Yapay Yuvalarda Kuluçkaya Yatan Ötücü Kuşların Yuva Seçiminde Bazı Çevresel Faktörlerin Etkisi 1

Transkript

1 Araştırma Makalesi Yapay Yuvalarda Kuluçkaya Yatan Ötücü Kuşların Yuva Seçiminde Bazı Çevresel Faktörlerin Etkisi 1 Burak ÖZVARDAR 2, Orhan GÜL 2, Ortaç ONMUŞ 2, Mehmet SIKI 2** 2. Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Tabiat Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi, 35100, İzmir, Türkiye. ** mehmet.s@ege.edu.tr Özet: Bu çalışma, yapay yuvalarda üreyen kuş türlerini ve bazı çevresel faktörlerin bu kuşların yuva seçimine etkilerini belirlemek amacıyla 2011 yılında İzmir in üç farklı bölgesinde gerçekleştirilmiştir. Yapay yuvaları işgal eden kuş türlerinin yuva seçimine etki eden faktörler olarak yuvaların giriş delik çapı, giriş deliğinin baktığı yön, yuvaların yerden ve deniz seviyesinden yükseklikleri araştırılmıştır. Araştırmada kullanılan 191 yapay yuvadan 91 i Ege Üniversitesi Kampüsü ne, 50 si İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı na ve 50 si Karabel Mesire Alanı na asılmıştır. İşgal edilen yapay yuvaların yerden yüksekliklerinin ortalamaları varyans (Anova) analizi, deniz seviyesinden yükseklikleri ve giriş delik çapları ise Kruskal-Wallis varyans analizi ile karşılaştırılmıştır. Yapay yuvalardan 107 si (% 56) işgal edilmiş olup, bu yuvaların altı kuş türü; Parus major (59), Parus ater (1), Parus caeruleus (10), Sitta krueperi (11), Passer montanus (23) ve Passer domesticus (3) tarafından işgal edildiği belirlenmiştir. Buna göre, yapay yuvaları işgal eden kuş türlerinin tercih ettiği yuvaların giriş delik çapları (p < 0.002) ve deniz seviyesinden yükseklikleri arasında (p < 0.001) anlamlı düzeyde fark olduğu; ancak yerden yüksekliğin kuşların yapay yuva seçimine önemli bir etkisinin olmadığı (p = 0.494) sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Anadolu Sıvacısı, baştankaralar, Parus sp., Passer sp., serçeler, Sitta krueperi, yapay yuvalar, yuva seçimi Effects of Some Environmental Factors on Nest-box Occupation of Passerine Species Abstract: We determined the bird species occupying artificial nest-boxes and investigated the effects of various environmental factors on nest-box occupations by these species. Nest-box entrance hole size and its orientation, height of the nest-boxes with respect to ground and altitude with respect to sea level were considered as environmental factors for investigation of nest-box occupancies. The study was carried out in three different locations in Izmir during the breeding season in 2011 and a total of 191 artificial nest-boxes were used: 91 in Ege University Campus, 50 in Izmir (Çiçekli) Forest and 50 in Karabel Recreation Area. The mean height of the occupied nest-boxes with different species were compared with Anova, and the mean altitude and nest-box entrance hole sizes were compared with Kruskal-Wallis variance analyses. Among 191 nest-boxes, 107 (%56) were occupied by six different bird species; Parus major (59), Parus ater (1), Parus caeruleus (10), Sitta krueperi (11), Passer montanus (23) and Passer domesticus (3). The occupation of nest-boxes by different species were significantly influenced with respect to entrance hole diameter (p < 0.002) and altitude above sea level (p < 0.001), while no significant difference was found for height above ground (p = 0.494). Keywords: Krüper's nuthatch, nest box, nest box occupation, Parus sp., Passer sp., sparrows, Sitta krueperi, tits Giriş Orman kuşlarının gittikçe azaldığı günümüzde sanayileşme, şehirleşme, tarımsal uygulamalar ve doğal alanlarının tahrip edilmesi gibi nedenlerden dolayı bazı kuşlar doğal yuva yapacak