Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri

Transkript

1 DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri Serap BUYURGAN* Öz Araştırmanın amacı, görme yetersizliği olan üniversite öğrencilerinin, müze ile ilgili var olan bilgilerini öğrenmek, müzede öğrenmenin kazanımlarını belirlemek ve daha verimli müze ziyaretleri yapabilmeleri için Türkiye müzelerinden beklentilerini ortaya koymaktır. Bu amaçtan hareketle Anadolu Medeniyetleri Müzesi ne, görme yetersizliği olan üniversite öğrencilerine yönelik programlı bir müze ziyareti organize edilmiştir. Araştırma, küçük bir grupla yapılan örnek olay çalışmasıdır. Nitel veriler, görüşme formları, gözlem ve müze ziyareti sonrasında öğrencilerin duygularını anlattıkları kompozisyonlardan elde edilmiştir. Araştırma verileri içerik analizi ile kodlanmış, alt temalar ve temalar oluşturulmuştur. Araştırma verilerine göre kör öğrenciler müzelerimizden, kendilerine bilgilendirme yapacak görevliler, eserlerin kopyaları, kabartma resimler ve Braille alfabesi ile açıklamalar olmasını, az gören öğrenciler de ortamın aydınlık ve ferah düzenlenmesini, sergilemelerde zıt renklerin kullanılmasını, yazıların büyük punto yazılmasını istemişlerdir. Araştırma sonucunda, görme yetersizliği olan üniversite öğrencilerine yönelik organize edilmiş müze ziyaretinin veriminin yüksek olduğu, ancak ülkemiz müzelerinde görme yetersizliği olan bireylere yönelik eğitim hizmetlerinin henüz yeterli seviyede olmadığı görülmüştür. Anahtar Kelimeler Müzede Öğrenme, Görme Yetersizliği, Kazanımlar, Beklentiler. * Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Resim-İş Eğitimi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 9 (3) Yaz / Summer Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

2 1168 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Doç. Dr. Serap BUYURGAN Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi, Resim-İş Eğitimi Anabilim Dalı, 06500, Teknikokullar / Ankara Elektronik Posta: serapb@gazi.edu.tr Yayın ve Diğer Çalışmalarından Seçmeler Buyurgan, S. (2009, bahar). Görme engelliler eğitimi anabilim dalı öğrencilerine yönelik programlı bir müze ziyareti. Milli Eğitim, 182, Buyurgan, S. ve Buyurgan, U. (2007). Sanat eğitimi ve öğretimi (eğitimin her kademesine yönelik yöntem ve tekniklerle) (2. baskı). Ankara: PegemA Yayıncılık. Buyurgan, S. (2007, Yaz). Anadolu güzel sanatlar liseleri resim öğretmenlerinin bölümlerinde uygulanan sanat eğitimi ile ilgili görüşleri. Millî Eğitim, 175, Buyurgan, S. (2007, Mayıs). Tarih dersi kapsamında programlı bir müze ziyareti. Uluslararası Öğretmen Yetiştirme Politikaları ve Sorunları Sempozyumu nda sunulan bildiri, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi ve Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi, Bakü, Azerbaycan. Buyurgan, S. (2007, Güz). Eğitim fakülteleri resim-iş eğitimi ana bilim dalı öğrencilerinin aldıkları eğitim-öğretime yönelik görüş ve beklentileri. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 5(4), Buyurgan, S. ve Mercin, L. (2005). Görsel sanatlar eğitiminde müze eğitimi ve uygulamaları (Ed. V. Özsoy). Ankara: Görsel Sanatlar Eğitimi Derneği Yayınları. Buyurgan, S. ( 2004). Effective learning at the museum. Journal of Cultural Research in Art Education, 22, Buyurgan, S. (2004, Nisan). Museum of Anatolian Civilizations. Seminer, Michigan State Üniversitesi, MSU Müzesi Konferans Salonu. Buyurgan, S. (2003, Ekim). Hayali kahramanların çocuk resimlerindeki rolü ve önemi. OMEP Dünya Konsey Toplantısı ve Konferansı nda sunulan bildiri, Kuşadası. Buyurgan, S. (2001). Bir çocuğun altı-dokuz yaş arası çizgisel gelişimi. Gazi Sanat Dergisi, 2, Buyurgan, S. (2000). Anadolu güzel sanatlar liseleri resim bölümü mezunlarının yüksek öğrenimdeki başarı durumları ile ilgili bir değerlendirme. H. Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, 19, Buyurgan, S. (1999). Ankara Anadolu Güzel Sanatlar Lisesi Resim Bölümü öğrencilerinin üniversite başarı durumları üzerine bir araştırma. G.Ü Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 19(2), Buyurgan, S. (1998). Beş yaşındaki bir çocuğun çizgisel gelişimi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18(3),

