlar İçin Erken Emeklilik Şartları Sigortalılık başlangıç tarihi Sigortalılık süresi Prim gün sayısı 01/10/2008 öncesi dönem 15 yıl /10/ /12/ yıl /01/ /12/ yıl /01/ /12/ yıl /01/2011 ve sonrası dönem 15 yıl 3960 Tablo-1 den anlaşılacağı üzere, işe başlamadan önce çalışma gücünün yüzde 60 ını kaybettiği SGK Sağlık Kurulu kararı ile tespit edilen engelli sigortalılar için sigortalılık süresi aynı kalmak koşuluyla prim ödeme gün sayılarına 3960 günü geçmemek üzere her yıl için 100 gün eklenmektedir. 179

4 B Tarihinden Önce İşe Başlayıp Engeli Sebebiyle Vergi İndiriminden Faydalananların Erken Emeklilik Hakkı 5510 sayılı Kanunun geçici 10 uncu maddesinin ikinci fıkrasıyla; 5510 sayılı Kanunun yürürlük tarihinden önce sigortalı olup kanunun yürürlük tarihinden önce veya sonra engeli sebebiyle vergi indiriminden faydalanan sigortalıların hakları korunmuş ve bu durumda bulunanlar hakkında mülga 506 sayılı Kanun hükümlerine göre işlem yapılacağı belirtilmiştir. Bu durumda olanların emekliliğe hak kazanma şartları engellilik derecelerine göre belirlenmektedir. Yüzde arasında engeli bulunlar birinci, yüzde arasında engeli bulunlar ikinci ve yüzde arasında engeli bulunlar ise üçüncü derecede engelli sayılmaktadır. Sigortalılık başlangıcı 01/10/2008 tarihinden önce olup engelliliği sebebiyle vergi indiriminden faydalanan sigortalıların emekliliğe hak kazanma koşulları birinci derece engeli (yüzde 80 ve üzeri) olanlar için 15 yıl sigortalılık süresi ve 3600 gün prim ödeme gün sayısı iken, ikinci derece engeli (yüzde 60-79) olanlar için ise aşağıda bulunan Tablo-2 deki gibidir. Tablo-2: İkinci Derece (Yüzde 60-79) Engeli Nedeniyle Vergi İndiriminden Yararlananlar İçin Emeklilik Şartları Sigortalılık başlangıç tarihi Sigortalılık süresi Prim gün sayısı 06/08/1991 ve öncesi 15 yıl /08/ /08/ yıl 8 ay /08/ /08/ yıl 4 ay /08/ /08/ yıl /08/ /08/ yıl 8 ay /08/ /09/ yıl 4000 Tablo-2 den de anlaşılacağı üzere ikinci derece sakatlığı sebebiyle vergi indiriminden yararlananlardan; 06/08/1991 tarihinde ve öncesinde sigortalılığı başlayanlar 15 yıl sigortalılık süresini ve 3600 prim ödeme gün sayısını doldurduklarında erken emekli olabilmekte, tabloda belirtilen diğer tarih aralıklarında sigortalılığı başlayanların ise sigortalılık sürelerine kademeli olarak 8 er ay, prim gün sayılarına ise 80 er gün eklenmektedir sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği tarihinden önce sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başlayıp, bu tarihten önce veya sonra üçüncü derece sakatlığı (yüzde 40-59) sebebiyle vergi indiriminden faydalanmaya 180 MAYIS - HAZİRAN

5 başlayan sigortalılara, yaşları ne olursa olsun aşağıda bulunan Tablo-3 de belirtilen sürelerde sigortalı bulunmak ve prim bildirilmek şartıyla erken emekli olma hakkı tanınmaktadır. Tablo-3: Üçüncü Derece (Yüzde 40-59) Sakatlığı Nedeniyle Vergi İndiriminden Yararlananlar İçin Emeklilik Şartları Sigortalılık başlangıç tarihi Sigortalılık süresi Prim gün sayısı 06/08/1991 ve öncesi 15 yıl 3600 gün 07/08/ /08/ yıl 3760 gün 07/08/ /08/ yıl 3920 gün 07/08/ /08/ yıl 4080 gün 07/08/ /08/ yıl 4240 gün 07/08/ /09/ yıl 4400 gün Tablo-3 den de anlaşılacağı üzere üçüncü (yüzde 40-59) derece sakatlığı sebebiyle vergi indiriminden yararlananlardan; 06/08/1991 tarihinde ve öncesinde sigortalılığı başlayanlar 15 yıl sigortalılık süresini ve 3600 prim ödeme gün sayısını doldurduklarında erken emekli olabilmekte, belirtilen diğer tarih aralıklarında sigortalılığı başlayanların ise sigortalılık sürelerine kademeli olarak 1 er yıl, prim gün sayılarına ise kademeli olarak 160 şar gün eklenmektedir. C Tarihinden Sonra İşe Başlayıp Çalışma Gücü Kaybı Yüzde Olanlar İçin Erken Emeklilik Hakkı 5510 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği 01/10/2008 tarihi itibariyle ilk defa sigortalılığı başlayanların, sakatlıkları nedeniyle faydalandıkları vergi indiriminden dolayı erken emekli olabilme hakkı bulunmamaktadır. Bu durumda olan sigortalıların SGK ya başvurarak sevk edilecekleri sağlık kuruluşlarından alacakları raporların SGK Sağlık Kurulunca onaylanması gerekmektedir. SGK Sağlık Kurulunca çalışma gücündeki kayıp oranının yüzde 40 ila yüzde 59 arasında olduğu anlaşılan sigortalılara aşağıda bulunan Tablo-4 de belirtilen sürelerde sigortalı bulunmak ve prim bildirilmek şartıyla erken emekli olma hakkı tanınmaktadır. 181

