T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU Ağustos 2003

2 Bu rapor 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 14. Maddesi gereği hazırlanmıştır. Raporda yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. Bilgi için: (312) (312) (312) /1393 ve 1544 e-posta:

3 ÖNSÖZ Kamu mali yönetiminin en önemli unsurlarından birisi etkin borç yönetimidir. Borç yönetiminde etkinliğin ön koşulu ise akılcı ekonomi politikalarının eşgüdüm içinde yürütülmesidir. Bu nedenle, mali ve parasal disiplin konusunda ödün vermeksizin atılan adımlar ve yapısal reformlar alanındaki siyasi kararlılık borcun başarılı bir biçimde yönetilebilmesi ve olumlu sonuçların alınabilmesi açısından büyük önem arzetmektedir. Bu yaklaşım çerçevesinde hazırlanan ve uygulanmakta olan ekonomik program beklenen sonuçlarını vermeye başlamıştır yılının ilk yarısında ekonomik aktivite canlılığını korumaya devam ederken, enflasyon oranları yıllık yüzde 20 lik hedefe doğru hızla yaklaşmaktadır. Kamu maliyesinde disiplinin sürdürülmesi ve faiz dışı fazla hedefinde herhangi bir sapmaya yol açılmayacak olması, Hazine nin finansman programını da başarıyla yürütmesini sağlamaktadır. Bu çerçevede, bu yılın ilk yarısında yüzde 96 olan iç borç çevirme oranının, ikinci yarıda ortalama olarak yüzde 80 e düşmesi öngörülmektedir. Ekonomide ve kamu dengesindeki bu olumlu tablo, kamu borç stokunun GSMH ya oranındaki düşüş ile de desteklenmektedir yılında milli gelirin yüzde 92 sine çıkan kamu borç stoku düşmeye devam etmektedir yılı sonunda kamu net borcunun milli gelire oranının yüzde 70 seviyesinin de altına ineceği tahmin edilmektedir. Orta vadede ise kamu net borç stokunun milli gelire oranının yüzde 60 seviyesine düşürülmesi hedeflenmektedir. i

4 İlkini Nisan 2003 tarihinde yayınladığımız ve gerek medya gerekse akademik çevrenin ilgisini çeken Kamu Borç Yönetimi Raporu nun ikincisi, 2003 yılının ikinci çeyreğinde Hazine nin kamu borç, alacak ve risk yönetimi alanındaki uygulama ve çalışmalarına ilişkin değerlendirmeleri içermektedir. Kamu Borç Yönetimi Raporu nun hazırlanmasında ilk rapora ilişkin görüş ve değerlendirmeler de dikkate alınmıştır. Hazine nin şeffaflık ve hesap verilebilirlik anlayışı çerçevesinde hazırladığı bu yeni raporun ekonomimizle ilgilenmekte olan tüm kamuoyuna yararlı olmasını temenni ederim. Ali BABACAN Devlet Bakanı ii

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... iii TABLOLARIN LİSTESİ... v GRAFİKLERİN LİSTESİ... vi 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER İÇ BORÇ DIŞ BORÇ PROGRAM FİNANSMANI PROJE FİNANSMANI BORÇLANMA LİMİTİ BORÇ SERVİSİ İÇ BORÇ SERVİSİ DIŞ BORÇ SERVİSİ BORÇ STOKU GAYRİSAFİ BORÇ STOKU KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKUNUN YAPISI Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKU DEĞİŞİMİ İÇ BORÇ DIŞ BORÇ KAMU NET BORÇ STOKU BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU iii

6 5.1 İÇ BORÇ DIŞ BORÇ İKİNCİL PİYASA GELİŞMELERİ İÇ PİYASA DIŞ PİYASA KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI SAĞLANAN GARANTİLER KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER GERİ ÖDEMELER RİSK HESABI GERİ ÖDEME PROJEKSİYONU ALACAK YÖNETİMİ HAZİNE ALACAK STOKUNUN YAPISI HAZİNE ALACAK STOKUNUN KAYNAK DAĞILIMI VADESİ GEÇMİŞ ALACAK STOKU VADESİ GELECEK ALACAK STOKU HİBELER BORCUN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ EKLER EK 1: IMF İLE STAND-BY DÜZENLEMESİNİN 5. GÖZDEN GEÇİRME ÇALIŞMALARI KAPSAMINDA KAYDEDİLEN GELİŞMELER EK 2: İÇ BORÇ STOKUNUN REEL FAİZ HESABI İLE BUNA İLİŞKİN VARSAYIM VE AÇIKLAMALAR EK 3: TÜRKİYE NİN KREDİ DEĞERLİLİĞİ EK 4: KAMU NET BORÇ STOKU HESABINA İLİŞKİN METODOLOJİ EK 5: BORCUN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ ANALİZİNE İLİŞKİN METODOLOJİ EK 6: TANIMLAR EK 7: KAMU FİNANSMANI VERİLERİ iv

7 TABLOLARIN LİSTESİ Tablo 1: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri... 2 Tablo 2: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri ve Hedef Karşılaştırması... 2 Tablo 3: Nakit İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısına Göre Dağılımı... 3 Tablo 4: 2003 Haziran Ayı İtibariyle Gerçekleştirilen Tahvil İhraçları... 6 Tablo 5: 2003 Yılı İlk Yarısında Yapılan Tahvil İhraçlarının Ortalama Vade ve Faiz Oranı 7 Tablo 6: İç Borç Servisi... 9 Tablo 7: Konsolide Bütçe Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Tablo 8: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Borç Stoku Tablo 9: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Tablo 10: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Tablo 11: 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 12: 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 13: 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi Tablo 14: 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi Tablo 15: Toplam Kamu Net Borç Stoku Tablo 16: İMKB Tahvil Bono Piyasasında Yapılan İşlemlerin ve Tescil İşlemlerinin Üyelere Göre Dağılımı Tablo 17: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı Tablo 18: 31 Mart 2003 İtibariyle Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 19: 2003 Yılı İlk 6 Ayında Sağlanan Garantili Krediler Tablo 20: 2003 Yılı İlk Üç Ayında Yapılan Garantili Kredi Borç Servisleri Tablo 21: Risk Hesabı Hareketleri Tablo 22: Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Anapara Faiz Dağılımı Tablo 23: Üstlenilen Ödemeler Tablo 24: 2003 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Hazine Alacak Stoku Tablo 25: 2003 Haziran İtibariyle Kaynaklara göre Vadesi Gelecek Alacak Stoku Tablo 26: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Tablo 27: 2003 Yılı Haziran Ayı Sonu İtibariyle Alınan Hibeler Tablo 28: Borcun Sürdürülebilirliğine İlişkin Senaryolar Tablo 29: Parasal Büyüklüklere İlişkin Hedef ve Gerçekleşmeler Tablo 30: İç Borç Stokunun Yıllık Bileşik Reel Faizi Tablo 31: Türkiye nin Kredi Notları v