3 DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri Serap BUYURGAN Müze, Toplumun ve gelişiminin hizmetinde olan, halka açık, insana ve yaşadığı çevresine tanıklık etmiş malzemelerin üzerinde araştırmalar yapan, toplayan, koruyan, bilgiyi paylaşan ve sonunda inceleme, eğitim ve zevk alma doğrultusunda sergileyen, kar düşüncesinden bağımsız, sürekliliği olan bir kurumdur (Madran, 1999, s. 6). Shaw (2004, s. 14) a göre müze, teşhir ettiği nesneler, bunlar için uygun gördüğü düzenlemeler ve öngördüğü davranış kuralları aracılığıyla belli bir kimliği somutlaştıran bir mekândır ve eğitilecek kitlelere belli değerleri aşılayan bir toplumsal mühendislik aracıdır. Başlangıçta müzelerin görevi objeyi toplamak, onarmak, korumak ve sergilemek iken günümüzde eğitim işlevi önemli bir konuma gelir. Müzeler, sadece zamanla veya insanların ilerlemesinden dolayı ortadan kalkmak tehlikesi bulunan nesneleri muhafaza etmeye yarayan bir barınak olmaktan çıkar, bunlar evrenlerinin sonsuz imkânlarını, aynı zamanda uzun tarihini insanlara öğretecek dinamik birer kurum olurlar (ICOM Türkiye Millî Komitesi Yayınları, 1963). Müzeler, zengin ve birbiri ile ilişkili öğrenmeyi destekler. İnsanların, tüm zamanlara ait dünyayla ilgili var olanları bireysel anlam kurarak öğrenmesine izin verir. İnsanlar farklı müzelerden tarih, bilim, sanat gibi insana ait tüm bilgileri öğrenir (Falk ve Dierking, 2000). İster tanıdık ya da egzotik, ister kişisel ya da evrensel biçimde sunulsunlar, müzeler düş gücünü uyarmak ve yaratıcılığı geliştirmek için kullanılabilirler (Gartenhaus, 2000). Müzelerde, içinde sergilediği alana ait gerçek objeler karşısında öğrenme daha heyecan verici ve istekli olur. Özellikle gelişmiş ülkelerde on dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru müzelerin eğitim işlevi önem kazanır. Müzelerin öğrenmedeki rolü ve etkisi görüldükçe müzeler eğitim birimleri oluşturarak her tür izleyiciye göre (okullara, ailelere, resmî ku-

4 1170 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ rumlara, vatandaşlara, engellilere) programlar ve fiziki şartlar oluşturmaya başlar. Görme yetersizliği olan bireylere yönelik eğitim hizmetleri de gündeme gelir. Zihinsel, fiziksel, davranışsal ya da duyu organlarının zedelenmeye bağlı olarak tüm ya da kısmen işlevlerinde gözlenen kayıpların ortaya çıkardığı duruma yetersizlik denir. Birey yetersizliğine bağlı olarak çoğu insanın duyduğu gibi duymayabilir, gördüğü gibi görmeyebilir, öğrendiği gibi öğrenmeyebilir (Ataman, 1997). Yasal körlük bazı hükûmetçe desteklenen hizmetler hariç olmak üzere eğitsel ve rehabilitasyon çalışmaları açısından genel bir tanımdır. Yasal körlük, çevre görme alanının 20 dereceden daha büyük bir açısal mesafeye sahip olmadığı ve bu şekilde merkezî bir görme bozukluğunun söz konusu olduğu en iyi göz düzeltmesi ile 20/200 oranından daha yüksek bozukluk olarak tanımlanmaktadır (Huebner, 2000). Dünya Sağlık Örgütüne (WHO, 1999a) göre az görme, en iyi düzletme ile veya belirgin alan görüş kaybı ile 20/60 oranından daha kötü olan görüş seviyesidir. Ulusal Göz Enstitüsü az görme olgusunu 20/40 oranından daha kötü olan bir görüş açısı şeklinde tanımlamıştır (aktaran Huebner, 2000, s. 60). Eğitsel açıdan kör, ağır derecede görme kaybı olan, öğrenmesi dokunarak, işiterek, konuşan kitaplardan dinleyerek gerçekleşebilen bireylerdir. Az gören ise büyüteçle normal puntolu ve büyük puntolu yazılı materyali okuyabilecek, geometrik şekilleri ve renkleri ayırt edebilecek kadar görme yetersizliğinden etkilenen kişilerdir (Ataman, 2006). Görme yetersizliği olan bireylerlerin de günlük yaşam becerilerini kazanması ve hayatlarını sürdürebilmesi için öğrenmesi, eğitim görmesi gereklidir. Görme yetersizliği olan bireylerin öğrenmesinde dokunma, işitme, tat alma, koklama duyuları, özel öğrenme yöntemleri ve farklı mekânlar önemlidir. Müzeler de onlar için her alana ait objeleri içinde barındıran önemli eğitim mekânlarıdır. Ancak görme yetersizliği olan bireylerin müzelerden verimli faydalanabilmeleri için onlara yönelik programlar hazırlanmalı ve fiziki şartlar oluşturulmalıdır. Falk ve Dierking (2002a) in de ifade ettiği gibi öğrenmede kişisel, sosyal/kültürel ve fiziki şartların güçlü etkisi vardır. Görme Engellilere Yönelik Müzede Eğitim 1970 lerde müzelerde görme engellilere yönelik hizmetler artar de Leicester de Müze Eğitim Servisi Grubu ve Leicester Üniversitesi Müze Çalışmaları ve Yetişkin Eğitimi Bölümünün ortak çalışmaları ile bir konferans düzenlenir. Burada farklı formda engeller, zihinsel geri-