alanlar bulmakta zorlanmaktadırlar (Fuller ve ark., 2005; Amar ve ark., 2006). Bu nedenle yapay kuş yuvaları, yuva alanı bulmakta zorluk çeken kuşlara üreyebilmeleri için büyük bir fırsat sağlamaktadır (Du Feu, 2005). Bu yuvaların farklı kuş türleri tarafından tercih edilme nedenleri ve kuluçka başarısına etkileri son yıllarda sıklıkla çalışılmaktadır (Oppliger ve ark., 1994; Albayrak, 2002; Albayrak ve Erdoğan 2005; Browne, 2006). Yuva tipinin kuşlara olan etkisi incelendiğinde; suntadan yapılmış yuvaların tahtadan yapılanlara göre, yeşil renkli yuvaların da kahverengi olanlara göre üçte iki oranında daha çok tercih edildiği saptanmıştır (Browne, 2006; Navas ve ark., 2008). Ancak bu durum her zaman geçerli olmayıp, boyalı (sarı, turuncu, mavi ve yeşil) ve boyasız (tahta) yuvaların karşılaştırıldığı bir çalışmada, en çok işgal edilen yuvaların boyasız yuvalar olduğu ve yeşil renkli 1 Bu çalışma, Burak Özvardar tarafından 2011 yılında sunulan Ege Üniversitesi Kampüsü, Çiçekli Köyü (Bornova) ve Karabel Ormanı na (Kemalpaşa) Asılan Yuvalarda Kuluçkaya Yatan Kuş Türlerinin Tespiti ve Üreme Biyolojileri Üzerine Araştırmalar isimli Yüksek Lisans tezi temel alınarak hazırlanmıştır

2 yuvaların hiçbir kuş türü tarafından işgal edilmediği saptanmıştır (Albayrak, 2002). Bunlara ek olarak, yuva tipinin kuşların kuluçkadaki yumurta sayısına, yumurtadan çıkan ve/veya uçma olgunluğuna erişen yavru sayısına olumsuz bir etkisi olmadığı da tespit edilmiştir (Browne, 2006). Çevresel etkenlerin yapay yuvalara olan etkisinin incelendiği bir araştırmada, Parus major un yapay yuvaları tercih etme durumu yuvanın parazitli ya da parazitten arındırılmış olması ve içinin boş ya da yuva materyali ile dolu olmasına bağlı olarak değerlendirilmiş; içerisinde yuva materyali bulunan ancak parazitsiz yuvalar ile içi boş ve parazitsiz yuvaların yaklaşık olarak aynı oranda tercih edildiği, parazitsiz yuvaların ise parazitli yuvalara göre çok yüksek oranda tercih edildiği belirlenmiştir (Christe ve ark., 1994). Benzer konuda yapılan bir başka çalışmada, parazitli yuvaların Parus major un üreme durumuna etkisi incelenmiş ve parazitli yuvalarda kuluçkaya yatma zamanının onbir gün geciktiği, yuva terkinin daha sık olduğu ve üreme başarısının düştüğü bildirilmiştir (Oppliger ve ark., 1994). Yapay yuva giriş deliğinin baktığı yön, bu yuvaları işgal eden kuş türlerinin yuva seçiminde doğrudan etkili olup; Sitta carolinensis ve Sitta pygmaea nın tercih ettikleri yuvaların büyük oranda güneydoğu yönüne baktıkları (McEllin, 1979), buna karşılık Sitta krueperi nin çoğunlukla doğuya bakan yuvaları işgal ettiği (Albayrak, 2005), güney ve güneybatı yönüne bakan yapay yuvalarda kuluçkaya yatan Parus major un yuva işgal oranının ve Ficedula hypoleuca nın da üreme başarısının anlamlı düzeyde düşük olduğu, Parus caeruleus un ise bu durumdan etkilenmediği ve giriş deliğinin baktığı yönün hem yapay yuvalarda (Goodenough ve ark., 2008) hem de doğal yuva seçiminde önemli olmadığı saptanmıştır (von Balen ve ark., 1982). Buna ek olarak, Tyto alba nın doğu ve kuzeye bakan yuvaları daha çok tercih ettiği, (Charter ve ark., 2010), Sturnus vulgaris in ise batı ve kuzeybatı yönüne bakan yuvaları tercih etmediği bilinmektedir (von Balen ve ark., 1982). Ayrıca ormanlık alanlarda Sitta krueperi varlığının, ağaç yüksekliği ile kuzey ve güneydoğuya bakan eğimli yamaçlarla pozitif, eğimin güneybatıya baktığı yamaçlar ile negatif korele olduğu tespit edilmiştir (Albayrak ve ark., 2011). Yuva seçiminin kuşların üreme başarısını arttırmaya yönelik bir adaptasyon olduğu (Misenhelter ve Rotenberry, 2000) ve birbirinden bağımsız çevresel faktörlerin