8 Tablo 32: 2003 Yılı Konsolide Bütçe Hedef ve Gerçekleşmesi Tablo 33: Konsolide Bütçe Borç Stoku ( Haziran) Tablo 34: Yıllar İtibariyle İç Borç Stoku ( Haziran) Tablo 35: Borçluya Göre Dış Borç Stoku Tablo 36: (Ocak-Mart) Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 37: Hazine Garantileri Nedeniyle Üstlenilen Ödemeler Tablo 38: Hazine Alacak Stoku Tablo 39: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 40: Gerçekleşen Tahsilatlar GRAFİKLERİN LİSTESİ Grafik 1: Ocak-Haziran 2003 Nakit İç Borçlanmanın Döviz Kompozisyonu ve Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı... 4 Grafik 2: Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi... 4 Grafik 3: Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti... 5 Grafik 4: Ocak-Haziran 2003 Döneminde Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri... 9 Grafik 5:Nisan-Haziran 2003 Döneminde Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 6: 2003 Haziran Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe Borç Stokunun Grafik7: 2003 Haziran Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Grafik 8: Haziran 2003 Konsolide Bütçe Dış Kredi Stokunun Grafik 9: Haziran 2003 Konsolide Bütçe Dış Tahvil Stokunun Grafik 10: 2003 Yılı Öngörülen İç Borç Ödemeleri Grafik 11:2003 Yılı Konsolide Bütçe Dış Borç Ödeme Projeksiyonu Grafik 12: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu Grafik 13: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde Oluşan Faizler Grafik 14: Dolar Cinsi Tahvillerin Getiri Performansı Grafik 15: Euro Cinsi Tahvillerin Getiri Performansı Grafik 16: KİT lerin ve Yerel Yönetimlerin Garantili Borç Stok Dağılımı Grafik 17: Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 18: Haziran Ayı Sonu İtibariyle Sağlanan Garantili Kredilerin Gelişimi 27 vi

9 Grafik 19: Hazine Garantili Dış Borçlar İçin Yapılan Toplam Ödemeler İçerisinde Üstlenim Payları Grafik 20: Kurumlar Tarafından Gerçekleştirilen Ödemelerin Gelişimi Grafik 21: Risk Hesabından Gerçekleştirilen Ödemelerin Bütçe Yapısına Göre Dağılımı.. 31 Grafik 22: Kurum Bazında Hazine Garantili Dış Borç Servis Projeksiyonu Grafik 23: 2003 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Alacak Stokunun Kuruluş Bazında Dağılımı.. 33 Grafik 24: 2003 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Hazine Alacak Stokunun Dağılımı Grafik 25: Alacak Stokunun 2003 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Kaynak Dağılımı Grafik Ocak-Haziran Döneminde Gerçekleşen Tahsilatlar Grafik 27: Vadesi Geçmiş Alacakların Yıllar İtibariyle Gelişimi Grafik 28 Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonun Dağılımı Grafik 29: Sürdürülebilirlik Senaryoları vii

10 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ 2003 yılı Ocak-Mart döneminde konsolide bütçe gelirleri 20,4 katrilyon TL, bütçe harcamaları 31,3 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde faiz dışı harcamalar 15,5 katrilyon TL olarak gerçekleşerek, 2003 yılı ilk çeyreğinde toplam bütçe harcamaları içinde yüzde 49,5 luk bir paya sahip olmuştur. Faiz dışı fazla 4,9 katrilyon TL, bütçe açığı 10,9 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Sözkonusu dönemde konsolide bütçe nakit açığı 12,7 katrilyon TL dir. Nakit dengesinde meydana gelen bu açık net borçlanma ile karşılanmıştır yılı Nisan-Haziran dönemi bütçe gerçekleşmeleri incelendiğinde bütçe gelirlerinin 24,3 katrilyon TL, bütçe harcamalarının 38,2 katrilyon TL olduğu görülmektedir. Bu dönemde, faiz dışı harcamalar 19,1 katrilyon TL olarak gerçekleşmiş ve 2003 yılı ikinci çeyreğindeki toplam bütçe harcamalarının yaklaşık yüzde 50 lik kısmını oluşturmuştur. Sözkonusu dönemde faiz dışı fazla 5,2 katrilyon TL, bütçe açığı 13,9 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir yılı Nisan-Haziran dönemi konsolide bütçe nakit açığı ise 2003 yılı birinci çeyreğine göre yaklaşık 2 katrilyon TL artarak 14,7 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Nisan-Haziran döneminde yapılan 16,6 katrilyon TL lik net borçlanmanın 14,7 katrilyon TL lik kısmı konsolide bütçe nakit açığının finansmanı için kullanılmıştır. Söz konusu net borçlanma tutarının 1,9 katrilyon TL lik kısmı ise, diğer emanetler, nakit değişmesi ve nakit benzeri kalemlerden oluşan diğer kaleminde yer almaktadır yılı Nisan-Haziran dönemi gerçekleşmelerinde dikkati çeken bir husus da; konsolide bütçe finansmanındaki net dış borçlanma rakamındaki artıştır. Ocak-Mart döneminde dış borçlanmanın üzerinde dış borç ödemesi yapılmışken, Nisan-Haziran döneminde 4,8 katrilyon TL lik dış borç kullanımı ve 3 katrilyon TL lik dış borç ödemesi yapıldığından konsolide bütçe nakit açığı için yaklaşık 1,8 katrilyon TL lik net dış finansman sağlanmıştır. 1

11 Tablo 1: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri OCAK-MART NİSAN MAYIS HAZİRAN NİSAN-HAZİRAN OCAK-HAZİRAN Bütçe Gelirleri Bütçe Harcamaları Faiz Dışı Harcamalar Faiz Dışı Denge Bütçe Dengesi Nakit Dengesi Finansman Dış Borçlanma, Net Kullanım Devirli+Garantili Borç Geri Dönüşü Ödenen İç Borçlanma, Net Satış Ödenen Diğer * Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri; Cari Fiyatlarla ve Trilyon TL cinsindendir yılı Ocak-Haziran döneminde konsolide bütçe gelirleri 44,7 katrilyon TL olarak gerçekleşmiş olup 2003 yılı konsolide bütçe gelir hedefi olan 100,8 katrilyon TL nin yüzde 44,3 lük kısmı ilk altı ayda sağlanmıştır yılının ilk yarısında 37,1 katrilyon TL vergi geliri sağlanmıştır. Böylece 86 katrilyon TL olarak öngörülen 2003 yılı konsolide bütçe vergi gelirlerinin yüzde 43,2 sine ulaşılmıştır. Söz konusu dönemde, vergi dışı gelirler kaleminde ise 14,8 katrilyon TL lik hedefin yüzde 51,1 i sağlanmış bulunmaktadır. Diğer taraftan, 2003 yılının ilk yarısı itibariyle konsolide bütçe harcamaları 69,4 katrilyon TL seviyesinde gerçekleşmiş olup bu tutar program rakamının yüzde 47,6 sına karşılık gelmektedir. Aynı dönemde, transfer harcamaları kaleminde yer alan faiz harcamaları ise 34,9 katrilyon TL olarak, 2003 yılı konsolide bütçe faiz harcamaları hedefinin yüzde 53,3 ü oranında gerçekleşmiştir (Tablo 2). Tablo 2: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri ve Hedef Karşılaştırması Ocak- Yıllık Gerçekleşme/ Haziran Program Program (Trilyon TL) Gerçekleşme % GELİRLER (A+B) ,3 A. Vergi Gelirleri ,2 B. Vergi Dışı Gelirler ,1 HARCAMALAR (A+B+C) ,6 A. Cari ,0 B. Yatırım ,0 C. Transfer ,3 (Faiz Harcamaları) ,3 2