5 BUYURGAN / Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri 1171 lik, fiziksel özür ve görme bozukluğunu kapsayarak belirlenir ve tartışılır (Sorrell, 1975) yılında Tate Galerisi nde Körler İçin Heykel adı verilen bir sergi gerçekleşir. Sergiye eserlerin bazıları koleksiyonlardan alınır, bazıları özel olarak tahsis edilir. Bu sergi birçok sergiyi etkiler. İngiliz Müzesi nde Eğitim Bölümü tarafından düzenlenen Lütfen Dokun ve İnsan Dokunması sergileri görme engellilere birçok yenilikler sunar (Greenhill, 1999) da Müze ve Galeriler Engelliler Derneği (MAGDA) engellilere yönelik çalışmalar için kurulur, eğitim ve tartışma seminerleri düzenlenir (Greenhill, 1999) ların sonunda İngiltere de Sanat Ve Dokunma Sahnesi çok ses getirir. Britanya daki müze ve galerilerde 18 aylık dönem içinde bir düzinenin üzerinde geçici dokunma sergisi düzenlenir (aktaran Greenhill, 1999, s. 161). Metropolitan Sanat Müzesi (New York) nde görme engelliler için dokunma koleksiyonları, sözlü betimleme turları, kabartma (dokunsal) resimler, kurslar ve atölyeler, büyük baskı ve Braille ile yazılar, galerilerde rehberle ya da tek olarak gezebilecek dokunma turları vardır (McGinnis, 2003) lerin başlarında Modern Sanatlar Müzesi nde (MoMA, New York) kör ve görme engellilere yönelik, koruyucu eldivenlerle, seçilen heykellere dokunma turları düzenlenir. Ancak bu turlar müzenin sadece küçük bir bölümünde yapılabilmektedir yılında MoMA nın Eğitim Bölümü bu programı geliştirir. 25 kişilik kör ve görme engelli bir grup ile görme engellilerin müzeden beklentilerini belirler. Bu ziyaretçilerin MoMA nın tüm koleksiyonlarından isteklerine yönelik düzenli bir program devreye sokar. Bu bulgular Körler İçin Sanat Eğitimi Birliğinin (AEB) iş birliği ile geliştirilir. Sonuçta dokunsal resimlerden bir set oluşturulur ve işitsel anlatımlarla sürekli koleksiyonlarda yer alan birçok eserin tasviri yapılır (Housen ve DeSantis, 2003). Birmingham Museum of Art da da görme engelliler için müzedeki resim koleksiyonları, Amerika, Asya ve Afrika heykelleri gibi eserlerle birçok cazip turlar düzenlenir. Müzede görme engelliler için üç boyutlu hâle getirilen resimler (renkli ve yazılı), sanat ve tarihî geçmişi anlatan sözel açıklamalar, kör ve az görenler için kataloglar vardır (Tharaud Brasher, 2003) te açılan Omero Müzesi (İtalya) nin amacı halkın ve görme engellilerin estetik ve kültürel değerlerini geliştirmektir. Müze görme en-

6 1172 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ gellilere, üç boyutlu modellerle, sözel tanımlamalarla, büyük baskı ve Braille duvar bilgilendirmeleri ve kataloglarla hizmetler sunar (Grassini, 2003). Tate Modern (London) de de görme engelliler için dokunma turları, işitsel bilgilendirmeler, sanat eserlerinin işitsel tasvirleri ve açıklamaları, büyük punto yazılmış metinler vardır (Howell, 2003). Yine Tate Modern de Caro Howell ve Dan Porter kör ve az görenlere yönelik i-map projesi gerçekleştirir. i-map bir online projesidir. Proje Matisse ve Picasso nun eserlerine yönelik hazırlanır. Proje kör bir insanın bağımsız olarak, kendi başına dokunmadan görsel sanat ile ilgili düşünebilmesi için oluşturulur (Howell ve Porter, 2003). Türkiye deki müzelerden bazılarında da görme yetersizliği olan bireylere yönelik eğitim hizmetleri sunulmaktadır. Anadolu Medeniyetleri Müzesi (Ankara) nde 2002 yılından itibaren görme engelli öğrencilere yönelik eğitim programları vardır. Müzede görme engellilerin eserleri dokunarak hissetmeleri, incelemeleri için bazı eserlerin taklitleri yapılır (sikke, güneş kursları, tabletler, çanak-çömlek, takılar gibi). Görme engelli öğrencilere işitsel bilgilendirmelerle müze gezdirilir; müze eğitim atölyesinde uygulama çalışmaları yaptırılır (Demirdelen, 2008) yılında Rahmi M. Koç Müzesi (İstanbul) nde Altı Nokta Körler Vakfı ile birlikte Görme Engelliler Eğitim Projesi başlatılır. Müze beşer kişilik gruplarla on beş müze objesine dokunarak, görevlinin anlattıklarını ve makine-motor seslerini dinleyerek, tramvay-denizaltı-uçak-otomobil-otobüse binerek incelenir. Otobüs ile bir tur atılarak keyifli anlar yaşanır (Bayam, 2007). İstanbul Modern Sanat Müzesi (2008) de özel ihtiyaçları olan çocuklara özel programlarla sıradan bir ziyaretçi olmanın ötesine geçerek müze koleksiyonu ile etkin bir biçimde karşılaşma yolları sunar ( istanbulmodern.org/tr 2008). Bazı müzelerimizdeki bu hizmetlere rağmen ülkemiz müzelerinde görme yetersizliği olan bireylere sunulan hizmetler henüz istenilen seviyede değildir. Birçok müzemizde onların ihtiyaçlarına yönelik fiziki şartlar, özel öğrenme yöntemleri ya hiç yoktur ya da yok denecek kadar azdır. Bu araştırmanın amacı da, araştırmaya katılan görme yetersizliği olan üniversite öğrencilerinin müze ile ilgili var olan bilgilerini öğrenmek, müzede öğrenmenin görme yetersizliği olan bireyler üzerindeki kazanımlarını belirlemek ve öğrencilerin daha verimli müze ziyaretleri yapabilmeleri için Türkiye müzelerinden beklentilerini ortaya koymaktır. Araştırma ile görme yetersizliği olan bireylere yönelik ihtiyaçların belirlenmesinde ve sorunların çözülmesinde müzelerimize katkı sağlanabileceği düşünülmektedir.