ya da habitata bağlı değişkenlerin kuşların yuva seçimini etkileyebileceği (Stauffer ve Best, 1982) göz önüne alındığında, bu yönde elde edilecek bulgular sayesinde kuşların yuva seçimine etki eden etmenler belirlenerek, üreme başarısının arttırılması mümkün olabilir. Bu kapsamda, kullanılan yapay yuvaların yapıldığı malzeme, yuva tipi, rengi ve ebatları gibi şekilsel özellikleri de önem kazanmaktadır. Yapılan çalışmalarda, yapay yuvaların giriş delik çapı ile yerden ve deniz seviyesinden yüksekliğinin farklı kuş türlerinin yuva seçimine etkileri incelenmemiştir. Bu nedenle araştırmamızda, yapay yuvaların giriş delik çapı, giriş deliğinin baktığı yön, yerden yüksekliği ve deniz seviyesinden yüksekliği gibi çevresel etkenlerin, bu yuvaları tercih eden kuşların yuva seçimine etkilerinin olup olmadığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Materyal ve Yöntem Çalışma Alanı Bu araştırma, 2011 yılı üreme döneminde İzmir in Bornova İlçesi nde bulunan Ege Üniversitesi Kampüsü ve İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı ile Kemalpaşa İlçesi nde bulunan Karabel Mesire Alanı nda gerçekleştirilmiştir. Ege Üniversitesi Kampüsü, 290 ha büyüklüğünde, deniz seviyesinden metre yüksekte yer alan yarı doğal bir alandır. Kampüs içinde Botanik Bahçesi, Rektörlük bahçesi ve Fen Fakültesi yerleşkesi farklı türlerden ağaçların bulunduğu ancak Kızılçam ağaçlarının sayıca baskın olduğu bölgelerdir. İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı, Bornova nın doğusunda, Manisa kara yolu üzerinde ve Çiçekli Köyü yakınında bulunan 117 ha büyüklüğünde, deniz seviyesinden metre yüksekte yer alan ormanlık bir piknik alanıdır. Alanda kızılçam toplulukları ve makilik alanlar baskın olup, orman içi açıklıklar ve mevsimlik akan küçük dereler yer alır (Gül, 2011). Karabel Mesire Alanı, Bornova nın doğusunda, Kemalpaşa İlçesi nde yer alan 23 ha büyüklüğünde, deniz seviyesinden metre yüksekte yer alan kızılçam ağaçlarının baskın olduğu bir piknik alanıdır. İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı ile benzer bir yapıya sahiptir

3 Yöntem Araştırma kapsamında, Ege Üniversitesi Kampüsü ne 91, İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı na 50 ve Karabel Mesire Alanı na 50 olmak üzere, toplam 191 adet yapay yuva yerleştirilmiş ve uzaktan okunabilecek şekilde numaralandırılmıştır. Araştırma kapsamında asılan 191 yuvanın giriş delik çapları mm arasında değişmekte olup; delik çaplarının ortalaması 32 ± 4 mm dir. Asılan 191 yuva arasında 30, 32 ve 35 mm delik çapına sahip yuvalar çoğunlukta olup, yüzdeleri sırasıyla %35, %18 ve %14 tür. Ege Üniversitesi Kampüsü ne yerleştirilen 91 adet yuvanın giriş delik çapları mm arasında değişmekte olup, delik çaplarının ortalaması 34 ± 5 mm dir. İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı na yerleştirilen 50 adet yuvanın giriş delik çapları mm arasında değişmekte olup, delik çaplarının ortalaması 32 ± 4 mm dir. Karabel Mesire Alanı na yerleştirilen 50 adet yuvanın giriş delik çapları mm arasında değişmekte olup, delik çaplarının ortalaması 31 ± 2 mm dir. Ege Üniversitesi Kampüsü ve Çiçekli Kent Ormanına asılan yuvaların yuva giriş deliklerininin bakı yönleri yaklaşık olarak her yöne eşit sayıda asılmış olup Karabel Mesire alanında asılan yuvaların tamamı literatürde belirtilen yuva güneydoğu yönüne asılmıştır (McEllin, 1979; von Balen ve ark., 1982; Albayrak, 2002; Albayrak ve Erdoğan, 2005; Goodenough ve ark., 2008; Charter ve ark., 2010; Albayrak ve ark., 2011). Ege Üniversitesi Kampüsü ve Çiçekli Kent Ormanına asılan yuvaların yuva giriş deliklerininin bakı yönleri sırasıyla kuzey %17,7, doğu %27,7, güneydoğu, 