12 2 BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER 2.1 İÇ BORÇ 2003 Nisan- Haziran döneminde 14,2 katrilyon TL tahvil ve 17,7 katrilyon TL bono olmak üzere, toplam 31,9 katrilyon TL tutarında nakit iç borçlanma gerçekleştirilmiştir. Söz konusu dönemde toplam 17,9 katrilyon TL tutarında mahsuben borçlanma gerçekleştirilmiştir. Bu işlemler içerisinde en büyük payı Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı (ÇTTH) için yapılan DİBS değişimleri oluşturmaktadır. 1 Nisan-Haziran döneminde yapılan nakit iç borçlanmalar içinde TL cinsinden borçlanmaların payı yılın ilk çeyreğine oranla 2,2 puan artmış, döviz cinsinden olanların payı aynı oranda düşmüştür (Tablo 3). Tablo 3: Nakit İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısına Göre Dağılımı Ocak-Mart Nisan-Haziran Ocak-Haziran Sabit faiz 91,7% 95,4% 93,6% Değişken faiz 8,3% 4,6% 6,4% Döviz 8,3% 6,1% 7,2% TL 91,7% 93,9% 92,8% Ocak-Haziran 2003 döneminde 61,4 katrilyon TL lık toplam nakit iç borçlanma gerçekleştirilmiştir 2. Bu borçlanmanın 51,5 katrilyon TL lık kısmı iskontolu TL DİBS ihalelerinden, 4 katrilyon TL lık kısmı doğrudan satışlardan, 3,5 katrilyon TL lık kısmı döviz cinsi DİBS ihalelerinden, 1,8 katrilyon TL lık kısmı değişken faizli DİBS ihalelerinden ve 560 trilyon TL tutarındaki kısmı ise TAP satışlarından oluşmaktadır sayılı ÇTTH ın Tasfiyesi ve Bu Hesaptan Yapılacak Ödemelere Dair Kanun çerçevesinde, bu hesapta mevcut tasarrufların değerlendirilmesi amacıyla daha önce ihraç edilmiş olan DİBS lerin hak sahiplerine yapılacak ödeme koşulları ile uyumlu hale getirilmesi amacıyla, sözkonusu DİBS ler tarihinde erken itfaya tabi tutularak 15 katrilyon TL tutarında, TÜFE ye endeksli, 3 yıl vadeli DİBS ihracı gerçekleştirilmiştir. 2 Piyasa yapıcılığı çerçevesinde ihalelerde yapılan senet değişimleri dahildir. 3

13 Grafik 1: Ocak-Haziran 2003 Nakit İç Borçlanmanın Döviz Kompozisyonu ve Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı Döviz cinsinden 7.2% Döviz Cinsi DİBS İhaleleri 5.7% Değişken Faizli Tahvil İhaleleri 3.0% TAP 0.9% Direkt Satış 6.5% TL cinsinden 92.8% İskontolu TL DİBS İhaleleri 83.9% Ocak-Haziran 2003 döneminde yapılan nakit iç borçlanmanın faiz yapısına bakıldığında yüzde 93,6 sının sabit faizli, yüzde 6,4 ünün değişken faizli; borçlanılan para cinsine göre dağılımının ise yüzde 7,2 si döviz, yüzde 92,8 i TL cinsi şeklinde olduğu görülmektedir. İhraç yöntemleri dikkate alındığında ise en büyük oran yüzde 83,9 ile iskontolu TL DİBS ihalelerine aittir (Grafik 1) yılının Ocak-Mart döneminde 9,6 ay olarak gerçekleşen kümülatif ortalama vade, Mayıs ve Haziran aylarında yapılan TL cinsinden iskontolu tahvil ihalelerinin ve Haziran ayında yapılan 2 yıl vadeli döviz cinsinden tahvil ihalesinin etkisi ile Ocak- Haziran dönemi itibari ile ortalama 10,2 aya çıkmıştır (Grafik 2). Irak savaşının 9 Nisan da bitmesine rağmen bölgedeki belirsizliğin devam etmesi nedeniyle ihalelerde oluşan faizler Nisan ayının son haftalarında düşmeye başlamış ve yüksek faizlerin etkisi ile Nisan ayındaki ihalelerde vade de kısalmıştır. Grafik 2: Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi Ay Oca Şub Mar Nis May Haz Aylık Kümülatif Not: Değişken faizli tahviller hariç ihale yöntemi ile borçlanmaları kapsamaktadır. 4

14 Diğer taraftan, ilk üç aylık dönemde olası Irak savaşı nedeniyle yükselme trendinde olan faizlerin etkisiyle yüzde 54,8 seviyesinde gerçekleşen kümülatif ağırlıklı ortalama borçlanma maliyeti, savaş dönemi sonrasında düşmüş ve Haziran 2003 sonu itibariyle yüzde 52,2 ye inmiştir. Grafik 3: Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti Yıllık Bileşik % Oca Şub Mar Nis May Haz Aylık Kümülatif Not: Değişken faizli tahviller hariç ihale yöntemi ile borçlanmaları kapsamaktadır. 2.2 DIŞ BORÇ PROGRAM FİNANSMANI 2003 yılında uluslararası piyasalardan 4,5 milyar dolar tutarında tahvil ihracı yapılması öngörülmüştür yılının Kasım ayındaki genel seçimler sonrasında, politik belirsizliğin ortadan kalkması piyasalarda Türk tahvillerine yönelik güvenin oluşması ve talebin artmasına neden olmuştur. Bu çerçevede, 2003 yılının başında gerçekleştirilen 3 ayrı tahvil ihracı ile 1,6 milyar dolar tutarında finansman temin edilmiştir. Irak savaşının beklenenden çok daha kısa sürmesi ve buna bağlı risklerin sınırlı kalması, yatırımcıların gelişmekte olan ülke tahvillerine tekrar yönelmesini sağlamıştır. Mayıs ayı ortasından itibaren gerçekleştirilen borçlanmalarla ile 2003 yılı ilk yarısında sağlanan finansman tutarı 4 milyar dolara çıkarılmıştır. Böylece, programlanan 4,5 milyar dolar tutarındaki 2003 yılı finansmanın büyük kısmı karşılanmış olup yılın geri kalan bölümü için dış borçlanma politikasına önemli bir esneklik kazandırılmıştır. 5

15 Tablo 4: 2003 Haziran Ayı İtibariyle Gerçekleştirilen Tahvil İhraçları İhraç Tarihi Döviz Cinsi Miktar (milyon) Vade Kupon (%) Yatırımcıya Getirisi USD yıl 11 UST bp EUR yıl 9,875 Bund bp (1) USD yıl 2 ay 10,5 UST bp (1) USD yıl 11 UST bp EUR yıl 7 ay 9,5 Bund bp (1) USD yıl 9,875 UST bp 2003 Ocak-Haziran toplamı (ihraç tarihlerindeki kurlar itibariyle) 4,024 milyon ABD doları (1) Artırım. İlk üç aylık sürede, uluslararası piyasalardan tahvil ihracı yolu ile temin edilen finansman tutarının ortalama vadesi 7,2 yıl olarak gerçekleşmiştir. Euro cinsinden borçlanmalar için ortalama vade 5 yıl ve ortalama faiz oranı yüzde 9,9, dolar cinsinden borçlanmalar için ortalama vade 8,4 yıl ve ortalama faiz oranı yüzde 10,8 olarak gerçekleşmiştir. İkinci üç aylık dönemde ise temin edilen finansman tutarı 2,4 milyar dolar ve ortalama vade 7,3 yıl olmuştur. Döviz cinsi itibariyle değerlendirildiğinde, ortalama vade Euro cinsinden tahviller için 7,7 yıl, dolar cinsinden tahviller için 7,2 yıl, ortalama faiz oranları Euro cinsinden tahviller için yüzde 9,5, dolar cinsinden tahviller için yüzde 10,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu çerçevede, 2003 yılının ilk yarısında uluslararası piyasalarda yapılan tahvil ihraçlarının ortalama vadesi 7,3 yıl ve ortalama faiz oranı yüzde 10,3 olmuştur(tablo 5). 6