7 BUYURGAN / Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri 1173 Yöntem Araştırma tarama modelindedir. Küçük bir grupla yapılan örnek olay çalışmasıdır. Örnek olay çalışmasında doğal ortamların gözlenmesi, mülakat, anlatı raporları, soru formu ve sayısal veriler kullanılabilir (Punch, 2005). Brewer ve Hunter (1989) e göre, bireyler, bireylerin vasıfları, eylemler ve etkileşimler, davranış tortuları ve eserleri, ortamlar, sıra dışı durumlar ve oluşumlar ve kolektiflikler gibi konular örnek olay çalışmasının konusu olabilirler (aktaran Punch, 2005). Veri Toplama Araçları Araştırmada kullanılan nitel veriler, gözlem, görüşme formları ve müze ziyareti sonrasında öğrencilere yazdırılan müze ziyareti ile ilgili duygularını anlattıkları kompozisyonlardan elde edilmiştir. Araştırmada standartlaştırılmış açık uçlu görüşme tarzı uygulanmıştır (Yıldırım ve Şimşek, 2004). Açık uçlu on iki sorudan oluşan yarı yapılandırılmış iki adet görüşme formu hazırlanmıştır. Müze ziyaretinden bir hafta önceki derste uygulanan ön görüşme formunda, araştırmaya katılan görme yetersizliği olan üniversite öğrencilerinin müzeler ile ilgili var olan bilgi birikimlerini ortaya koyan üç soru, daha önceki müze ziyaretlerinde karşılaştıkları olumlu ve olumsuz durumları ve ülkemiz müzelerinden fiziki ortam ve öğrenme yöntemleri olarak beklentilerini ortaya koyan iki soru yer almıştır. Müze ziyaretinden sonra uygulanan son görüşme formunda ise görme yetersizliği olan üniversite öğrencilerine yönelik organize edilen programlı müze ziyaretinin verimini, müzede öğrenmenin kazanımlarını ortaya koyan beş soru, ziyaret edilen Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde hangi beklentilerinin karşılandığını ölçen bir soru ve Anadolu Medeniyetleri Müzesi nden fiziki ortam ve öğrenme yöntemleri olarak beklentilerini ölçen bir soru yer almıştır. Ön görüşme formunda öğrencilerin, genel anlamda müzelerden beklentilerini ölçen sorulara yer verilmiş, son görüşme formunda ise ziyaret edilen müzeye yönelik sorular yer almıştır. Görüşme sorularının geçerlik ve güvenirliğinin sağlanması için öncelikle bir görme yetersizliği olan (kör) öğrenciye uygulanmış, gerekli ifade değişiklikleri yapılmış ve uzman görüşü (özel eğitim hocaları ve müze eğitimcileri) alınarak son şekli verilmiştir. Son görüşme formundaki soruların geçerlik ve güvenirliği için de öğrenci Anadolu Medeniyetleri Müzesi ne götürülerek programlı bir müze ziyareti gerçekleştirilmiştir.

8 1174 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Görüşme formları araştırmaya katılan kör öğrencilere araştırmacı tarafından uygulanmıştır. Ön görüşme formu müze ziyaretinden bir hafta önce, son görüşme formu da müze ziyaretinden sonra araştırmacının odasında uygulanmıştır. Tüm öğrenciler önceden yer ve saat konusunda bilgilendirilmiştir. Kör öğrenciler odaya teker teker alınarak sorular okunmuş yönlendirmesiz bir görüşme tekniği ile cevaplar görüşme formlarına kaydedilmiştir. Az gören öğrenciler görüşme formlarını aynı günlerde, atölyede, pencerenin yanında ışıklı bir ortamda kendileri doldurmuştur. Görüşme formları az gören öğrencilerin rahat okuyabilmeleri için 16 punto, büyük harf ve koyu yazılmıştır. Sorular arasında bırakılan cevap boşlukları da geniş tutulmuştur. Gözlem, müzeye gidilen günün sabahında toplanılan üniversite bahçesinde, müze ziyaret sürecinde ve müze ziyaretinden sonra gidilen üniversitede atölyede yapılmıştır. Gözlem notları araştırmacı tarafından kayıt altına alınmıştır. Tüm müze ziyareti, öncesi ve sonrasıyla fotoğraflarla da belgelenmiştir. Fotoğraflar müze ziyaretine eşlik eden bir yüksek lisans öğrencisi tarafından çekilmiştir. Öğrenciler, müze ziyareti ile ilgili yazdıkları kompozisyonları müze ziyaretinden bir hafta sonraki derste teslim etmişlerdir. Kör öğrenciler de duygularını klavyesi Braille alfabesi olan bilgisayarlarda kendileri yazmışlardır. Verilerin Analizi Görüşmelerle toplanan verilerin analizi içerik analizi ile yapılmıştır. İçerik analizinde öncelikle veriler kodlanmış, kodlar arasındaki ortak yönler belirlenerek temalar ve alt temalar oluşturulmuştur. Üç ana tema tablolaştırılmış ve yüzdelerle yorumlanmıştır. Gözlemlerde tutulan notlar (öğrencilerin davranışları, mimikleri, heyecanları, mutlulukları, sordukları sorular) araştırmanın bulgular ve yorumlar bölümünde kullanılmış ve yorumlanmıştır. Gözlemlere destek olarak tüm müze ziyareti sürecinde çekilen fotoğraflardan da öğrencilerin davranışları ve heyecanları ifade edilirken yararlanılmıştır. Müze ziyareti sonrasında öğrencilere yazdırılan, müze ziyareti ile ilgili duygularını anlattıkları kompozisyonlardan alıntılar, araştırmanın tartışma ve sonuç bölümünde kullanılmıştır. Kompozisyonlarından alıntılar yapılan öğrencilerin biri kör, diğeri de az görendir. Öğrencilerin kompozisyonlarından alınan alıntılar, onların heyecanlarını, müze ziyaretinin verimini anlattıkları paragraflardan yapılmıştır. Alıntılar, öğrencilerin yorumlarına dokunulmadan imla hataları düzeltilerek verilmiştir.