18,4, güney %21,3 ve batı %14,9 dur. Her bir yuvanın ağaçta asılı iken yerden yüksekliği şerit metre ve yuva giriş delik çapı mikrometre ile ölçülmüş, yuva giriş deliğinin hangi yöne baktığı ise pusula yardımıyla belirlenerek kaydedilmiştir. Yuvalara ulaşmak için 7 metre uzunluğunda A tipi merdiven kullanılmıştır. Bunlara ek olarak, her bir yuvanın koordinatları ve deniz seviyesinden yükseklikleri GPS aleti yardımıyla ölçülerek kaydedilmiştir. Her bir bölge, üreme döneminde (mart, nisan ve mayıs ayları) en az üçer kez ziyaret edilmiş ve yuvaları işgal eden kuşlar, yuva tipleri, yumurtaları ve yavruları fotoğraf makinesi ile belgelenmiştir. Yuva kontrolleri sırasında yuvalarda bulunan yuva materyalleri, kuşların soğuk havalarda yuvaların içinde barınması için bozulmamıştır (Du Feu, 2005). Yapılan arazi gözlemleri sırasında yapay yuvaların işgal edilip edilmediği yuvaya konan malzemelere göre değerlendirilmiştir. Eğer yuva boş kalmış veya sadece birkaç parça yuva materyali konulmuş ise yuva işgal edilmemiş olarak değerlendirilmiştir. Eğer yapay yuvada, yuva malzemesinin olduğu ancak yuvanın tamamlanmamış olduğu yani yumurta bırakılacak halde olmadığı gözlenmişse; yuva işgal edilmiş ama üreme gerçekleşmemiş olarak değerlendirilmiştir. Eğer yapay yuvada yumurta, yavru gözlenmişse ya da yuvaya besin taşıyan ebeveynler gözlenmişse, yuvada üreme gerçekleşmiş olarak değerlendirilmiştir. Çalışmada yuvaları işgal ettiği belirlenen altı kuş türünün yuva şekli ve yapımında kullandıkları malzemeler de karşılaştırılmıştır. İşgal edilen yapay yuvaların yerden yüksekliklerinin ortalamaları varyans analizi, deniz seviyesinden yükseklikleri ve giriş delik çapları ise Kruskal-Wallis varyans analizi ile karşılaştırılmıştır. Parus ater in sadece bir yuvada üremesi nedeniyle, bu tür analizlere dahil edilmemiştir. Bulgular Numaralandırılan 191 adet yuvadan 107 si (%56) altı farklı kuş türü; Parus major, Parus caeruleus, Parus ater, Sitta krueperi, Passer montanus ve Passer domesticus tarafından işgal edilmiştir. Bunlara ek olarak, Karabel Mesire Alanı ndaki bir yuvanın, bir yarasa türü olan Pipistrellus pipistrellus tarafından işgal edildiği gözlenmiştir. İşgal edildiği saptanan yuvaların Ege Üniversitesi Kampüsü, İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı ve Karabel Mesire Alanı ndaki sayıları ve her bir çalışma alanındaki yuva sayısına oranları sırasıyla 36 (%40), 24 (%48) ve 47 (%94) dir. Çalışma boyunca her bir bölgede işgal edilen yuva sayısı ile bu yuvaları işgal eden kuş türlerine ilişkin detaylı bilgiler Tablo 1 de verilmektedir. Araştırmada, işgal edilen yapay yuvaların her bir kuş türü tarafından işgal sayısı ile birlikte giriş delik çapları, baktığı yön ve yerden yüksekliklerine ilişkin değerler Tablo 2 de özetlenmektedir

4 Ege Üniversitesi Kampüsü nde yer alan 91 yuvadan 36 sının (%40) kuşlar tarafından işgal edildiği tespit edilmiştir. E.Ü. Kampüsü ne asılan yuvalar üç lokasyonda bulunmakta olup; Botanik Bahçesi nde 21 yuvadan 15 inin (%71), Fen Fakültesi yerleşkesinde 42 yuvadan 17 sinin (%40) ve Rektörlük bahçesinde 28 yuvadan 6 sının (%21) işgal edildiği belirlenmiştir. İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı ndaki 50 yuvadan 24 ü (%48), Karabel Mesire Alanı nda ise 50 yuvadan 47 si (%94) kuşlar tarafından işgal edilmiştir. Tablo 1. Her bir çalışma alanında asılı toplam yuva sayısı, işgal edilen yuva sayısı ve her bir kuş türünün işgal ettiği yuva sayıları ile yüzdeleri Ege Üniversitesi Kampüsü İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı Karabel Mesire Alanı Toplam yuva sayısı ve yüzdesi Parus major % Parus caeruleus % Parus ater % Sitta