16 Tablo 5: 2003 Yılı İlk Yarısında Yapılan Tahvil İhraçlarının Ortalama Vade ve Faiz Oranı Ortalama Vade (Yıl) Ocak-Mart Nisan-Haziran Ocak-Haziran Euro Cinsinden 5,0 7,7 6,6 ABD Doları Cinsinden 8,4 7,2 7,7 Toplam(Ağırlıklı Ortalama) 7,2 7,3 7,3 Ortalama Faiz Oranı (%) Euro Cinsinden 9,9 9,5 9,6 ABD Doları Cinsinden 10,8 10,4 10,6 Toplam(Ağırlıklı Ortalama) 10,5 10,1 10, PROJE FİNANSMANI 2003 yılının ilk çeyreğinde, yatırım programının hazır olmaması ve bütçe ödeneklerinin serbest kalmaması nedeniyle proje finansmanı için yeni kredi alınmamıştır. Yılın ikinci çeyreğinde proje finansmanı amacıyla 517 milyon dolar tutarında borçlanma gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde proje finansmanının toplam dış finansman içindeki payı yüzde 18 dir. Proje finansmanının sektörler itibariyle dağılımında sanayi ve altyapı sektörleri sırasıyla yüzde 44,4 ve yüzde 36,7 ile en yüksek paya sahip olmuştur. 2.3 BORÇLANMA LİMİTİ 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 5 inci maddesinde, mali yıl bütçe kanununda belirtilen başlangıç ödenekleri toplamı ile tahmin edilen gelirler arasındaki fark borçlanma limiti olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda, 2003 Mali Yılı Bütçesi gelir, gider ve iptal edilen ödenek miktarları dikkate alındığında 2003 yılı borçlanma limiti 45,2 katrilyon TL olarak tespit edilmiştir Haziran sonu itibariyle 28,3 katrilyon TL net iç borçlanma, 1,4 katrilyon TL net dış borçlanma olmak üzere toplam 29,7 katrilyon TL net borç kullanımı yapılmıştır. Yılın geri kalan bölümü için net borçlanma miktarı 15,5 katrilyon TL dir. Borçlanma ihtiyacı üzerinde doğrudan belirleyici olan faiz dışı fazla, yapılan borçlanmaların vade ve faiz yapısı gibi unsurların, 2003 yılının ikinci yarısına yönelik etkileri incelendiğinde, gerek 2003 yılı için öngörülen faiz dışı fazla, gerekse 2002 yılının 7

17 son dönemlerinden itibaren (Irak operasyonun gerçekleştirildiği dönem hariç) borçlanma koşullarında oluşan iyileşmelere bağlı olarak, yılın kalan döneminde yapılacak net borç kullanımının limit dahilinde gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. i. Faiz Dışı Fazla 2003 yılının ilk altı aylık döneminde nakit bazda 6,6 katrilyon TL lik bir faiz dışı fazla elde edilmiştir. Bütçe hedefi doğrultusunda yılın tamamında 20,3 katrilyon TL lik bir faiz dışı fazla sağlanması öngörülmekte olup, yılın ikinci yarısı için hedeflenen nakit bazlı faiz dışı fazla büyüklüğü 13,7 katrilyon TL dir. Bu çerçevede, 2003 yılının ikinci yarısındaki finansman ihtiyacının, yılın ilk altı aylık dönemine göre daha düşük olması öngörülmektedir. ii. Faiz Oranları 2002 yılındaki yüksek maliyetli borçlanmalardan gelen faiz yükü ağırlıklı olarak 2003 yılının ilk yarısında ödenmiştir yılının son dönemlerinden itibaren faiz oranlarının düşmeye başlamasıyla, bu dönemde yapılan borçlanmalar nedeniyle 2003 yılının ikinci dönemine gelen faiz yükü de azalmıştır. Yılın kalan döneminde faiz oranlarının daha da gerileyeceği, buna bağlı olarak değişken faizli borçlardan gelen faiz yükünün de azalacağı öngörülmektedir. iii. Borçlanmanın Vadesi İç borçlanma vadelerinin uzaması, yıl içindeki borçlanmalardan 2003 yılının kalan dönemine gelen yükü hafifletmiştir. Yılın bundan sonraki döneminde yapılacak borçlanmaların faiz ödemeleri de büyük oranda 2004 yılında yapılacaktır. Bu çerçevede, 2003 yılının ikinci yarısındaki faiz ödemelerinin, ilk altı aylık dönemin altında gerçekleşmesi öngörülmekte olup, bu durum da ikinci altı aylık dönemdeki finansman ihtiyacının azalmasına katkı sağlamaktadır. iv. Nakit Rezervi Hazine 2003 yılının ilk altı aylık döneminde ihtiyacın bir miktar üzerinde borçlanmak suretiyle nakit bazda 1,3 katrilyon TL lik bir tutarı nakit rezervlerine eklemiştir. Yılın kalan dönemindeki borçlanmanın rahatlatılması amacıyla oluşturulan bu ek rezervin kullanılmasıyla da 2003 yılının ikinci yarısındaki finansman ihtiyacı azalacaktır. 8

18 3 BORÇ SERVİSİ 3.1 İÇ BORÇ SERVİSİ 2003 yılı Nisan-Haziran döneminde toplam 20,8 katrilyon TL anapara ve 13,5 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 34,3 katrilyon TL iç borç servisi gerçekleştirilmiştir (Grafik 4). Söz konusu dönemde gerçekleştirilen mahsuben ödemeler ise 13,9 katrilyon TL anapara ve 4 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 17,9 katrilyon TL dir. Ocak Haziran 2003 döneminde yapılan iç borç ödemelerinin yüzde 46,3 ü yılın ilk çeyreğinde, yüzde 53,7 si ikinci çeyrekte yapılmıştır. Sözkonusu ödemelerin yüzde 59,2 sini anapara, yüzde 40,8 ini faiz ödemeleri oluşturmaktadır. Tablo 6: İç Borç Servisi (Katrilyon TL) Ocak-Mart Nisan-Haziran Ocak-Haziran Anapara 16,99 20,81 37,80 Faiz 12,54 13,49 26,04 Toplam 29,53 34,30 63,83 Not: Değişimler dahil anapara ödeme rakamları Tablo 1 de verilmektedir. Grafik 4: Ocak-Haziran 2003 Döneminde Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri Faiz 40.8% Anapara 59.2% 3.2 DIŞ BORÇ SERVİSİ 2003 yılının ilk yarısında konsolide bütçe kapsamında 6,4 katrilyon TL (4,1 milyar dolar) anapara ve 3,2 katrilyon TL (2 milyar dolar) faiz olmak üzere toplam 9,6 katrilyon TL (6,1 milyar dolar) tutarında dış borç geri ödemesi gerçekleşmiştir. Bu 9

19 dönemde, kredilerden kaynaklanan ödeme tutarı 3,8 katrilyon TL, tahvillerden kaynaklanan ödeme tutarı ise 5,8 katrilyon TL dır. Ödemelerin 5,1 katrilyonluk kısmı Ocak-Mart döneminde, 4,5 katrilyonluk kısmı ise Nisan Haziran döneminde gerçekleşmiştir (Tablo 7). Tablo 7: Konsolide Bütçe Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri (Milyar TL) Ocak-Mart Nisan-Haziran Ocak-Haziran Krediler Anapara Faiz Tahvil Anapara Faiz TOPLAM Nisan-Haziran döneminde yapılan ödemelerin yüzde 68 i anapara, yüzde 32 si ise faiz ödemelerinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan ödemelerin yüzde 45 i kredi, yüzde 55 i ise tahvil ödemeleridir (Grafik 5). Grafik 5:Nisan-Haziran 2003 Döneminde Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Faiz 32% Krediler 45% Anapara 68% Tahvil 55% 10