9 BUYURGAN / Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri 1175 Örneklem Araştırmanın örneklemini, Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Görme Engelliler Eğitimi Anabilim Dalında eğitimöğretim yılında üçüncü sınıfa devam eden, Görme Engellilerde Resim ve Modelaj Öğretimi dersini alan beş görme yetersizliği olan öğrenci oluşturmaktadır. Derse devam eden 46 öğrencidir. Öğrencilerin 41 tanesi hiçbir görme problemi olmayan öğrencilerdir. Araştırmaya sınıftaki görme yetersizliği olan öğrencilerin tamamı dâhil edilmiştir. Öğrencilerin üçü total kör, ikisi de az görendir. Total kör öğrencilerin iki tanesi akraba evliliği yapan ailelerden gelmektedir; doğuştan kördürler, % 100 görmemektedirler. Diğeri de iki yaşında tamamen görme gücünü kaybetmiştir. O da % 100 görmemektedir. Az gören öğrencilerin de bir tanesi akraba evliliği yapan aileden gelmektedir. Gündüz % 15, gece ise % 5 görmektedir (gece körlüğü). Diğerinin ise sağ gözü % 100 görmemekte; sol gözünde ise 1/10 oranında görme vardır (nistağmus). Müze Ziyareti Müze ziyareti üç aşamada gerçekleştirilmiştir. Öncesinde Anadolu Medeniyetleri Müzesi Eğitim Birimi ile bağlantı kurulmuş, müzeyi ziyaret edecek uygun bir gün belirlenmiştir. Gerekli izinler alınmış; araştırmacı tarafından görüşme formları hazırlanmıştır. Müze ziyaretinden bir hafta önceki derste ön görüşme formu uygulanmıştır. Öğrenciler müzeye gidilecek gün, saat, nasıl gidileceği ve müze ziyareti ile ilgili bilgilendirilmiştir. İkinci aşamada müze ziyareti gerçekleştirilmiştir. Son aşamada müze ziyareti sonrasında atölyede son görüşme formu doldurulmuş, bir hafta sonraki derste de müze ziyareti ile ilgili kompozisyonlar yazdırılmıştır. Bulgular ve Yorumlar Görüşme formlarındaki verilerden elde edilen kodlardan alt temalar ve üç ana tema elde edilmiştir. Bu bölümde üç ana tema ayrı ayrı tablolaştırılmış ve yorumlanmıştır. Birinci ana temada görme engelli üniversite öğrencilerinin müze ile ilgili var olan bilgileri gösterilmiştir. Bu veriler öğrencilerin müze ziyareti öncesinde doldurduğu ön görüşme formundan alınmıştır (Tablo 1). İkinci ana temada müzede öğrenmenin görme engelliler üzerindeki kazanımları ortaya koyulmuştur. Veriler müze ziyareti sonrasında doldurulan son görüşme formundan alınmıştır (Tablo

10 1176 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ 2). Üçüncü ana temada da görme engelli üniversite öğrencilerinin Türkiye müzelerinden beklentileri ortaya koyulmuştur. Bu ana tema Tablo 3.1 ve Tablo 3.2 olarak iki ayrı tabloda verilmiştir. Tablolardaki veriler ön ve son görüşme formlarından alınmıştır. Tablo 3.1 öğrencilerin Türkiye müzelerinden fiziki ortam ve öğrenme yöntemleri açısından beklentilerini göstermektedir. Tablo 3.2 de ziyaret edilen Anadolu Medeniyetleri Müzesi ndeki fiziki ortam ve öğrenme yöntemleri açısından öğrencilerin beklentilerini ve kendileri için organize edilen programlı müze ziyareti ile ilgili düşüncelerini ortaya koymaktadır. Tablolarda kör öğrenciler Ö.1, Ö.2, Ö.3 olarak, az gören öğrenciler de Ö.4, Ö.5 olarak gösterilmiştir. Yine bu bölümde müzenin işitsel bilgilendirmeler eşliğinde gezilmesi, görsel betimlemelerle ve dokunarak öğrenme süreci de yer almaktadır. 1- Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müze ile İlgili Var Olan Bilgileri (Birinci Ana Tema, Tablo 1)

11 BUYURGAN / Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri 1177 Tablo 1. Ana Tema Müze ile İlgili Hazırbulunuşluk Alt Temalar Müze Kavramı Müze Çeşitleri Müzeye Esrelerin Toplanması Bilmiyor Kaçak eserlerin kurtarılması Müzayede Kazı Bağış Önemli kişilerin eşyalarının sergilendiği müze Açık hava müzeleri Sanat müzeleri Askerî müzeler Arkeoloji Müzesi Meteoroloji Müzesi Tarihî eserlerin sergilendiği yer Bugüne kadar yaşamış insanlara ait araç-gereçlerin olduğu yer Objeleri koruyan kültür kurumu Önemli eserlerin bulunduğu yer Sanat eserlerinin bulunduğu yer Kodlar Ö Ö Ö Ö Ö f % ,5 1 12,5 1 12, ,5 1 12,5 1 12,5 1 12,5 1 12,5 4 50