krueperi % Passer montanus % Passer domesticus % İşgal edilen yuva sayısı % Toplam yuva sayısı % Analiz edilen kuş türlerinin (Parus ater hariç) işgal ettikleri yuvaların yerden yükseklikleri arasında anlamlı bir fark saptanamamıştır (p = 0.494). Ancak işgal edilen yuvaların deniz seviyesinden yükseklikleri (p < 0.001) ve giriş delik çapları (p = 0.002) açısından türler arasında anlamlı farklar belirlenmiştir. Tablo 2. Kuş türlerinin işgal ettiği yuvaların giriş delik çapı, baktığı yön ve yerden yüksekliği ile ilgili bilgiler Tür adı Yuva sayısı (n) Giriş delik çapı (mm) Baktığı yön Yerden yükseklik (m) Ort. ± SS Min. - Maks. Yön Yüzde Ort. ± SS Min. - Maks. Parus major ± Güneydoğu 64% 3.66 ± Parus caeruleus ± Güneydoğu 80% 3.63 ± Parus ater Batı Sitta krueperi ± Güneydoğu 82% 3.83 ± Passer montanus ± Güney 35% 3.78 ± Passer domesticus 3 42 ± Doğu 67% 4.17 ± yuva arasından işgal edilen 107 yuvanın (%56) giriş delik çaplarının ortalaması 31 ± 4 iken, işgal edilmeyen 84 yuvanın giriş delik çaplarının ortalaması 33 ± 5 mm olarak belirlenmiştir. Yapay yuva seçiminde giriş delik çapının etkileri incelendiğinde, Parus caeruleus ve Passer domesticus un birbirlerinden ayrıldıkları görülmektedir (Şekil 1)

5 Şekil 1. İşgal edilen yapay yuvaların giriş delik çaplarının, her bir kuş türü için karşılaştırmalı gösterimleri. Yapay yuvalarda kuluçkaya yatan kuş türleri arasında Parus major, Parus caeruleus ve Sitta krueperi nin yuva seçiminde, giriş deliği güneydoğuya bakan yuvaların büyük önem taşıdığı; işgal edilen yuvalardan güneydoğuya bakanların oranının bu üç tür için sırasıyla %65, %80 ve %82 olduğu belirlenmiştir. Yapay yuvaların yerden yüksekliğinin, yuva seçiminde önemli olduğuna dair bir bulguya rastlanamamıştır. İşgal edilen yuvalarda yerden yüksekliğin genel olarak benzer olduğu, anlamlı bir fark olmasa da Passer domesticus un tercih ettiği yuvaların diğerlerine kıyasla daha yüksekte bulunduğu görülmektedir (Şekil 2). Şekil 2. İşgal edilen yapay yuvaların yerden yüksekliğinin, her bir kuş türü için karşılaştırmalı gösterimleri. Parus major, Parus caeruleus ve Parus ater in yaptığı yuvaların benzer materyallerden oluştuğu belirlenmiştir. Her üç türün de temel yuva materyalini karayosunlarının oluşturduğu ancak, küçük kuru dalların da kullanıldığı gözlenmiştir. Yumurtanın bırakıldığı yumuşak kısmın, köpek ve koyun kılları ya da yün gibi yumuşak malzemelerden oluştuğu tespit edilmiştir. Parus ater in yumuşak kısımda kıl, yün gibi malzemelerin yanı sıra taze bitkisel materyaller de kullandığı gözlenmiştir. Parus major un yumurtalarını zemine yaydığı yuvasının tam ortasına bıraktığı, Parus caeruleus ve Parus ater in ise yumurtalarını yuvanın köşesine bıraktıkları

6 görülmüştür. Sitta krueperi nin yuva malzemesi olarak çoğunlukla ağaç kabuklarını ve kızılçam tohumlarının pervanelerini kullandığı gözlenmiştir. Bunun yanında kıl, yün, tüy, naylon parçaları, karayosunu ve kuru dal parçalarını da yuva malzemesi olarak kullandığı görülmüştür. Passer montanus ve Passer domesticus un yuva tipleri ve kullandıkları materyallerin benzer olduğu belirlenmiştir. Kuru dallar yuvanın kaba kısmını meydana getirirken, yumurta bırakılacak olan kısma ise tüy, naylon, ip, kıl gibi yumuşak malzemeler konulduğu görülmüştür. Tartışma ve Sonuç Kiziroğlu (1981) nun yapay yuvalar kullanarak Baştankaralar üzerine yapmış olduğu araştırmada, yuvaları Parus major, Parus caeruleus, Parus ater ve Parus lugubris olmak üzere dört farklı türün işgal ettiği; Albayrak (2002) ın Sitta krueperi üzerine yaptığı araştırmada, yapay yuvaları Sitta krueperi, Parus major, Parus caeruleus, Parus ater, Parus lugubris, Certhia