6 Tablo-4: SGK Sağlık Kurulu Kararıyla Çalışma Gücü Kaybı Yüzde Olanlar Sigortalılık başlangıç tarihi Sigortalılık süresi-prim gün sayısı Yüzde Yüzde /10/ /12/ yıl-3700 gün 18 yıl-4100 gün 01/01/ /12/ yıl-3800 gün 18 yıl-4200 gün 01/01/ /12/ yıl-3900 gün 18 yıl-4300 gün 01/01/ /12/ yıl-4000 gün 18 yıl-4400 gün 01/01/ /12/ yıl-4100 gün 18 yıl-4500 gün 01/01/ /12/ yıl-4200 gün 18 yıl-4600 gün 01/01/ /12/ yıl-4300 gün 18 yıl-4680 gün 01/01/2015 ve sonrası dönem 16 yıl-4320 gün 18 yıl-4680 gün Tablo-4 den de anlaşılacağı üzere SGK Sağlık Kurulunca çalışma gücündeki kayıp oranının yüzde arasında olduğu anlaşılanlardan sigortalılık süreleri 16 yıl ve 18 yıl olmak koşuluyla prim gün sayılarına yüzde olanlar için 3960 günü, yüzde olanlar için ise 4680 günü geçmemek üzere her yıl için 100 gün eklenmektedir. III-SONUÇ Sosyal güvenlik sistemimize göre çalışmaya başladıktan sonra çalışma gücünü yüzde 60 ve üzerinde kaybeden ve bu sebeple engelli duruma gelen sigortalılara malullük hakkı tanınmakta ve bu durumdakilere malullük aylığı bağlanmaktadır. Bunun haricinde kalan ve çalışma gücünü en az yüzde 40 oranında kaybeden engelli sigortalılara ise erken emekli olma ayrıcalığı tanınmaktadır. Makalemizde anlatılanlardan anlaşılacağı üzere, tarihinden sonra işe başlayanların sakatlıkları nedeniyle faydalandıkları vergi indiriminden dolayı erken emekli olabilme hakkı bulunmamaktadır. Bu durumda olanların kesinlikle SGK ya başvurması ve SGK Sağlık Kurulu tarafından verilen çalışma gücündeki kayıp oranına göre erken emeklilik hesabı yapmaları gerekmektedir. Yüzde 40 ın üzerinde engeli bulunanların emekli olurken yaş şartına takılmamalarının da çok önemli bir avantaj olduğu unutulmamalıdır. Fakat, tablolara bakıldığında engelli sigortalılarımızın emekli olmalarının her geçen yıl daha da zorlaştığı anlaşılmaktadır. Sosyal güvenlik sistemimizde engelli sigortalılara sağlanan erken emekli olabilme avantajı- 182 MAYIS - HAZİRAN

7 nın tek başına yeterli olmadığı düşünülmektedir. Engelli sigortalılarımıza, rahatsızlıkları sebebiyle çalışamadıkları süreleri borçlanma ve sağlık hizmetlerinde katılım payı almama gibi daha fazla pozitif ayrıcalıklar tanınmasının yerinde olacağı değerlendirilmektedir. KAYNAKÇA Güzel, Ali, Okur, Ali Rıza ve Caniklioğlu, Nurşen (2010). Sosyal Güvenlik Hukuku. İstanbul: Beta Yayınları. Kurt, Resul, (2004). İş Hukuku ve Sosyal Sigorta Mevzuatında Usul ve Esaslar. İstanbul: İSMMMO. Sosyal Güvenlik Kurumu (2012). Yıllık istatistikler Ankara: Teşkilat. [çevrimiçi erişim: Sosyal Güvenlik Kurumu ( ) Kanuna göre 4/1-(a) ve 4/1-(b) kapsamındaki sigortalıların tahsis işlemleri konulu 2011/58 sayılı Genelge, Ankara. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı ( ). Maluliyet Tespiti İşlemleri Yönetmeliği. Ankara: Resmi Gazete (28727 sayılı). T.C. Anayasa ( ) 2709 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. Ankara: Resmi Gazete (17863 sayılı). T.C. Yasalar ( ) 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (10700 sayılı). T.C. Yasalar ( ) 5378 Sayılı Engelliler Hakkında Kanun. Ankara: Resmi Gazete (25868 sayılı). T.C. Yasalar ( ) 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (26200 sayılı). T.C. Yasalar (29,30, ) 506 Sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu. Ankara: Resmi Gazete ( sayılı). Yılmaz, Ataman (2004). Tahsis Mevzuatı Ve İşlemleri. Ankara: Beceri Matbaası. 183