20. YÜZYILDA YENİ SAGIN

Transkript

1 20. YÜZYILDA YENİ SAGIN İDEOLOJİK YÜKSELİŞİ VE YENİ SAGDA SOSYOLOJİYE SALDIRMANIN DAYANILMAZ HAFİFLİGİ Songül Sallan GÜL[*] Liberalism and conservatism were two rival ideologies during the 19th and early 20th Century. Yet, the two ideologies have developed into neoliberalism and new conservatism, and converged under the new right. During the past three developed Western countries but alsa in devetoping countries such as Turkey and several South American countries. The reasons for the rise of the new right include the insufficieny of savings in third world countries and the need for the funds from outside financial sources such as IMF and WB, the collapse of socialism, the erisis of the welfare state, and the failure of social democaratic ideology to produce solutions on the welfare state and welfare society, and on constructivist rationalism and socialism or socialliberalism. Alsa the new rigth critices sociology for two reasons: (1) sociology used constructive rationalism and pozitivism to plan human society. This was the base for the planed economy and welfare society of the Keynesian era, (2) sociology emphased on welfare society, social solidarity and collective solutions to the poverty, economic security and inequality. Instead of the welfare state and welfare society, the new right promotes an anti-socialist discourse, a free market operating in its natural order, a view of individual-based society, traditionalist values and institutions, and a limited government role in the economy. 1. Giriş Yeni sağ ideoloji, özellikle son otuz yıldır tüm dünyaya egemenliğini kabul ettirir hale gelmiş ve kendini alternatifsiz olarak sunmuştur. [*) Dr., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Sosyoloji Bölümü.

2 2 1 SONGÜL SALLAN GÜL 1990'larla birlikte "insan kaynaklarını geliştirme, "sosyal yatırım", "yeni sol" ya da "üçüncü yol"rıı olarak da adlandırılan yeni demokrat hareket canlanmaya başlamışsa da, geleneksel sosyal demokrasiden farklı ama yeni sağdan da ayırt edici sosyal politikalar geliştirememesi gibi nedenlerle henüz fazla etkinlik kazanmış görünmemektedir. Yeni sağ, 1979 yılından itibaren sanayileşmiş pek çok ülkede ve çok uluslu sermaye sayesinde de sermayeye olan gereksinimleri nedeniyle az gelişmiş ülkelerde egemenliğini kurmayı başarmıştır. Ancak, yeni sağın entellektüel temelleri 1940'lara, Mont Pelerin Topluluğu'nun kuruluşuna kadar uzanmaktadırf2l Yeni sağ, hem entellektüel hem de ideolojik bir harekettir. 19. yüzyılda birbirine rakip olan liberalizm ile muhafazakarlık, özellikle son otuz yılda, yeni liberal ve yeni muhafazakar biçimler kazanarak ortak ideolojik zeminde, yeni sağda buluşmuşlardır. Gerek yeni liberalizm gerekse yeni muhafazakarlık, refah devleti ve onun ideolojik dayanağı olduğunu ileri sürdükleri "sosyalizm"e ya da "ortak düşman"a karşı "ortak tavır" geliştirerek, serbest piyasa temelli kapitalist zeminde birleşmişlerdir. Yeni sağın başarısının nedenleri ise, 1980'lerin sonlarında başta Sovyetler Birliği'nin çözülüşü ve diğer sosyalist ülkelerin ekonomik ve ideolojik olarak kapitalist dünya sistemi karşısındaki başarısızlığı ve solun alternatif üretmedeki yavaşlığı ya da somut öneriler üretememesinde aranmalıdır. Yeni sağın bu çalışmanın konusunu oluşturan diğer özelliği ise, genelde 20. yüzyılın sosyal bilimlerine ve özelde de sosyolojideki bilim-yöntem [ll Yeni sol hareket için bakınız: A. Giddens, Third Way, the Renewal of Social Democracy, (Cambridge: Polity Press, 1998); ve Beyand Left and Right, The Future of Radical Politics (California: Stanford University Press, 1994); N. Bobbio, Left and Right (Cambridge: Polity Press, 1996); J.Barkan, "The Old W elfare State in the New Age of Competition." Dissent 42 (1, 1995); Peter Adelman, "W elfare and the 'Third Way.'" Dissent 46 (1, 1999); Hüseyin Gül, From 'Welfare' Th 'Workfare': A Comparative Analysis of The Factors Behind The Differences In State Welfare Th-Work Policies Adopted After The 1996 Welfare Reform, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Texas Üniversitesi, Arlington, Agustos [2) Mo nt Pelerin Topluluğu (the Mo nt Pelerin Society) her ne kadar 1947 yılında kurulmuşsa da, düşünsel temeli 1930'larına kadar uzanmaktadır yılında Walter Lippman ve çok sayıdaki bilim adamı; F. Hayek, L. Mises, R. Aran, E. Montoux, M. Polanyi, W. Röpke gibi liberal bilim adamları bir "collogyum" için bir araya gelme kararı almışlardır. Kısa bir süre sonra da 'Centre International d'etudes pour la Renovation du Liberalisme' konferansını düzenlemişlerdir. Bu girişimden önce bir grup düşünür Avrupa'da klasik liberalizmin yeniden canlandırılması için öncü çalışmaların yapılması konusunda düşünce birliğine varmışlardır. Il. Dünya Savaşı bittikten sonra da Hayek, bu düşünceyi tekrar canlandırmayı amaçlamış ve 1 Nisan 1947 tarihinde kırka yakın Avrupalı ve Amerikalı düşünür İsviçre'de Mont Pelerin'de bir araya getirerek on günlük bir konferans düzenlemişlerdir.