brachydactyla, Phoenicurus phoenicurus ve Otus scops olmak üzere sekiz farklı kuş türünün işgal ettiği belirlenmiştir. Erdoğan ve Öz (2004) yapay yuvalar kullanarak gerçekleştirdikleri çalışmada ise, yuvaları Parus major, Parus ater, Phoenicurus phoenicurus, Sitta krueperi, Otus scops ve Certhia brachydactyla olmak üzere altı farklı kuş türünün işgal ettiğini tespit etmişlerdir. Albayrak (2002), araştırmasında yapay yuvaları en fazla işgal eden türün Phoenicurus phoenicurus olduğunu; Erdoğan ve Öz (2004) ise, Parus major ve Phoenicurus phoenicurus olduğunu bildirmiştir. Ancak bizim araştırmamızda yuvalar en çok Parus major (%31) tarafından işgal edilmiş ve Phoenicurus phoenicurus un yapay yuvaları işgal ettiğine dair bir veriye rastlanmamıştır. Diğer iki çalışmanın Antalya civarında gerçekleştirilmiş olması nedeniyle, bu durumun bölgesel farklılıklardan kaynaklandığı düşünülmektedir. Ege Üniversitesi Kampüsü ndeki yuvaların işgal durumları bölgesel olarak karşılaştırıldığında; Botanik Bahçesi ndeki yuvaların işgal oranının (%71), Fen Fakültesi yerleşkesi (%40) ve Rektörlük bahçesindeki yuvaların işgal oranına (%21) kıyasla daha fazla olduğu belirlenmiştir. Bu durumun, Botanik Bahçesi ndeki bitki ve yabani ortam çeşitliliği, dolayısıyla olası besin bolluğu ve sığ su havuzlarının varlığından kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Deniz seviyesinden yükseklikleri benzer olan ve yuvaların tümünün Kızılçam ağaçlarına asıldığı Karabel Mesire Alanı ile İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı karşılaştırıldığında, Karabel Mesire Alanı ndaki yuvaların daha çok işgal edildiği tespit edilmiştir. Bu duruma, İzmir (Çiçekli) Kent Ormanı nda 2010 yılında asılan deneme yuvalarının ikinci yıl daha az tercih edilmesi neden olmuş olabileceği gibi (Erdoğan ve Öz, 2004), deneme yuvalarının 2010 yılında insanlar tarafından bozulması ve yumurtalarının kırılması da neden olmuş olabilir. Yuva giriş delik çapının, yuvaları işgal eden türler arasında farklılıklar gösterdiği ve hedef türlere özgü yuvalar yapılması gerektiği bilinmektedir (RSPB, 2012). Araştırmamızda bu farklılıkların bölgesel olarak değişip değişmediği irdelenmiş ve yuva seçiminde giriş delik çapının türler arasında anlamlı düzeyde farklı olduğu belirlenmiştir (p < 0.002). Elde edilen sonuçlar, literatür bilgileriyle benzerlikler gösterse de, bazı farklılıklar göze çarpmaktadır. Araştırmamızda, işgal edilen yapay yuvaların, ortalama giriş delik çaplarının Parus major, Parus caeruleus, Sitta krueperi, Passer montanus ve Passer domesticus için sırasıyla 31 ± 3, 29 ± 1, 31 ± 2, 32 ± 3 ve 42 ± 9 mm olduğu belirlenmiştir. Oysa literatüre bakıldığında, bu beş tür için önerilen yuva giriş delik çapları aynı sıra ile 28, 25, 32, 28 ve 32 mm dir (LPO, 2008; RSPB, 2012). Araştırmamızda elde edilen bulgular, LPO (2008) ve RSPB (2012) ninkiler ile karşılaştırıldığında, Parus caeruleus ve Passer domesticus un işgal ettiği yuvaların giriş delik çaplarının farklılıklar gösterdiği görülmektedir. Bu durum, araştırmamızda farklı çaplarda yuvalar asılmasından kaynaklanmış olabileceği gibi, türler arası rekabetten de kaynaklanmış olabilir. Ege Üniversitesi Kampüsü nde işgal edilen yuvalara bakıldığında, %64 lük işgal oranıyla Passer montanus hakimiyeti açıkça göze çarparken, Passer domesticus yuvaların yalnız %8 ini işgal etmiştir. Passer montanus un işgal ettiği yuvaların giriş delik çapı ortalamasının 32 ± 3 mm olduğu göz önüne alınırsa, Passer domesticus ile ilgili olarak görülen bu farklılığın türler arası rekabete dayandığı düşünülmektedir