12 1178 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 1 öğrencilerin müze ile ilgili var olan bilgilerini göstermektedir. Tablodan öğrencilerin yetersiz bilgiye sahip oldukları anlaşılmaktadır. Örneğin bir öğrenci Eserler camın arkasında diye duydum. (Ö.1) yorumunu yapmıştır. Tabloya göre öğrencilerin % 80 i eselerin müzeye nasıl toplandığı ile ilgili hiçbir fikre sahip değildir. 21 Mayıs 2008 tarihinde sabah 9.00 da üniversitenin bahçesinde buluşulur. Bütün öğrenciler heyecanlı ve meraklıdır. Bahçede topluca fotoğraf çektirilir. Bütün öğrenciler Çekiyorum. sesine doğru mutlulukla gülümserler. Müzeye iki araba ile gidilir. Müze ziyareti boyunca beş görme engelli öğrenciye, araştırmacı, müze eğitimcisi ve iki yüksek lisans öğrencisi refakat eder. Önce müzenin bahçesindeki heykeller dokunarak incelenir. Öğrenciler insan heykellerinin bazılarının başlarının neden olmadığını sorarlar. Cevabını öğrenirler. Heykellerin elbiselerinin kıvrımlarını incelerler. Kör öğrenciler aslan heykelini kendileri tasvir eder. Ayağını bulur; yelelerini inceler; yelelerin ne olduğunu sorarlar. Aslanın duruşunu fark ederler. Bu oturuyor derler. Bir önce inceledikleri insan heykelinden sonra onun bir hayvan olduğunu kendileri fark ederler. Kör öğrencilerden biri aslan heykelinin gerçek aslan ile büyüklüğünün aynı olup olmadığını sorar. Müze bahçesinde az gören öğrenciler yeterli gün ışığından dolayı kendileri hareket ederler. Ancak müze içerisinde refakat edilmesine ihtiyaç duyarlar (ışık yeterli gelmez, müze kalabalıktır). Müzeye girilince öğrenciler önce orta salona alınır. Burada oturma bölümüne oturulur. Araştırmacı tarafından, müze nedir, müze çeşitleri nelerdir, müzeye eserler nasıl toplanır, soruları ile ilgili işitsel bilgilendirmeler yapılır. Müzelerle ilgili belirli bir bilgi birikimi kazandırılır. Müze eğitimcisi müze binaları ile ilgili bilgilendirme yapar. Anadolu Medeniyetleri Müzesi iki Osmanlı yapısı olan Mahmut Paşa Bedesteni ve Kurşunlu Han da yer alır. Müze 19 Nisan 1997 tarihinde İsviçre nin Lozan şehrinde 68 müze arasında birinci seçilerek Avrupa da Yılın Müzesi unvanını elde eder. Bugün kendine özgü koleksiyonları ile dünyanın sayılı müzeleri arasında yer alan Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde Anadolu Arkeolojisi, Paleolitik Çağdan başlayarak günümüze kadar kronolojik bir sıra ile sergilenir (Anadolu Medeniyetleri Müzesi, t.y., s. 3-11). Öğrencilere o anda içinde bulundukları Mahmut Paşa Bedesteni nin büyüklüğü, neden Kurşunlu Han ile yan yana olduğu anlatılır. Alışverişe gelen tüccarların kalabilmesi için hanın yanına yapıldığı söylenir. Öğrencilere bulundukları binanın büyüklüğü ile ilgili bilgi verilir. Müze

13 BUYURGAN / Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri 1179 eğitimcisi bedestenin (alışveriş merkezi) ne amaçla yapıldığını anlatır. Burada binanın yapıldığı tarihlerde yün, ipek, deri satıldığını söyler. Görme yetersizliği olan öğrencilerin ellerine yün ve deri verilir. Yünden, deriden neler yapılabileceği konuşulur. Ellerine yün eğirme aleti olan kirmen verilir. Aletin nasıl kullanıldığı öğretilir. Müze, müze eğitimcisinin bilgilendirmeleri eşliğinde gezilir. Bazı eserlerin önünde oturulur. İşitsel bilgilendirmelerin yanında bazı eserlerin kopyaları ile dokunsal öğrenme de yaşanır. Görme engelli öğrenciler müzede bulunan kapları, balta uçlarını, törensel sembolleri insanların ihtiyaçlarını karşılamak için yaptıklarını öğrenirler. Güneş Kursunun karşısında otururlar. Karşılıklı soru ve cevaplarla Hattiler deki ve geçmiş dönemlerdeki din anlayışı anlatılır. Güneş Kurslarının, bazı seramik kapların ve tabletlerin taklitleri ile anlatılanları elleri ile görselleştirirler. Öğrencilere elle yapılmış ve çarkta yapılmış seramik örnekleri dağıtılarak seramiğin zaman içerisindeki gelişimi anlatılır. Seramiklerin üzerlerindeki süslemelerin estetik kaygı ile yapıldıkları söylenir. Yine taklidine dokunarak ilk çalgı aletini tanırlar. Burada dokundukları taklit objelerin gerçekleri ile aynı büyüklükte olup olmadığını sorarlar. Asur Ticaret Kolonileri Dönemi eserlerinin bulunduğu vitrinlerin önünde de otururlar. Yazının Anadolu ya M.Ö li yıllarda Asur Ticaret Kolonileri Çağında geldiğini, müzede sergilenen tabletlerde neler yazıldığını, çivi yazısının nasıl yazıldığını öğrenirler. Bir vitrinde bir kâtip tarafından çivi yazısının nasıl yazıldığı ve pişirildiği canlandırılmıştır. Bu canlandırma araştırmacı tarafından tüm detayları ile görme yetersizliği olan öğrencilere anlatılır. Yine tanrılara içki sunmak için kullanılan riton lardan (törensel içki kabı) biri az gören bir öğrencinin dikkatini çeker. Uzun boyunlu, üzerinde hayvan heykelcikleri olan, baş kısmı dokularla süslü bu riton detaylı olarak tasvir edilir. İçkinin nereden akıtıldığı anlatılır. Kral Midas ın mezarından çıkarılan ölü hediyeleri anlatılır (sehpalar, kazanlar, kaplar). Amerikalılar tarafından mezardan çıkarılan kazanlara yapılan DNA testi ile ölü yemeğinde neler yendiğinin (dana eti, kuzu eti, ballı bira) ortaya çıkarıldığı söylenir. Frig ana tanrıçası Kibele nin önünde Neolitik dönemden beri var olan ana tanrıça inancı anlatılır. Bolluk ve bereketi simgeleyen ana tanrıçalara farklı dönemlerde farklı isimler verildiği söylenir (Kibele, Kubaba gibi). Son olarak müze eğitim atölyesine gidilir. Görme yetersizliği olan öğrenciler burada sikke (metal para) ile ilgili bilgi edinirler. Dokunarak geçmiş dönemlerin sikkelerini tanırlar. Her öğrenci tek tek sikke basar. Hepsi