20 4 BORÇ STOKU 4.1 GAYRİSAFİ BORÇ STOKU KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKUNUN YAPISI 2003 yılı Mart sonu itibariyle 260,3 katrilyon TL olan konsolide bütçe borç stoku belirgin bir değişiklik göstermeyerek Haziran ayı sonunda 260,6 katrilyon TL olmuştur. dolar cinsinden bakıldığında ise, 152,4 milyar dolar olan konsolide bütçe borç stokunun yüzde 20,3 oranında artarak, Haziran ayında 183,3 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Bu durum aynı dönem içinde TL nın dolar karşısında yüzde 17 oranında değer kazanmış olmasından kaynaklanmaktadır (Tablo 8). Konsolide bütçe borç stokunun alt kalemleri incelendiğinde, Haziran sonu itibariyle iç borç stokunun toplam içindeki payının Mart ayına göre 5 puan artarak yüzde 67 ye çıktığı, dış borç stokunun toplam içindeki payının ise aynı oranda azalarak yüzde 33 e düştüğü dikkati çekmektedir. Tablo 8: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Borç Stoku Katrilyon TL Milyar Dolar % TOPLAM 260,6 183,3 100% İÇ BORÇ STOKU 175,3 123,3 67,3% DIŞ BORÇ STOKU 85,3 60,0 32,7% TAHVİLLER 36,5 25,7 14,0% KREDİLER 48,8 34,3 18,7% *Geçici, TCMB Döviz Alış Kuru (1 ABD doları= TL) esas alınarak hesaplanmıştır. Tablo 9: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu (Milyar Dolar) * TL Cinsi ABD $ Cinsi/End. EURO Cinsi/End. SDR JPY DİĞER TOPLAM TOPLAM 90,4 47,0 19,8 21,6 3,8 0,7 183,3 İÇ BORÇ STOKU 90,4 22,4 4,0 6, ,3 DIŞ BORÇ STOKU - 24,6 15,8 15,0 3,8 0,7 60,0 *Geçici, TCMB Döviz Alış Kuru (1 ABD doları= TL) esas alınarak hesaplanmıştır. 11

21 Konsolide bütçe borç stokunun yüzde 49 unu TL cinsinden borçlar, kalan kısmını ise ağırlıklı dolar olmak üzere döviz cinsinden borçlar oluşturmaktadır (Tablo 9). Konsolide bütçe borç stoku faiz kompozisyonu açısından incelendiğinde, Haziran sonu itibariyle stokun yüzde 51 ini değişken faizli ve yüzde 49 unu sabit faizli borçların oluşturduğu gözlenmektedir (Grafik 6). Grafik 6: 2003 Haziran Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu EURO Cinsi/End. 10,5% SDR 11,8% JPY 2,1% Diğer 0,7% DEĞİŞKEN FAİZLİ 51% SABİT FAİZLİ 49% ABD $ Cinsi/End. 25,7% TL Cinsi 49,3% Konsolide Bütçe İç Borç Stoku İç Borç stoku 2003 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 7,8 oranında artarak Haziran sonu itibariyle 175,3 katrilyon TL (123,3 milyar dolar) olarak gerçekleşmiştir. Haziran sonu itibariyle stokun döviz ve faiz kompozisyonuna bakıldığında, yüzde 73,3 lük kısmının TL cinsinden; yüzde 26,7 lik kısmının döviz cinsinden oluştuğu ve toplam stok içinde değişken faizli DİBS lerin payının yüzde 57, sabit faizli DİBS lerin payının ise yüzde 43 olduğu görülmektedir (Grafik7) Haziran sonunda toplam iç borç stokunun ortalama vadeye kalan gün sayısı 27,9 ay olarak gerçekleşmiştir. Bu durum, 2002 yıl sonuna göre 4,1 ay, 2003 yılı Mart sonuna göre 1 aylık bir azalmaya işaret etmektedir. Söz konusu azalma vadesi göreli olarak uzun olan nakit dışı senetlerin toplam stok içindeki payındaki gerilemeden kaynaklanmıştır. Öte yandan, nakit senet stokunun ortalama vadeye kalan gün sayısı ise 2003 yılının ilk altı ayında 12,8 aydan 13,3 aya yükselmiştir. 12

22 Grafik7: 2003 Haziran Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu EURO ABD $ Cinsi/End. Cinsi/End. 3,2% 18,2% SDR 5,3% DEĞİŞKEN FAİZ 57% SABİT FAİZ 43% TL Cinsi 73,3% Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku 2003 yılı Haziran ayı itibariyle dış borç stoku, 2002 yıl sonuna oranla yüzde 6, 2003 yılı Mart ayı sonuna göre yüzde 5 artış göstererek 60 Milyar dolara ulaşmıştır. Stokun döviz kompozisyonu incelendiğinde, Euro ve dolar cinsinden yükümlülüklerin Mart sonuna göre bir değişim göstermeyerek, yüzde 67 lik payla toplam stokun büyük çoğunluğunu oluşturduğu görülmektedir. Dış borç stoku içinde dolar ve Euro cinsinden yükümlülüklerden sonra en büyük paya 15 milyar dolar tutarındaki IMF den sağlanan SDR cinsi krediler sahiptir. Konsolide bütçe dış borç stokunun yüzde 59 unu krediler ve yüzde 41 ini ise tahviller oluşturmaktadır (Tablo 10). Tablo 10: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu (Milyar Dolar) * ABD Doları Euro SDR JPY DİĞER TOPLAM TOPLAM 24,6 15,8 15,0 3,8 0,7 60,0 TAHVİLLER 12,8 11,5-1,2 0,2 25,7 KREDİLER 11,8 4,3 15,0 2,6 0,5 34,3 *Geçici, TCMB Döviz Alış Kuru (1 ABD doları= TL) esas alınarak hesaplanmıştır. Haziran ayı konsolide bütçe dış borç stokunun kredilerden oluşan kısmı, faiz kompozisyonu açısından incelendiğinde toplam stok içinde değişken faizli kredilerin payının yüzde 68 ve sabit faizli kredilerin payının yüzde 32 olduğu gözlenmektedir. Kredi stokunun yüzde 78 ini dolar ve SDR cinsi yükümlülükler oluşturmaktadır (Grafik 8). 13

23 Grafik 8: Haziran 2003 Konsolide Bütçe Dış Kredi Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu JPY 8% Diğer 3% USD 34% DEĞİŞKEN FAİZLİ 68% SABİT FAİZLİ 32% SDR 44% Euro 11% Grafik 9: Haziran 2003 Konsolide Bütçe Dış Tahvil Stokunun Döviz Kompozisyonu Euro 45% JPY 5% Diğer 1% USD 49% 2003 Haziran ayında konsolide bütçe dış borç tahvil stoku 2003 yılı Mart sonuna göre 2 milyar dolar artarak, Haziran sonu itibariyle 25,7 milyar dolara ulaşmıştır. Döviz kompozisyonu açısından incelendiğinde, Euro ve dolar cinsinden ihraç edilen tahvillerin toplam portföyün yüzde 95 ini oluşturduğu gözlenmektedir. Diğer yandan, tahvil stokunda JPY cinsinden yükümlülüklerin payının 2002 yıl sonuna göre yüzde 33, 2003 Mart sonuna göre yüzde 20 oranında azalarak 1,2 milyar dolara düştüğü dikkat çekmektedir (Grafik 9) yılının ilk yarısında oluşan kur hareketlerinin 2002 yıl sonu konsolide bütçe dış borç stokuna etkisi incelendiğinde, 2003 yılı ilk üç ayı sonunda 490 milyon dolar ve ilk altı ayı sonunda 1,9 milyar dolar tutarındaki artışın söz konusu kur hareketlerinden kaynaklandığı görülmüştür. 14