7 Araştırmamızda yalnızca bir yuvada ürediği saptanan Parus ater için uygun yuva giriş deliği RSPB (2012) tarafından 25 mm olarak önerilmesine rağmen, araştırmamızda 45 mm delik çapına sahip bir yuvada kuluçkaya yattığı saptanmıştır. Bir tür için ideal bir yuva tipi ya da boyutu tam olarak söylenememekte olup, bu durum bölgenin iklimi, türün avcıları, türler arası rekabet, yuva malzemesi bulabilme gibi farklı ekolojik şartlara bağlıdır (Du Feu, 2005). Araştırmamızda saptadığımız bulgular, bu düşünceyi destekler niteliktedir. Yapay yuva seçiminde, giriş deliğinin baktığı yönün kuş türleri arasında farklılıklar gösterdiği bilinmekte olup (McEllin, 1979; von Balen ve ark., 1982; Albayrak, 2002; Albayrak ve Erdoğan, 2005; Goodenough ve ark., 2008; Charter ve ark., 2010; Albayrak ve ark., 2011); çalışmamızda da bazı farklılıklar saptanmıştır. Araştırmamızda, Parus major, Parus caeruleus ve Sitta krueperi nin yuva seçiminde, giriş deliği güneydoğuya bakan yuvaların büyük önem taşıdığı; işgal edilen yuvalardan güneydoğuya bakanların oranının bu üç tür için sırasıyla %65, %80 ve %82 olduğu belirlenmiştir. Ancak bulgularımız, diğer araştırıcıların bulgularıyla tam olarak örtüşmemektedir. Parus caeruleus un yuva seçiminde, yuva giriş deliğinin baktığı yönün hem yapay yuvalarda (Goodenough ve ark., 2008) hem de doğal yuva seçiminde önemli olmadığı (von Balen ve ark., 1982), güney ve güneybatı yönüne bakan yapay yuvalarda kuluçkaya yatan Parus major un ise üreme başarısının anlamlı düzeyde düşük olduğu belirtilmektedir (Goodenough ve ark., 2008). Parus caeruleus un bizim çalışmamızda literatürden farklı olarak yuva giriş deliği seçtiği bulgusu, çalışmamızda bu tür tarafından işgal edilen yuva sayısının (n=10) literatürdeki diğer çalışmalara kıyasla daha az olmasından kaynaklanmış olabilir. Çalışmamızda Parus major hakkında elde edilen bulgular literatür ile tam olarak örtüşmese de, bizim çalışmamızda türlerin üreme başarısına bakılmadığından net bir farklılıktan söz etmek mümkün görünmemektedir. Ancak bu farklılıkların varlığı, her iki tür için de, daha detaylı çalışmalar yapılması gerektiğini göstermektedir. Sitta krueperi varlığının kuzey ve güneydoğuya bakan eğimli yamaçlar ile pozitif, eğimin güneybatıya baktığı yamaçlar ile negatif korele olduğu tespit edilmiştir (Albayrak ve ark., 2011) Ayrıca, Sitta krueperi nin işgal ettiği yapay yuvaların değişiklik gösterdiği ve aynı araştırıcılar tarafından yapılan çalışmalardan birinde güney-güneydoğuya bakan yuvaları (Albayrak, 2002), bir diğer çalışmada ise çoğunlukla doğuya bakan yuvaları tercih ettiği (Albayrak ve Erdoğan, 2005) belirlenmiştir. Çalışmamızda ise, Sitta krueperi nin işgal ettiği yuvaların (n=11) %82 oranında güneydoğuya baktığı belirlenmiş olup, bulgularımız Albayrak (2002) ın bulgularıyla örtüşmektedir. Ancak incelenen yuva sayısının az olması nedeniyle ileride yapılacak daha detaylı çalışmalar ile yuva giriş deliğinin baktığı yönün bu türün yuva seçimine etkileri yeniden incelenecektir. Passer montanus un yuva tercihinde giriş deliğinin baktığı yönün önemli olmadığı, buna karşılık en çok güneye (%35) ve batıya (%30) bakan yuvaları tercih ettiği görülmüştür. Passer domesticus ve Parus ater in işgal ettikleri yuva sayısının az olması nedeniyle, giriş deliğinin baktığı yönün bu iki türün yuva seçimine etkisi incelenememiştir. Yerden yüksekliğin, kuşların yapay yuva seçimine etkisi ile ilgili önemli bir sonuca ulaşılamamıştır (p = 0.494). Genellikle, farklı yüksekliklerdeki yapay yuvaların bütün kuş türleri tarafından işgal edildiği belirlenmiş; yalnız Passer domesticus un diğer türlere kıyasla ortalama dört metrenin üstündeki yuvaları tercih ettiği görülmüştür. Bu durum, türler arası rekabetten