14 1180 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ son derece heyecanlıdır; çok eğlenirler. Bastıkları sikkeler günün anısına onlara verilir. Çok mutlu olurlar. Müze eğitim atölyesinin duvarlarındaki rölyefleri dokunarak incelerler. Müze bahçesinden arabalarına giderken araştırmacıya, kendilerini çok değerli hissettiklerini söylerler. Onların öğrenme yöntemlerine yönelik, ihtiyaçları dikkate alınarak organize edilen bu samimi müze ziyareti hepsini çok mutlu eder. Topluca üniversiteye dönülür. Atölyede biraz dinlendikten sonra son görüşme formu doldurulur. Görüşme formu kör öğrencilere araştırmacı tarafından, ayrı bir odada tek tek uygulanır. Yorulmuşlardır ama yüzleri sürekli gülmektedir. Hepsi öğretmenlerini öperek atölyeden ayrılırlar. 2- Müzede Öğrenmenin Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencileri Üzerindeki Kazanımları (İkinci Ana Tema, Tablo 2)

15 BUYURGAN / Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri 1181 Kültürlere ait eserlere sahip çıkıldığını kanıtlıyor. Tablo 2. Müzede Öğrenmenin Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencileri Üzerindeki Kazanımları Ana Tema Müze Ziyaretinde İlk Öğrenilenler Gezdiğimiz Müzenin Önemi Eserlerin Toplanma Şekli Müzenin Türü Alt Temalar Kültüre ait eserler korunuyor. Anadolu da yaşamış medeniyetleri günümüze getiriyor. İnsan kültürünün gelişimi bütün aşamaları ile gösteriliyor. Birçok uygarlığa ait eserler var. Müzede eğitim yapıldığı Eserlerin bakımı Eserlerin nasıl toplandığı Müze türleri Eski kaplarda ne pişirildiği Kutsal evlilik töreni Törensel semboller Madeni para basımı Seramik çarkının ayakla döndüğü Tanrılara içki sunma yöntemi İlk çalgı aleti Etnografya Müzesi nin anlamı Madenler kayraç hâlindedir. İnsan heykellerinin neden başları yoktur? Aslan heykellerindeki yelelerin farkı Bağış ile Kaçak eserler yakalanarak Satın alma Kazı ile Arkeoloji Müzesi Kodlar Ö Ö Ö Ö Ö f %

16 1182 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 2 araştırmaya katılan görme yetersizliği olan üniversite öğrencilerinin müze ziyaretindeki kazanımlarını göstermektedir. Müzede görme engelli öğrenciler Anadolu uygarlıklarının yaşam şekillerini, inançlarını ve sanatlarını dokunarak ve işitsel bilgilenmelerle öğrenmişlerdir. Müzede öğrenme sınıf ortamından daha heyecan verici ve ilgili olmuştur. Erbay (1999) a göre YÖK, üniversitelerin genel yapısına göre müze kurabilmelerini ve bu müzeleri üniversitedeki öğretim programlarının bir tamamlayıcısı gibi kullanabilmelerini teşvik etmelidir. Gelişmiş ülkelerde bu uygulama yıllar öncesinden gerçekleştirilmiştir. Ülkemizde de bünyesinde müze olan üniversiteler vardır; ancak görme engellilerin ihtiyaçlarına ve öğrenme şekillerine yönelik oluşumlar istenilen seviyede değildir. Tablo 2 den öğrencilerin tamamının müzeye eserlerin nasıl toplandığı ile ilgili daha önce Tablo 1 de veremedikleri cevabı verdikleri görülmektedir. Tablo bize öğrencilerin müzeler ile ilgili belirli bir bilgi birikimi edindiklerini de göstermektedir. 3- Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Türkiye Müzelerinden Beklentileri (Üçüncü Ana Tema, Tablo 3.1, Tablo 3.2)

17 BUYURGAN / Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri 1183 Tablo 3.1 Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Türkiye Müzelerinden Fiziki Ortam ve Öğrenme Yöntemleri Olarak Beklentileri Ana Tema Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Türkiye Müzelerinden Beklentileri Fiziki Ortam Olarak Müzelerden Beklentiler Öğrenme Yöntemleri Olarak Müzelerden Beklentiler Daha önce yapılan müze ziyaretleri Alt Temalar Video çekimi yapabilme Sesli bilgilendirme sistemi Müzede bilgilendirme yapacak müze görevlileri (görme engelliler için) Braille alfabesi ile açıklamalar Dokunarak öğrenme Düz bir zemin Zemin renginin esere göre daha koyu ya da açık olması Büyük punto bilgi panoları Sade düzenlenmiş vitrinler Aydınlık ve ferah bir ortam (iyi bir ışıklandırma) Kontrast renklerin kullanımı Duvar takibi yapılabilecek bir düzen Müzenin ortasındaki sütunlar Tuvaletin yeri Dönemeçli merdiven Daha önce müzeye gidildi. Kodlar Ö Ö Ö Ö Ö f % ,5 1 6,5