3 EKONOMiK YAKLAŞlM 1 3 ' anlayışına karşı geliştirdiği postmodern ya da Habermas'ın belirttiği gibi yeni muhafazakar (yeni sağ) tavır alıştırj3l Yeni sağı oluşturan yeni liberalizm ve yeni muhafazakarlık, kavramsal olarak çoğu kez birbirinin yerine ya da iç içe geçmiş olarak kullanılmaktadır. Her ne kadar yeni sağ ideolojinin bileşenleri arasındaki ilişki ve tarihsel dayanak noktaları çelişkileri içeriyorsa da, yeni sağ adı altında Keynesci refah devleti ve refah toplumu modeline karşı yeni bir uzlaşıyı ifade etmektedir. Yeni sağ kavramının daha net anlaşılabilmesi için, yeni.liberalizmin günümüzdeki ekonomik ve politik zaferinin daha detaylı ele alınması gereklidir. Bu nedenle, çalışmanın ilk bölümünde yeni sağın bileşenleri ele alınmakla birlikte, daha çok yeni liberalizm üzerinde odaklanılacaktır. Özellikle 20. yüzyılda, liberalizmde demokrasi, özgürlük, adalet ve toplum anlayışları ile bu kavramların dönüşümü ve diğer ideolojilerle olan eklemlenme süreci tartışılacaktır. Son olarak da, yeni sağın, sosyal bilimiere ve sosyolojiye saldırılarının[4l nedenleri tartışılacaktır. Yeni sağ toplum modeli bireyi, özel mülkiyeti ve piyasa egemenliğini içermekle birlikte liberteryen[5l ve muhafazakar öğelerle çelişkili bir biçimde eklemlenmiştir. Bu nedenle sosyoloji bilimine ve bilgi üretme süre.cine yönelik eleştirileri yeni sağın ideolojik temelleri doğrultusunda tartışılacaktır. 2. Yeni Sağ, Yeni Uzlaşı Yeni sağı tanımlamak için çoğu kez "liberal-muhafazakar", "muhafazakar liberal", "yeni liberal" ya da "yeni muhafazakar" gibi kavramlar kullanılır. 1 [3] Haberınas'a göre, yeni muhafazakar siyaset ile postmoderrn entelektüel eğilimlerin 1980'lerde birlikte güç kazanması bir tesadüf değildir. Postmodernizm muhafazakarlığın en son aşamasıdır. Bu aşamayı önceki iki muhafazakar hareket olan modern öncesi hayata dönmeyi savunan eski muhafazakarlıktan ve modernliğin kültürel açıdan olumsuzluklarını reddeden ama, ekonomik ve teknolojik gelişmelerini kabul eden yeni muhafazakarlıktan ayırarak, "genç muhafazakarlık" (young conservatism) olarak adlandırır. Bu konudaki tartışmalar için bakınız: Habermas, J. The New Conservatism: Cultural Criticism and the Historians' Debate, (Cambridge, Massachusetts: The MIT Press) 1989; Wolin, R "Introduction", içinde The New Conservatism: Cultural Criticism and the Historians' Debate, Jurgen Haberınas, (Cambridge, Massachusetts: The MIT Press), 1989, s.xxi. [4] Saldırmak, bir şeyi amaçlı olarak çok güçlü ve düşmanca bir tavırla eleştirme anlamına gelir. Bu tavır çoğu kez ideolojiktir ve bilimsel eleştirinin ötesinde suçlayıcı ve yıkıcı nitelik taşır. [5] Liberteryenizm, Amerika'da toplumsal ve ekonomik bireyciliği tanımlamak amacıyla kullanılır. Çoğu kez liberteryenizm, belirli bir politik parti ile bağlantılı olarak değil, belirli ekonomik ve politik tavırların tanımlanmasında kullanılan bir terimdir. Literatürde liberalizm ve liberteryenizm kavramları iç içe geçmiştir ve bu iki terim birbirinin yerine de kullanılmaktadır. Barry'e göre liberalizm, klasik liberalizmin ekonomik sonuçsalcılığını temel alırken, liberteryenizm klasik liberalizmin doğal kanun ve doğal haklar öğretisini benimseyen çağdaş biçimidir. Bakınız: N. Barry, On Classical Liberalism and Libertarianism (London: Macmillan, 1986).