24 4.2 KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKU DEĞİŞİMİ İÇ BORÇ a) 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stok Değişimi: 2003 yılı Mart ayında konsolide bütçe iç borç stoku 162,6 katrilyon TL olarak gerçekleşirken, 2003 yılı Haziran ayında bu rakam 175,3 katrilyon TL olmuştur yılı ikinci çeyreğinde iç borç stoku 12,7 katrilyon TL tutarında artmıştır. Bu dönemde konsolide bütçede yer alan net iç borçlanma tutarı ise 14,9 katrilyon TL dir. Konsolide bütçe net iç finansman rakamı ile iç borç stokundaki artış arasındaki yaklaşık 2,2 katrilyon TL tutarındaki fark ise kur farkında meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır. Kur farkından kaynaklanan söz konusu azalma ağırlıklı olarak 2003 yılı Mayıs ve Haziran aylarında döviz kurlarında meydana gelen gerilemeye bağlıdır. Tablo 11: 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2003 Mart İç Borç Stoku Haziran İç Borç Stoku İç Borç Stok Değişimi Bütçe Net İç Finansman (+) Kur Farkı (+)** * Geçici verilerle hesaplanmış olup, gösterge niteliğindedir. ** Kur Farkı kalemi prim/iskonto değişimlerini de kapsamaktadır. b) 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi: 2003 yılı Haziran sonu konsolide bütçe iç borç stoku 2002 yılına göre 25,4 katrilyon TL artmıştır yılı ilk yarısında konsolide bütçe finansmanında yer alan net iç borçlanma tutarı da 28,3 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe net iç finansman rakamı ile iç borç stokundaki artış arasındaki yaklaşık 2,9 katrilyon TL tutarındaki farkın 1,7 katrilyon TL si kur farkından, 1,2 katrilyon TL si ise 2003 yılı Ocak ayında TMSF tarafından Hazine ye yapılan kağıt iadesi sonucu nakit dışı mahsuben net borçlanmada meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır. 15

25 Tablo 12: 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2002 yılı İç Borç Stoku Haziran İç Borç Stoku İç Borç Stok Değişimi Bütçe Net İç Finansman (+) Nakit Dışı Mahsuben Net Borçlanma (+) TMSF kağıt iadesi Kur Farkı (+)** * Geçici verilerle hesaplanmış olup, gösterge niteliğindedir. ** Kur Farkı kalemi prim/iskonto değişimlerini de kapsamaktadır DIŞ BORÇ a Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi 2003 yılı Mart ayında muhasebe dövizi 3 üzerinden hesaplanan konsolide bütçe dış borç stoku 98 katrilyon TL olarak gerçekleşirken, 2003 yılı Haziran ayında aynı şekilde hesaplanan konsolide bütçe dış borç stoku ise 85,7 katrilyon TL olmuştur. Nisan- Haziran 2003 döneminde dış borç stoku 12,3 katrilyon TL azalmıştır. Bu dönemde, net dış finansman rakamı 4 ise 1,5 katrilyon TL olmuştur. Dış borç stokundaki azalış ile net dış finansman rakamı arasındaki yaklaşık 13,8 katrilyon TL tutarındaki farkın 708 trilyon TL si genel ve katma bütçe dışı kuruluşlara kullandırılan net dış proje kredileri kullanımından, 14,5 katrilyon TL si ise kur farkında meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır. Tablo 13: 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2003 Mart Dış Borç Stoku Haziran Dış Borç Stoku Dış Borç Stok Değişimi Net Dış Finansman (+) Dış Proje Kredileri (+) 708 Kur Farkı (+) * Geçici verilerle hesaplanmış olup, gösterge niteliğindedir. 3 Muhasebe dövizi, kreditörle yapılan anlaşmada yer alan döviz cinsidir. 4 Net dış finansman rakamı, konsolide bütçe dış finansman, net kalemi altında yer alan kullanım ve ödenen kalemlerinin farkına eşittir. 16

26 b Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi 2003 yılı Haziran sonu konsolide bütçe dış borç stoku 2002 yılına göre 7,5 katrilyon TL azalmıştır. Bu dönemde net dış finansman rakamı ise 822 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Dış borç stokundaki azalış ile net dış finansman rakamı arasındaki yaklaşık 8,4 katrilyon TL tutarındaki farkın 1 katrilyon TL si genel ve katma bütçe dışı kuruluşlara kullandırılan net dış proje kredileri kullanımından, 9,4 katrilyon TL si ise kur farkında meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır yılının ilk yarısında konsolide bütçe dış borç stoku değişiminde dikkati çeken bir husus ise genel ve katma bütçe dışı kuruluşlara kullandırılan net dış proje kredileri kalemindeki azalıştır yılında söz konusu kalemden 3,6 katrilyon TL lik finansman sağlanmışken, 2003 yılı Ocak-Haziran döneminde bu tutar 1 katrilyon TL ile sınırlı kalmıştır. Tablo 14: 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2002 yılı Dış Borç Stoku Haziran Dış Borç Stoku Dış Borç Stok Değişimi Net Dış Finansman (+) 822 Dış Proje Kredileri (+) Kur Farkı (+) * Geçici verilerle hesaplanmış olup, gösterge niteliğindedir. 17

27 4.3 KAMU NET BORÇ STOKU Mart sonu itibariyle kamu net borç stoku 2002 yıl sonuna göre nominal olarak yüzde 8,5 oranında artarak 235,7 katrilyon TL seviyesine çıkmıştır. Ancak, yılın ilk üç ayında TÜFE artış oranının yüzde 8,2 olduğu göz önüne alındığında, söz konusu dönemde kamu net borç stokundaki reel artış yüzde 0,3 olarak hesaplanmıştır yılı Mart sonu itibariyle 235,7 katrilyon TL olan kamu net borç stokunun, yüzde 41 i dış borç yüzde 59 u net iç borç stokundan kaynaklanmaktadır. Tablo 15: Toplam Kamu Net Borç Stoku (Trilyon TL) (*) 2003 Q1(*) A. Konsolide Bütçe ve Merkez Bankası Merkez Bankası Net Varlıkları (-) Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Net İç Borç Stoku B. Diğer Kamu Sektörü Dış Borç Stoku Net İç Borç Stoku C. Kamu Net Borcu Dış Borç Net İç Borç *Geçici Kamu net borç stoku alt kalemleri incelendiğinde, konsolide bütçe ve diğer kamu sektörü net borç stokunun toplam içinde sırasıyla yüzde 98 ve yüzde 2 oranında paya sahip oldukları görülmektedir. 5 Kamu Net Borç Stoku hesabına ilişkin metodoloji çalışması EK-4 te özetlenmiştir. 18