18 1184 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 3.1 araştırmaya katılan görme yetersizliği olan üniversite öğrencilerinin Türkiye müzelerinden fiziki ortam ve öğrenme yöntemleri açısından beklentilerini ortaya koymaktadır. Tablodan öğrencilerin hepsinin daha önce müzelere gittikleri anlaşılmaktadır. Araştırmaya katılan kör öğrencilerin % 66 sı Türkiye müzelerinde duvar takibi yapabilecekleri bir düzen olmasını, % 33 ü müze içerisindeki merdivenlerin dönemeçli olmamasını (bastonları takılıyor), müzenin tuvaletinin ulaşımı kolay bir yerde olmasını; müze içerisinde çok fazla sütun olmamasını istemişlerdir. Görme engelli öğrencilerin tamamı öğrenme yöntemleri olarak da kendilerine anlatacak görevliler, eserlerin maketleri, kabartma resimler ve Braille alfabesi ile açıklamalar olması gerektiğini söylemişlerdir. Az gören öğrencilerin tamamı Türkiye deki müzelerde ortamın ferah ve aydınlık olmasını, sergilemelerde zıt renkler kullanılmasını, yazıların büyük punto ve zemine kontrast renkte olmasını istemişlerdir. Az gören ya da sadece ışığı hissedebilenler için zemin rengi çok önemlidir. Sadece ışığı hissedebilen bir öğrencinin yorumu bize bunu göstermektedir. Yerde çizgiler olmamalı. Zemin düz olmalı. Yer eserlere zıt bir renkte olmalı. Bu bizim duvarları algılayabilmemizi sağlıyor. (Ö.3) Tablodan kör ve az gören öğrencilerin tamamının dokunarak öğrenme ve müzelerde görme engelliler için rehber olmasını istedikleri görülmektedir (% 62). Bir nesneyi ellemenin nesnenin daha açık, daha kesin ve daha kolay anlaşılır, anımsanır imgeler yarattığı araştırmalarla kanıtlanmıştır. Bilgi elde etmede daha fazla duyumlar kullanılması imgeyi daha açık seçik ve daha uzun süreli kılar (Onur, 1995). Müzede öğrencilerin nesneleri dikkatle ellerine almalarına, yoklamalarına izin verilirse ellerinde tuttukları nesneyi daha çabuk anlayıp kavrayacaklardır (Abacı, 1996). Görme yetersizliği olmayan öğrencilerin öğrenmesinde de dokunmanın önemi büyüktür, ancak görme yetersizliği olan öğrencilerin müzede öğrenmesinde dokunarak öğrenme en önemli öğrenme yöntemidir. Atagök (1995) e göre müzeler, koleksiyonlarına oldukları kadar topluma karşı da sorumludurlar. Günümüzde müzeler bir araştırma ve eğitim kurumuna dönüşmüştürler. Bu gelişme ile müzelerin yapısında toplama, koruma, araştırma ve belgeleme ile sergilemenin ötesinde eğitim ile toplumla ilişki kurabilecek bir kadro gereksinimi ortaya çıkmaktadır. Ülkemizdeki birçok müzede var olan en önemli eksiklerden biri de müze eğitim birimleri ve yeterli müze eğitimcisinin olmayışıdır. Müzelerimizde de eğitim birimleri olmalı ve bu birimlerde görme yetersizliği olanlara yönelik eğitim hizmetleri sunabilecek uzman kadrolar oluşturulmalıdır. Falk ve Dierking (2002b) müzede yaşanan deneyim-

19 BUYURGAN / Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Müzelerden Beklentileri 1185 lerin birbirini etkileyen üç alan ile oluşabileceğini ifade eder. Bunlar bireysel, toplumsal ve fiziksel şartları içerir. Gelişmiş ülkelerde birçok müzede görme engellilere yönelik bu tür eğitim hizmetleri vardır. Örneğin Museum of Modern Art (New York) ta ve Cummer Museum of Art & Gardens (Florida) da resim ve heykellerin üç boyutlu modelleri, dokunsal resimler, sözel tanımlamalar, büyük baskı ve Braille alfabesi ile bilgi, çok büyük renkli fotokopiler vardır. Museum of Modern Art ta görme engelliler için büyük bir video monitörü de kurulmuştur (McMath, 2003; Rosenberg, 2003). Hatta gelişmiş ülkelerde bazı müzelerde müze eğitimi birimlerinde görme engelliler danışmanlık yapmaktadır (Pearson, 2003; Sparacino, 2003). Böylece görme engellilerin ihtiyaçlarına yönelik hizmetler daha verimli olmaktadır.

20 1186 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 3.2 Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Anadolu Medeniyetleri Müzesi nden Fiziki Ortam ve Öğrenme Yöntemleri Olarak Beklentileri Ana Tema Görme Yetersizliği Olan Üniversite Öğrencilerinin Anadolu Medeniyetleri Müzesi nden Beklentileri Alt Temalar Fiziki Ortam Olarak Beklentileri Öğrenme Yöntemleri Olarak Beklentileri İşitsel bilgilendirme sistemi Uygulama Kabartma broşürler Her vitrinin en önemli eserinin kopyası Dokunarak öğrenme Betimlemeler Anlatım Daha çok ışıklandırma Zıt renk zemin üzerinde eserler Vitrinlerde büyük punto ve koyu renk yazılar Doğal ihtiyaçlar için bir kör rehberi Braille bilgi panoları Yerdeki eserlerin etrafında kabartma çizgiler Kabartma yönlendirme levhaları Kabartma müze haritası Ortadaki cam vitrinler fazla olmamalı Sesli uyaranlar Kodlar Ö Ö Ö Ö Ö f %