4 4 1 SONGÜL SALLAN GÜL Bunun temel nedeni, yeni sağın iki temel bileşeninin liberalizm ve muhafazakarlık olmasıdır. Bonsequet (1983), Gamble (1986) ve Pierson (1991) gibi düşünürler, yeni sağ terimini yeni liberalizmi tanımlamak için kullanırlar. Bu anlamda yeni sağ düşünce; ekonomide bireyciliği ve serbest piyasa anlayışını, politik felsefede gelenek ve hiyerarşi gibi eski sağın otoriter-muhafazakar düşüncelerini temsil eder ve üç gelenekten oluşur. İlki, geleneksel "bırakınız yapsınlar"cı ekonomik bireycilik öğretisidir. İkincisi, kapitalizmin savunusunu ahlaki temaller üzerine inşa eden liberteryenizm, ve üçüncüsü de, C. Menger'le başlayan ve Hayek ile devam eden sosyalizm karşıtlığıdır. Gun (1989) ve Habermas (1989), Giddens (1994) gibi düşünürler ise, yeni sağı "yeni muhafazakarlık"ı ifade etmek için kullanırlar. Benzer olarak Himmelstein (1990) ve Nash (1976) gibi düşünürler de, kavramı, kurucu öğeleri, ekonomik liberalizm ve liberteryenizm, sosyal geleneksekilik ve militan komünizm karşıtlığı olan Amerika'daki muhafazakar hareketi ya da yeni muhafazakarlığı tanımlamak amacıyla ele alırlar. Yeni sağı anlayabilmek için iki bileşeni olan yeni liberalizmi ve yeni muhafazakarlığı kısaca gözden geçirmekte fayda vardır. Tarihsel olarak 17. yüzyılda ortaya çıkan liberalizm, bireyciliği, bireysel hak ve özgürlükleri, özel mülkiyeti ve devlet müdahaleciliğinden uzak serbest piyasa sistemini (laissez-faire) temel alır. Ancak, liberalizm, sadece entellektüel bir tavır alış olarak kalmamış, siyasal ve sosyal eylemiere ve devlet politikalarına yön vererek, bir doktrin ve ideoloji haline dönüşmüştür. Sonuçta, tarihsel gelişim sürecinde üç tür liberalizm ortaya çıkmıştır: klasik, sosyal ve yeni liberalizm. Her liberalizm türü bir diğerinin eleştirisi olmuş ve alternatifini sunmuştur. Yeni liberalizm, kendinden önceki sosyal liberalizmin özgürlük ve adalet anlayışlarıyla, toplum ve devlet ilişkilerine bir tepki olarak ortaya çıkmış ve piyasa temelli bir toplum modeli ileri sürmüştür. Yeni liberalizmin ekonomik mimarlığı Avusturya, Virjinya ve Şikago Ekonomi okulları tarafından yapılmıştır. Sosyal liberalizmin temel aldığı "pozitif özgürlük, sosyal adalet, katılımcı demokrasi ve eşitlik" ilkeleri üzerine geliştirilen toplum ve devleti anlayışına karşı çıkılmıştır. Bu ilkelerin yerine negatif özgürlük, serbest piyasa ve rekabet, sınırlı devlet, biçimsel demokrasi, apolitik çoğulculuk, kendi kendine yeterlilik ve bireysel sorumluluk gibi ilke ve değerler savunulmuştur. Yeni liberalizm, bir yandan "ekonominin ve sermayenin globalleşmesi", "yeni dünya düzeni" ve

5 EKONOMiK YAKLAŞlM 1 5 "özelleştirme" gibi ekonomik söylemlerle, diğer yandan da, "devletin ve politik alanın geri çekilmesi" ya da "ulus devletin çözülüşü", "küreselleşmeglobal piyasa" ve "sivil topl~culuk" ya da "yerel topluluklara dönüş" gibi muhafazakar politik söylemlerle, hem ulusal hem de uluslararası alanda başat bir ideoloji haline gelmiştir. Tarihsel olarak muhafazakarlık ise, rasyonel insan anlayışının soyutlama yetisinin bir ürünü olan Fransız Devrimi sonucunda oluşan yeni toplum modeline karşı bir tepki olarak ortaya çıkmış, "gelenekçilik ve modernlik karşıtı" bir ideoloji olmuştur. II. Dünya Savaşı sonrasında özellikle 1950'li yıllarda muhafazakar olduğunu öne süren bir politik hareket gelişmiş ve bu hareket yeni muhafazakarlık olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Nathan Glazer, Daniel Bell, Thomas Sowell ve Peter Berger gibi tanınmış sosyologlar tarafından da yaygın olarak savunulmuştur. Yeni muhafazakarlığın babası olarak kabul edilen Irving Kristol'a göre yeni muhafazakarlıkta "yeni" olan şey nostaljiden bağımsız olması ya da geleneksel-feodal kurumları savunmak yerine kapitalist toplum kurumlarını kabul etmesidir (Gerson, 1976:viii). Bu nedenle ekonomide Milton Friedman, sosyal konularda Friedrich von Hayek, kültürel konularda Russel Kirk, Daniel Bell ve Robert Nisbet, felsefe ve politikada da Leo Strauss'un görüşleri temel alınır. Yeni muhafazakarlar, refah devleti sonucunda ortaya çıkan büyük, bürokratik ve müdahaleci devlet anlayışının, bireyi devlete bağımlı hale getirdiğini, aile ve kilise başta olmak üzere geleneksel yardım kurum ve değerlerini zayıflattığını ileri sürerler. Ayrıca, refah devletinin sosyal yardım programlarının bireylerin ve ailelerin sorumluluk duygularını zayıflattığı, çalışma azimlerini ortadan kaldırdığı, geleneksel kurum ve değerlerin önemini azalttığı iddia edilir (Tanner, 1996; Glazer, 1988; O'Sullivan, 1976:22-23). Yeni muhafazakarlar, gelişmiş sanayi toplumlarının tüketici, aşırı bireyci, köksüz toplum anlayışını eleştirirler. Geleneksel dine dönüşü ve soyut etikçiliği savunurlar. ironik bir biçimde kürtajın yasaklanması, aile değerlerinin canlandırılması, kilise okullarına devlet yardımı yapılması, kamu okullarında sabah duası (school prayer) uygulaması, pornografi ve silah kontrolü gibi konularda devlet müdahalelerini, yani güçlü ve otoriter devlet anlayışını da kabul ederler (Dye, 1994:50). Kısacası, Belsey (1986)'in de belirttiği gibi, yeni liberalizm, bireycilik, seçim özgürlüğü, piyasa toplumu ve sınırlı devlet ilkeleri üzerine kuruludur.