28 5 BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU 5.1 İÇ BORÇ Haziran sonu itibariyle kesinleşen 2003 Temmuz-Aralık dönemi ödemeleri, 39,3 katrilyon TL anapara, 18,4 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 57,7 katrilyon TL dir. Kur, enflasyon, faiz oranı gerçekleşmeleri ile yapılacak yeni borçlanmalara bağlı olarak Haziran-Aralık 2003 döneminde yapılacak olan iç borç servisi de değişiklik gösterecektir. Grafik 10: 2003 Yılı Öngörülen İç Borç Ödemeleri Katrilyon TL Gerçekleşme Projeksiyon Ocak Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Not: 30 Haziran 2003 itibariyle. 5.2 DIŞ BORÇ 2003 yılı konsolide bütçe dış borç geri ödemeleri Ocak-Haziran döneminde ödenen 9,6 katrilyon TL (6,1 milyar dolar) ve Temmuz Aralık döneminde ödenmesi planlanan 8,2 katrilyon TL (5,4 milyar dolar) olmak üzere toplam 17,8 katrilyon TL (11,5 milyar dolar) olarak öngörülmektedir. Bu ödemelerin 11,6 katrilyon TL si anapara geri ödemeleri, 6,2 katrilyon TL si ise faiz ödemeleri olup, 7,5 katrilyon TL si kredi geri ödemeleri, 10,3 katrilyon TL si ise tahvil geri ödemeleridir (Grafik 11). Ödeme planı Haziran 2003 sonu itibariyle hazırlanmış olup, yıl içinde yapılan yeni borçlanmalar ile kur ve faiz oranlarındaki gelişmeler çerçevesinde değişiklik gösterecektir. 19

29 Grafik 11:2003 Yılı Konsolide Bütçe Dış Borç Ödeme Projeksiyonu trilyon TL 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1, Gerçekleşme Projeksiyon Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Anapara Faiz trilyon TL 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1, Gerçekleşme Projeksiyon Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Krediler Tahvil 30 Haziran 2003 tarihi itibariyle mevcut stok üzerinden konsolide bütçe dış borç servis projeksiyonuna bakıldığında, döneminde 51,5 milyar dolar anapara ve 16 milyar dolar faiz olmak üzere toplam 67,5 milyar dolar ödeme yapılması öngörülmektedir 6. Ödemelerin yüzde 76 sı anapara ödemeleri, yüzde 24 ü ise faiz ödemelerinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan, geri ödemelerin yüzde 59 unu tahviller, yüzde 41 ini ise krediler oluşturmaktadır dönemindeki konsolide bütçe dış borç ödemelerinin yüzde 62 sinin 2005 yılı sonuna kadar yapılacağı öngörülmektedir. Sözkonusu ödeme planı Haziran 2003 sonu itibariyle yılı ve daha sonrası için 19,6 milyar ABD doları anapara ve 7 milyar ABD doları faiz olmak üzere toplam 26,6 milyar ABD doları konsolide bütçe dış borç geri ödemesi öngörülmektedir. 20

30 hazırlanmış olup, gelecek yıllarda yapılacak yeni borçlanmalar ile kur ve faiz oranlarındaki gelişmeler çerçevesinde değişiklik gösterecektir (Grafik12). Grafik 12: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu milyar ABD doları Anapara Faiz 30/06/2003 itibariyle 21

31 6 İKİNCİL PİYASA GELİŞMELERİ 6.1 İÇ PİYASA 2003 yılının ilk aylarında durağan seyreden ölçüt DİBS lerin ikincil piyasa faizleri, 19 Mart 2003 te başlayan Irak savaşı öncesinde yükselmeye başlamıştır. Yılın ilk aylarında yüzde 50 düzeylerinde olan ikincil piyasa faizleri savaş döneminde yüzde 70 lere yaklaşmış; savaşın kısa süreceğinin anlaşılması haberleri ile iniş trendine girmiştir. Bölgedeki belirsizliğin devam etmesi nedeniyle Nisan ayının ikinci haftasında geçici bir yükselme gösteren ikincil piyasa faizleri daha sonra düşme trendine girmiştir. Mart ayının ikinci yarısı ve Nisan ayı başında faizlerdeki hareketliliğin artması ile düşen ikinci piyasa işlem hacmi, faizlerin iniş trendine girmesi ile yükselmiştir. Merkez Bankası yılın ilk faiz indirimini 25 Nisan tarihinde yapmıştır. Uygulanmakta olan ekonomik programdaki gelişmelerin gelecek dönem enflasyonu açısından olumlu yansımaları, maliyet unsurlarındaki azalış ve gıda dışı tüketici ve özel imalat sanayii fiyatları enflasyonlarındaki olumlu gelişmeler sonucunda Merkez Bankası faiz oranlarını 4 Haziran 2003 tarihinde ikinci kez düşürmüştür. Grafik 13: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde Oluşan Faizler 100 2, Savaş dönemi TCMB faiz indirimi TCMB faiz indirimi 2, Bileşik Faiz % ,500 1,000 Trilyon TL /01/ /01/ /03/ /04/ /05/ /05/ /06/2003 2'ncil Piyasa Nom. İşl.Hacmi 2'ncil Piyasada Ölçüt Senetlerin Ort.Faizi İhalede Oluşan Faiz * 3 ay vadeli referans bono ihraçları hariç, sabit faizli TL cinsinden senet ihalelerini içermektedir. 22

32 İkincil piyasa işlem hacmi incelendiğinde, 2003 yılının ikinci üç aylık döneminde İMKB Tahvil Bono Piyasası kesin alım-satım pazarında 45,2 katrilyon TL (29,9 milyar dolar); repo-ters repo pazarında 209,8 katrilyon TL (139 milyar dolar) olmak üzere toplam 255 katrilyon TL (169 milyar dolar) tutarında işlem olduğu görülmektedir. DİBS lerin ikincil piyasa işlemlerinin üyelere göre dağılımına bakıldığında; 2003 Ocak-Mayıs dönemi toplam işlemlerinde ticari bankaların payı yüzde 56,7, aracı kurumların payı ise yüzde 23,7 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 16). Tablo 16: İMKB Tahvil Bono Piyasasında Yapılan İşlemlerin ve Tescil İşlemlerinin Üyelere Göre Dağılımı Ocak-Mayıs Yatırım Bankaları 1,3% 1,7% Ticari Bankalar 59,6% 56,7% Aracı Kurumlar 21,1% 23,7% T.C.M.B. 18,0% 17,9% İMKB T.ve S.B. A.Ş. 0,02% 0,02% * İMKB verileri. Tescil işlemlerine ilişkin verilerde geçmişe dönük düzeltmeler olabilmektedir. Piyasa tarafından tutulan DİBS lerin dağılımına bakıldığında, 2002 yıl sonuna göre Haziran 2003 sonu itibariyle, bankacılık kesimi payının 6,9 puan düşerken, banka dışı kesimin payının 4,6 puan, menkul kıymet fonları payının ise 2,3 puan arttığı görülmektedir (Tablo 17). Diğer taraftan, yılın ilk çeyreğinde 2,4 puan artan gerçek kişilerce tutulan DİBS lerin payı, ikinci çeyrekte 1,9 puan artarak yüzde 32 ye yükselmiştir. Tablo 17: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı * M art Haziran Bankacılık Kesimi 55,3% 52,2% 48,4% Banka Dış ı Kesim 2 38,9% 41,4% 43,5% G erçek K iş i 27,7% 30,1% 32,0% Tüzel K iş i 8,5% 9,6% 9,0% Y urtdış ı Yerleş ikler 3 2,8% 1,7% 2,4% Menkul Kıymet Yatır ım Fonları 4 5,8% 6,4% 8,0% * Piyasa tarafından tutulan DİBS payında ilk ihraç verileri esas alınmaktadır. 1) Geçici. 2) Banka dışı kesim; yurtiçinde yerleşik gerçek kişiler, aracı kurumlar, sigorta şirketleri ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu ile Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı dışındaki diğer tüzel kişileri kapsamakta olup, DİBS bilgileri bankalar, İMKB Tahvil Bono Piyasası'nda en fazla işlem yapan 40 aracı kurum ve Takasbank'tan alınan cari piyasa değerlerini içermektedir. 3) Yurtdışı yerleşiklere saklama hizmeti veren bankaların raporlarından hesaplanmaktadır. 4) Sermaye Piyasası Kurulu verilerinden derlenmektedir. 23