6 6 1 SONGÜL SALLAN GÜL Yeni muhafazakarlık ise, güçlü hükümet (doğal olarak, muhafazakarların savunduğu aile değerlerinin korunması, ulusal savunma, iç güvenlik gibi belirli alanlarda), sosyal otoriterlik, hiyerarşi, itaat ve milliyetçilik ve hatta bazen ırkçılığa kadar uzanan değerlere dayanmaktadır. Ancak, uygulamada bu zıtlıklar, iki akıma da egemen olan serbest piyasa sistemi ve kapitalizme olan bağlılık, refah devletine karşı çıkış, yerel ve dinsel cemaatlerin canlandırılması, biçimsel demokrasi özlemi, kural ve düzen temaları sayesinde bir uzlaşıya dönüşmüş ve yeni sağ ideolojinin temel öğelerini oluşturmuştur. Günümüzde 1980'lerden itibaren ekonomik liberalizm ve dinsel muhafazakarlık en çok savunulan ve eklemlenmeye çalışılan siyasal ve toplumsal bir model olmuştur. 3. Yeni Sağ"ın Sosyolojiye Bakışı ve Keynesci Dönemde Sosyolojinin Rolü Yeni sağ düşünürler içinde sosyal olguların incelenmesi, bilimsel bilgi ve yöntem konularında bir çok düşünür çalışmalarda bulunmuşsa da, bunlardan en tanınanı kuşkusuz F. Hayek olmuştur. Hayek, toplum ve düzen kavramlarının Keynesyci dönemde (ağırlıklı olarak 'lerde) kazandığı anlamları eleştirir. Liberal düzende sosyal olanın anlamı ve sosyal düzenin nasıl sağlanması gerektiği gibi konuları rasyonalizm, bilimsel yöntem ve adalet kavramları çerçevesinde yeni sağ bakış açısıyla yeniden ele alır. Hayek'e göre, sosyal bilimiere Aydınlanma bakış açısını, pozitivizmi ve kurucu rasyonalizmil6l tanıtan bilim sosyolojidir. Sosyolojinin kurucuları ve izleyicileri, pozitivist bilim anlayışı ile evrensel geçerliliği olan yasalara ulaşmayı amaçlamışlardır (Hayek, 1993:114, 173). İnsanın akıl yoluyla toplumun değiştirebileceği, yeniden düzenlenebileceği ve planlanabileceği düşüncesi, yani kurucu rasyonalizm anlayışı, sosyoloji sayesinde uygulama olanağı bulmuştur. Bu yaklaşım, sosyolojinin öncülüğünde başta ekonomi olmak üzere, diğer sosyal bilimlerde de etkisini göstermiştir (Hayek, 1979:166). Sosyal bilimler, özellikle de sosyoloji, pozitifbilim mantığı içinde, doğa bilimlerinin yöntemini kullanarak toplumu rasyonel ilkelere göre düzenieyecek evrensel yasalara ulaşmayı amaçlamıştır. [6] Kurucu rasyonalizm, insani kurum ve eylemlerde insan istek ve arzularını, amaçlarını görür. Bu nedenle kurucu rasyonalizmde insan toplumlarının insanlar tarafından yönetildiğine ve rasyonel ölçütlere göre yeniden biçimiendirilmesi gerektiğine inanılır. Modern bilinç kendini bilgilendirme yetisine sahiptir ve insan aklı insani sürecin geliştirilmesi için uygulanabilir. Bu konuda detaylı bilgi için bakınız: Gamble, ı996:32 33

7 EKONOMiK YAKLAŞlM yüzyılda yaygın kabul gören rasyonel ve düzenlenebilen toplum anlayışı ya da Aydınlanma projesinin uygulanabilirliği en çok refah devleti sürecinde bireysel refahın geliştirilmesinde kamunun, yani devletin, etkin rolünün somut olarak yansıdığı en önemli alan ekonomi olmuştur. Devlet, piyasa mekanizmalarını sınırlandırmış, üretim ve paylaşım sürecinde belirleyici rol oynamıştır. Bu nedenle, kamusal müdahalecilik, planlamacılık ve sosyal mühendislik alanını da yaygınlaştırmıştır. Hayek'e göre ise, sosyal gerçeklik tek bir insan aklının ya da planlamacının ulaşabileceğinden daha karmaşıktır. Bu nedenle, Keynesci refah sürecinin dayandığı toplum modeli başarısız olmuştur. Yoksulluk daha da artmış, devlet ekonomik kriziere girmiş ve yönetilemez hale gelmiştir. Ama Keynesci ekonomi anlayışı entellektüeller ve politikacılar tarafından benimsenmiş ve sosyal politikalarla yaygınlaştırılmıştır. 20. yüzyıldaki siyasal ve ekonomik önemli gelişmeler; 1929 ekonomik buhranı, iki dünya savaşı, Avrupa'daki faşizm tecrübeleri tüm dünyayı derinden etkilemiş, yoğun işsizlik ve yoksulluk gibi sosyal ve ekonomik sorunların çözümünde bireysel çabaların tek başına yeterli olmadığını göstermiş ve Keynesci ekonomi anlayışını daha pekiştirmiştir. Bu da klasik liberal anlayışın rekabetçi ve bireyci öğeleri yerine, sosyal adaleti, dayanışmacı ve kolektif sorumluluğu temel alan sosyal liberalizmle Keynesci toplum modelinin sosyal mühendislik anlayışı içinde uygulanabilirliğini ortaya koymuştur. Bu süreçte siyaset bilimciler, ekonomistler kadar kolektif sosyal yapıları inceleyen sosyologlar da sosyal politikaların yaratıcısı ve yürütücüsü olmuşlardır. Lipset'in de belirttiği gibi "eşitlik-eşitsizlik" gibi sorunların sosyal boyutlarının öne çıkarılmasında ve yoksulluğun sosyal adalet ve eşitlik politikalarıyla azaltılma çabalarında, diğer sosyal bilimlerle birlikte sosyolojinin rolü ayıncı olmuştur (Lipset, 1964:xiv). Özünde sosyoloji bireyi, sosyal gerçekliğin hangi alanı içinde ele alınırsa alsın, gerçekliğin temelinde soyut bireyi değil, diğerleriyle etkileşim içinde ve ilişkileriyle yoğrulmuş, yani belirli bir toplumsal grubun üyesi olan kişidir. Bu nedenle sosyoloji bilimini öznesi kolektif öznelerdir. Cangızbay'ın da belirttiği gibi, sosyolojinin bu özelliği sosyolojiyi sadece doğa bilimlerinden değil, tarih hariç, diğer bütün insan bilimlerinden de ayırır (Cangızbay, 1996:43). Sosyolojinin kolektif öznelerin önemine işaret etmesi, Keynesci dönemde başta sosyal politika alanı olmak üzere bir çok alanda kolektif öznelerin

8 8 1 SONGÜL SALLAN GÜL temel alınmasına olanak tanımıştır. Gerçekten de Fransız Devrimi'nin bir çocuğu olan sosyoloji, sosyal yapılan kuran, devam ettiren ve yıkıp yeniden kuranın sadece ve sadece insanın kendisi olduğu gerçeğini gözler önüne sermiştir. Yeni sağ düşünüdere göre de, sosyologlar, Fransız Devrimi'nden itibaren ortaya çıkan sosyalist düşüncelerle, bu düşüncelerden etkilenerek geliştirilen sosyal liberalizm anlayışını geliştirmiş ve günümüz Keynesci refah gelişmesinde etkin rol oynamışlardır. Sosyolojinin sosyal politika alanındaki en önemli temsilcileri de kuşkusuz Alfred Marshall ve T.H. Marshall olmuştur. T. H. Marshall'a göre, Keynesci dönemde sosyal gelişmeyi sağlama amaçlı planlama uygulamalarında sosyoloji biliminden de yararlanılmıştır. Sosyologlardan sosyal politika alanında eyleme yönelik planlar hazırlamaları ve uygulama sürecinde etkin olmaları beklenmiştir. Refah devleti politikalarında, özellikle sosyal güvenlik kurumlarının geliştirilmesinde ve sosyal güvenlik önlemlerinde 'birey' yerine 'aile'nin temel alınması, yani kollektivist bir yaklaşımın benimsenmesi bir rastlantı değil, sosyolojik çalışmaların bir ürünü olmuştur (Marshall, 1964:137, 266). Böylece, sosyal refah devleti uygulamalarının temelini oluşturan sosyal güvenlik anlayışı toplumsal ve dayanışmacı bir anlayış içinde ele alınmıştır. Refah devleti sürecinde Keynesci toplum modelinin meşruluk kazanmasında sosyolojinin siyaset, örgüt ve bilgi sosyolojisinde[7j gibi en çok etkili olan alt dalları olmuştur. Örneğin siyaset sosyolojinde kolektif öznenin önemine işaret edilmesi, Keynesci dönemde siyaset ve demokrasinin anlamını dönüştürmüştür. Yeni sağ düşünüdere göre, sosyal liberalizm anlayışının egemen olmasıyla birlikte demokraside yarışmacı