33 6.2 DIŞ PİYASA Uluslararası piyasalarda dolar ve Euro cinsinden ihraç edilmiş tahvillerin, ikincil piyasalardaki performansını gösteren getiri grafiklerinin 2003 yılı Ocak ayından itibaren gelişimi incelendiğinde, Mart ayında gündeme gelen Irak operasyonu ve beraberindeki olumsuz gelişmelerin etkisi görülmektedir (Grafik 14-15). Nisan ayı ortalarında Irak operasyonunun sona ermesiyle birlikte tahvillerin ikincil piyasa getiri oranları düşmeye başlamış ve Mayıs ayından itibaren açıklanan makroekonomik göstergeler piyasalarda olumlu etki yaratarak tahvillerin performansındaki bu trendin devam etmesine neden olmuştur. Grafik 14: Dolar Cinsi Tahvillerin Getiri Performansı Irak Operasyonunun Etkisi $ $ $ (%) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Grafik 15: Euro Cinsi Tahvillerin Getiri Performansı Irak Operasyonunun Etkisi (%) Ocak Ş ubat Mart Nisan Mayıs Haziran 24

34 7 KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER 7.1 HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI 7 Hazine garantili dış borç stoku, 2003 yılı ilk çeyreğinde 2002 yıl sonuna göre yüzde 3 oranında azalarak, yaklaşık 6 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Hazine garantili borç stokunun borçlulara göre dağılımı incelendiğinde önceki dönemlerde olduğu gibi en büyük payı KİT ler ve yerel yönetimlerin taşımaya devam ettiği gözlenmektedir. TOPLAM Tablo 18: 31 Mart 2003 İtibariyle Hazine Garantili Dış Borç Stoku * Trilyon TL (**) Milyon $ % 10,276 5, % KİTLER 5,888 3,430 57% YEREL YÖNETİMLER 2,405 1,401 BÜTÇE DIŞI FONLAR 1, % 11% * Geçici KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI % **30/03/2003 TCMB döviz satış kuru esas alınarak hesaplanmıştır. (1$= TL) KİT lere sağlanan Hazine garantili kredilerden oluşan borç stokunun yüzde 70 ini Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) ile Türk Hava Yolları na (THY) ait borçlar oluşturmaktadır. Hazine garantili dış borç stokunun diğer büyük kalemi olan yerel yönetimlerin borç stokundaki en büyük payı ise 658 milyon dolar ile büyükşehir belediyeleri ve 512 milyon dolar ile belediye iktisadi teşebbüsleri almaktadır (Grafik 16). 7 Garantili dış borç stoku kurumlardan gelen bildirimler çerçevesinde hazırlandığından veriler doğrudan yükümlülüklere göre 3 ay gecikmeli olarak güncellenmektedir. 25

35 1,400 1,200 Grafik 16: KİT lerin ve Yerel Yönetimlerin Garantili Borç Stok Dağılımı %34 % %47 %37 Milyon $ 1, %14 Milyon $ %5 %6 200 %4 %5 %3 % TEİAŞ TÜPRAŞ BOTAŞ THY EÜAŞ 0 BELEDİ YE İ KTİ SADİ BÜ YÜ KŞEHİ R BELEDİ YELERİ İ L BELEDİ YELERİ İL Ö Z EL İ DARESİ İLÇE BELEDİ YELERİ YEREL YÖ NETİ M Bİ RLİ KLERİ TEŞEBBÜ SLERİ (*) Geçici Hazine garantili borç stokunun döviz kompozisyonu incelendiğinde stokun büyük bir kısmını dolar cinsinden yükümlülüklerin oluşturduğu görülmektedir. Nitekim, 2003 Mart ayı sonu itibariyle garantili dış borç stokunun yüzde 68 i dolar cinsi, yüzde 20 si ise Euro cinsi borçlardan oluşmaktadır (Grafik 17). Aynı dönemdeki stokun 3,9 milyar dolarlık kısmı değişken faizli kredilerden, 2 milyar dolarlık kısmı ise sabit faizli kredilerden oluşmaktadır. Grafik 17: Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu * DİĞER 1% CHF 1% EUR 20% GBP 2% Karma 2% Sabit 33% USD 67% JPY 9% Değişken 65% (*) Geçici 26

36 7.2 SAĞLANAN GARANTİLER Haziran ayı arasında sağlanan kredilerin gelişimini gösteren Grafik 18 den de görüldüğü üzere, Hazine garantisi ile sağlanan dış kaynaklı krediler 2000 yılından itibaren düşüş eğilimi göstermiştir yılında 3,2 milyar dolar olan Hazine tarafından sağlanan garantili kredi miktarı, 2002 yılında 319 milyon dolar seviyesine düşmüştür yılının son üç aylık dönemi ile 2003 yılının ilk üç aylık döneminde Hazine garantili dış kredi sağlanmamıştır. Grafik 18: Haziran Ayı Sonu İtibariyle Sağlanan Garantili Kredilerin Gelişimi Milyon $ Haziran 2003 yılında sağlanan ilk Hazine garantili dış kredi, 2 Nisan 2003 tarihli anlaşma ile Avrupa Yatırım Bankası ndan sağlanan 200 milyon Euro luk kredi olmuştur (Tablo 19). Tablo 19: 2003 Yılı İlk 6 Ayında Sağlanan Garantili Krediler BORÇLUNUN ADI ANLAŞMA DÖVİZİ ANLAŞMA MİKTARI FAİZ MARJI FAİZ TİPİ T. Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. ve T.Vakıflar Bankası T.A.Ş. EUR ,33 6 Aylık EUR Libor 27

37 7.3 KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER GERİ ÖDEMELER 2003 yılı ilk 3 ayında Hazine garantili krediler kapsamında 156 milyon doları KİT lerin, 93 milyon doları yerel yönetimlerin, 27 milyon doları bütçe dışı fonların ve 50 milyon doları kalkınma ve yatırım bankalarının borçlarından olmak üzere toplam 326 milyon dolar geri ödeme gerçekleştirilmiştir. Söz konusu ödemelerin yüzde 48 i KİT lerin, yüzde 28 i ise yerel yönetimlerin borç servislerinden kaynaklanmaktadır. TOPLAM Tablo 20: 2003 Yılı İlk Üç Ayında Yapılan Garantili Kredi Borç Servisleri * (Bin Dolar) Toplam Borç Ödemesi Hazinece Gerçekleştirilen Ödemeler Kuruluşun Kreditöre Ödemesi KİTLER YEREL YÖNETİMLER BÜTÇE DIŞI FONLAR KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI * Geçici Bütçe tiplerine göre Hazine üstlenimlerinin toplam geri ödemeler içerisindeki paylarının son beş yılda izlediği eğilim incelendiğinde, yerel yönetimlerin payının toplam üstlenimlerin yüzde 30 u düzeyinde olduğu, buna karşılık KİT lerin payının ise yüzde 25 seviyesinde seyrettiği görülmektedir (Grafik 19). Hazinece gerçekleştirilen üstlenimlerin toplam ödemelere olan oranının yılları arasında gösterdiği eğilime bakıldığında, bu oranın son 5 yıl boyunca yüzde 50 nin üzerinde olduğu görülmektedir yılında yüzde 59 a ulaşan bu oran 2002 yıl sonunda yüzde 55 e gerilemiştir. 28