politika ortamında çıkarlarını maksimize etmeye çalışan bireylerin yerini, faydalarını maksimize etmeyi amaçlayan özerk nitelikteki çıkar grupları, örgütler ve sendikalar gibi kuruluşlar almıştır. Bu da bireysel iradelerin yanı. sıra, çıkar gruplarının isteklerini demokratik süreçlerde meşru görülmesine olanak tanıyarak kitlesel talepleri artırmıştır. Aslında günümüz çoğulcu demokrasi anlayışının temel özelliklerinden olan nüfusun büyük çoğunluğunun politik eylemiere katılması, etnik grupların [7] Hayek'e göre günümüzde bilgi sosyolojisi olarak adlandınlan şey, aslında Fransız pozitivizm gelene~ ile Alman Hegelci gelene~n yani, Comte ve Hegelci düşünce içinde iki farklı boyutta temsil edilen görüşlerin yansımasıdır. Bu da aslında tarihsici bir kökene dayanmaktadır. Hatta bu düşünceler 20. yüzyıl totaliterizmini üretmiştir. Hayek, ı979:

9 EKONOMiK YAKLAŞlM 1 9 r 1 bilinçlenmesi, politik amaçlı grupların hedeflerini gerçekleştirmede kullandıkları teknik ve araçların çeşitlenınesi gibi öğeler yeni sağ düşünürler için demokrasiyi bunalıma sokmuştur. Demokraside kitlesel katılımın artması ve halk kitlelerinin ve baskı gruplarının artan talepleri devletin müdahale alanını sürekli artırmış ve sonuçta "demokrasinin düşmanının demokrasi" haline getirmiştir (Croizer ve diğerleri, 1993:103). Ayrıca demokraside eşitlik taleplerini karşılama ve politikaları eşitlik ilkesini de göz önünde bulundurarak oluşturma, bireyciliği ve bireysel özgürlükleri garanti altına alma gereksinimleri otoritenin meşruiyet kaybına uğramasına neden olmuş ve lideriere olan güveni de azaltmıştır. Diğer bir deyişle, bu meşruiyet bunalımı geniş kitlesel politik katılımın ve kitlesel taleplerin, yani politik aşırı yüklenmenin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Benzer olarak, sorumluluk ve adalet gibi kavramların anlam yüklemeleri de değişmiş, piyasa toplumu içinde hiçbir anlam taşımayan ve bireysel nitellikle. olan bu tür olgulara "sosyal" kelimesi eklenerek sosyal politikaların aracı haline getirilmişlerdir. Böylece Keynesci dönemde devlet, sosyal adaleti ve eşitliği geçekleştirme işlevlerini de üstlenmiştir. Yeni sağ düşünüdere göre, bu değişim bireysel özgürlükleri tehlikeye sokmuştur, çünkü devlet ve toplum gibi somut olmayan varlıkların, yani eylemsel niteliği olamayan soyutlamaların, sorumluluğu da olmamalıdır (Hayek, 1993:119). Liberal düzende sorumluluk ve adalet bireysel nitelikli olmalıdır. Ancak özünde bu anlayış yeni sağın sosyolojiyi kavramsallaştırılmasından kaynaklanmaktadır. Sosyoloji bir terim olarak Fransızca'da kurulmuş, Latince "socio" ve yunanca "logos" kelimeleri kök alınarak türetilmiştir. Sosyoloji, çoğu kez İngilizce'ye ve Türkçe'ye "toplumbilim" olarak çevrilmiş ve genel olarak "toplumu inceleyen bilim" olarak tanımlanmıştır[8l. Bu da sosyolojinin birey, grup, birlik, yığın, kategori, sınıf ve topluluk gibi diğer sosyal varlık, sınıf ve kategorileri dışarıda bırakan ve sadece toplumu inceleyen bir bilim olarak aniaşılmasına neden olmaktadır. Böyle bir bakış açısı sosyolojinin özellikle yeni liberallerin temel aldıkları "birey"i göz ardı eden, toplumu ve her şeyi toplumla tanımlayan dolayısıyla da kapitalist karşıtı hatta sosyalizmle [8] Bu konudaki tartışmalar için bakınız: Çelebi, ı996: Ayrıca Cangızbay sosyologun aynı zamanda sosyalist oldugunu da ileri sürer. K Cangızcay, Sosyoloji mi-toplum bilim mi?, Sosyolojiler Degil Sosyoloji, (Ankara: Ütopya Yay.), 1996, özellikle sayfalar.

10 10 1 SONGOL SALLAN GOL özdeş görülmesine ya da yeni muhafazakar bir anlayış içinde sosyolojinin cemaatçilik gibi kavranmasına neden olabilmektedir. Ancak sosyolojinin öznesi kolektif olmakla beraber, bireyi de göz ardı etmez. Bireyi diğerleriyle etkileşim içinde, geliştirdiği ilişkiler, anlamiandırdığı değerler, gruplar ve kurumsal yapılar içinde ele alır. Sosyolojinin felsefeden ayrılıp, özerk bir bilim olması, doğa bilimlerinin yönteminin sosyal bilimler içinde kabul edilmesi yoluyla gerçekleşmiştir. Ancak, Hayek'e göre, ahlak bilimleri ile doğa bilimleri birbirinden farklıdır ve en önemli ayırıcı özellik de; sosyal sürecin kontrol edilen ya da yönetilen değil, kendiliğinden işleyen bir süreç olmasıdır[9l. Ahlak bilimlerinde sosyal gerçekliğin göreceliliği kabul edilmeli ve metodolojik bireycilik benimsenmelidir (Hayek, 1979:182). Özünde metodolojik bireyciliğin iki önemli varsayımı vardır. İlki, bütün eylemler bireylerin tarafından gerçekleştirildiğidir. Bu nedenle, sosyal gerçekliği incelemek için bireyden başlanılmalıdır. Bireysel bilginin kaynağının çok önemli bir bölümü de alışkanlıklardan ve geleneklerden gelir. İkinci varsayım ise, bireylerin eylemleri dışında sosyal kolektivitelerin bir varlığı ve gerçekliğinin olmadığı dır. Kolektif varlıkların arzuları ve amaçları olduğunu ileri sürmek doğru değildir. Hükümet, ulus, firma, sendika gibi sosyal kolektivitelerin hepsi soyuttur, üyeleri olan bireylerin dışında bir gerçeklikleri de yoktur (Gamble, 1996:53; Gray, 1984:35). Yeni sağ düşünürler için, ahlak bilimlerinin bir alt disiplini olan sosyolojide de, metodolojik bireycilik yöntemi uygulanması gerekirken, kollektif öznelerin belirleyiciliği egemen olmuş, kurucu rasyonalizmin etkisinde toplum modelleri geliştirilmiştir. Ancak, bir bilim olarak sosyolojinin temel amaçlarından biri tipleştirici bir yöntem izleyerek, tarihte var olan toplum tiplerini esas alan ve birbirlerine indirgenemez, her biri farklı bir sosyolojik belirleyicilik formülüne denk düşen bütünsel toplum tipleri kurmaktır (Cangızbay, 1996:70). Bu nedenle sosyolojide de sosyal gerçekliğin göreceliliği temelinde farklı toplum modelleri geliştirilmiştir. Sosyoloji, bireyi içinde yaşadığı toplumdan (ki buna grup, birlik, topluluk, ulus devlet ve global toplum gibi özneleri de kapsar), ilişkilerinden ayrı, onlardan bağımsız ele almaz. Sosyolojide birey bir toplumun üyesi olarak, sosyal sürecin farkında olan, kontrol edebilen ya da yöneten, değiştirebilen [9] Hayek'n bilim sınıflamasına ilişkin olarak bakınız: Hayek, The Counter Revolution, (lndianapolis: Liberty Press,), Bölüm 18, 1979:178.

11 EKONOMiK YAKLAŞlM 1 11 kişidir, yani aktördür, ajandır. Birey, sosyal gerçekliği yaşayan etkilenen ve dönüştüren olarak sosyolojinin inceleme alanı içinde yer alır. 4. Sosyolojinin Kurucularının Geliştirdikleri Toplum Modelleri Modern sosyolojinin bir bilim dalı olarak ortaya çıktığı 19. yüzyılda, iki tür toplum modeli geliştirilmiştir: mekanik ve organik toplum modelleri. Mekanik toplum modeli, toplumun rasyonel inşasının planlamacılığı da kapsayan kurucu yapılanınayla oluşturulduğunu öne sürer ve çağdaş toplumların örgütlenme modelini oluşturur. Bu model, 18. yüzyıl Aydınlanmasının, özellikle de Fransız ve kısmen de İngiliz Aydınlanması'nın bir ürünü olarak geliştirilmiştir. Rasyonalizm ve ampirizm, akıl ve gözlemi ön plana alarak toplumun insanların mutluluğu için yeniden inşa edilebileceğine dayandırılmıştır (Abramson, 1990:8-9). Bu modelin en bilinen savunucusu, sosyolojinin kurucularından olan Auguste Comte ve Henri de Saint Simon'dur. Simon, ünlü Aydınlanma düşünürleri olan Montesquieu, Concordecet düşüncelerinden oldukça etkilenmiş, Comte, Durkheim ve Marks'i etkileyerek farklı toplum kuramlarının esinleyicisi olmuştur (Turner, 1978: 22-29; Aron, 1989:71, 225). Toplumun evrimsel gelişim yasalarını aklın gelişim aşarnalarına göre açıklayan Simon ve onun izleyicisi olan Comte; teolojik, metafizik ve pozitif toplum aşamalarını dile getirerek, günümüzde daha çok bilinen adlandırmasıyla "üç hal kanunu" teorisinin temellerini atmışlardır. Aklın pozitif aşamaya ulaşması ile birlikte sosyal sistem, pozitif bilim mantığıyla istenen ve planlı değişimlere tabi olabilir ve insan mutluluğu artırılabilir. Ancak, Ergun'un da belirttiği gibi, ilk sosyologlar için toplumun görevi bireylere değil, doğaya egemen olmak ve bunu insanlığın hizmetine sunmak olmuştur (Ergun, 1990:24). Biyolojik ya da organizmacı toplum modeli ise, sosyal Darvinizm düşüncesinin bir ürünü olarak geliştirilmiştir. Genelde sosyal bilimleri, özelinde de sosyolojiyi, insan davranışlarının gerçek bilimi olarak niteleyen Spencer, toplumun biyolojik bir organizma gibi işlediği ve evrimsel değişme süreci içinde gelişerek mükemmelleştiğini ileri sürmüştür (Spencer, 1962: 7-14; Turner, 1978:22-23). Bu modelde toplum, biyolojik bir organizmaya benzetilir. Bu organizma toplumun parçaları arasında uyumla birlikte, bireyler üzerinde dışsal bir baskı gücü oluşturur. Bir başka ifadeyle, toplum sadece bireyler yığını değildir. Sosyal birlikteliklerden, gruplardan topluluklardan oluşur ve bireylerin toplamına indirgenemez. Durkheim için

12 12 1 SONGÜL SALLAN GÜL bunu. sağlayan temel öğe ortak ya da kollektif bilinçtir. Kolektif bilinç, bir toplumun üyelerindeki ortak inanç ve duyguların bütünüdür (Aron, 1989:227). Bu bütün, kendine özgü yaşantısı olan belirlenmiş bir sistem olarak toplumun tümüne yayılmıştır. Kuşkusuz, Durkheim'ın kollektifbilinç kavramı metafizik bir varlık haline dönüştürülmüşse de, çağdaş kapitalist toplumlardaki dayanışmayı ifade etmeyi amaçlamıştır. Her iki toplum modelinden farklı olarak, 19. yüzyılın sonlarında M. Weber, sosyolojide Alman Tarihçi Okulu'nun etkisiyle bireyi temel alan hümanist toplum modelini geliştirmiştir. Sosyal olgular, bireysel davranışların anlamlandırılmasıyla açıklanmıştır. Bu da, toplumu mekanik modeldeki rasyonel insanlardan oluşan ve planlı bir biçimde inşa edilen bir yapı olarak görmek yerine, ancak bir rastlantı sonucu bir araya gelen bireyler arası ilişkilerin, etkileşimierin bir bütünü olarak görmüştür. Sosyal gerçeklik de, tarihsel ve kültürel bir gerçeklik olarak, her tarihsel dönem ve toplumda kendine özgü bir bireysel bütündür. Bu nedenle, her tarihsel dönem ve toplum, başka toplumlarla karşılaştırılması gereken bir teklik özelliği taşır (Ergun, 1990:75). Weber'in görüşleri günümüzde "hümanist ya da yorumlayıcı sosyoloji" olarak nitelendirilmekte, "yapı" yerine "eylem" merkeze alınarak küçük gruplar ve bireyin önemi vurgulanmaktadır. Ancak, Weberci toplum modelinde bireyin yanı sıra, modern toplumun önemli öğeleri olan bürokratik örgütlerin ve rasyonelliğin öneminin vurguianmış olması dikkat çekicidir. Hümanist yaklaşımın 20. yüzyıl temsilcileri arasında senıbolik etkileşimciler, etnometodologlar ve alış-veriş (exchange) kurarncıları sayılabilir. Sosyal gerçeklik, var olan, değişmez bir tek doğru olarak değil, bir oluşum, değişim süreci içinde görülmektedir. Sosyoloji biliminin gelişim sürecinde ortaya çıkan farklı toplum modelleri ve bunların kavranmasında izlenilen yöntemler farklı olsa da, Hayek için önemli olan kuruluş yıllarındaki izierin halen etkin ve özünde kollektif özneleri inceleyen bir bilim olmasıdır. Hayek'e göre, kurucu rasyonalizmin kökeni de liberal olmaktan çok, kollektif özneleri temel alan sosyalist düşünceden kaynaklanır. Ona göre, 19. yüzyıl sosyal düşüncesinde iki entellektüel akım ortaya çıkmıştır. Bunlar: modern sosyalizm ve modern pozitivizm. Her ikisi de Fransa'da doğmuş, bilim adamları ve mühendisler tarafından geliştirilmiştir (Hayek, 1979:255). Fransız Aydınlanması'nın bir ürünü olarak kollektif gerçeklikterin pozitivist bilim mantığı ile kavranması temeline dayanmışlardır Hayek, bu tür bilim yapma tarzını, "bilimin yanlış