kaynaklamış olabilir..daha detaylı çalışmalar ve örneklem sayısının artması ile birlikte bu türün yuva tercihinde yerden yüksekliğin etkileri hakkında daha net bilgiler elde edilebilecektir. Parus major ve Parus ater, deniz seviyesinden ağaç sınırına kadar her türlü yükseklikte gözlenebilen ancak düşük rakımları tercih eden türler olup; Parus major karışık ağaç dokusuna sahip ormanlarda, Parus ater ise genellikle kozalaklı ağaçların olduğu ormanlarda daha sık gözlenir (Snow ve Perrins, 1998). Parus caerulaeus, genellikle düşük ve orta yükseklikteki orman, park ve bahçelerde bulunur; ancak nadiren de olsa, Kafkaslarda 1250 metrenin üstünde gözlendiği bilinmektedir (Snow ve Perrins, 1998). Sitta krueperi, genellikle dağlık kesimlerdeki kozalaklı ağaçların hakim olduğu ormanları tercih eden bir tür olup, deniz seviyesinden ağaç sınırı olan 2500 metreye kadar çıkabildiği bilinmektedir (Harrap ve Quinn, 1996; Snow ve Perrins, 1998; Albayrak, 2007; Albayrak ve ark., 2010). Türün Türkiye nin güneyinde, Toroslarda yükseklik ve mevsime göre yoğunluğu incelendiğinde, yazın daha çok 1000 ile 1250 m ler arasını, kışın ise 500 ile 750 m ler arasını daha fazla tercih ettiği ve mevsime bağlı olarak yükseklik göçü yaptığı belirlenmiştir (Albayrak, 2002; Albayrak ve Erdoğan, 2005; Albayrak ve ark., 2006). Passer montanus, daha çok orta yüksekliklerde bulunan bir kuş türü olup, Türkiye nin orta ve doğu kesimlerinde daha sık gözlenir (Heinzel ve ark., 1995). Kafkaslar ın kuzeyinde 1700 metreye kadar

8 ulaştığı bilinmektedir (Snow ve Perrins, 1998). Passer domesticus ise, Batı Palearktik teki birkaç ada dışında neredeyse her yere yayılmış ve insanla iç içe olan bir kuş türüdür. Genellikle düşük rakımlarda gözlenir ve dağılımlarının kesiştiği bölgelerde Passer montanus ile rekabet içindedir (Snow ve Perrins, 1998). Araştırmamızda deniz seviyesinden yüksekliğin, yuvaları işgal eden kuş türlerinin yuva seçimini anlamlı düzeyde etkilediği belirlenmiştir (p < 0.001). Ancak çalışmanın gerçekleştirildiği üç alanın deniz seviyesinden farklı yüksekliklerde olması nedeniyle, bu konuda daha detaylı çalışmalar yapılması gerekmektedir. İleride yapılacak detaylı çalışmalar ile birlikte bu konuda daha güvenilir sonuçlar elde etmek mümkün olabilecektir. Bu çalışma ile elde edilen bulgular, normal dağılımı İç Anadolu olan ve yüksek rakımlı yerleri tercih eden Passer montanus un (Heinzel et al., 1995; Snow and Perrins, 1998), Türkiye nin batısında da ürediğini ve deniz seviyesine rahatlıkla inebildiğini göstermektedir. Araştırmamızda, kuş türleri tarafından işgal edilen yapay yuvaların sayıca az olması ve çevresel faktörlerin incelenmesinde izlenen yöntemin yeterince detaylı olmaması nedeniyle, çevresel faktörlerin yapay yuvaları işgal eden kuş türlerinin yuva seçimine etkilerinin anlaşılabilmesi için daha geniş bölgelerde ve daha detaylı çalışılmalar yapılması gerekmektedir. Teşekkür Bu çalışma, Orman ve Su İşleri Bakanlığı İzmir Orman Bölge Müdürlüğü Orman Zararlıları ile Mücadele Şubesi nin desteği ile gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmaya verdikleri özel destekleri nedeniyle önceki dönem İzmir Orman Bölge Müdürü görevi yapan ve yeni Orman Genel Müdürü olan İbrahim Çiftçi ye ve ayrıca İzmir Orman Bölge Müdürlüğü, Orman Zararlıları ile Mücadele Şubesi teknik pesonelinden Ziraat Mühendisi Bayram Ünlü ye teşekkürlerimizi sunarız. Kaynaklar Albayrak, T Antalya Bölgesinde Yaşayan Anadolu Sıvacısı (Sitta krueperi) nin Biyolojisi ile İlgili Araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi. Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı. Antalya. 105s. Albayrak, T Türkiye ve Midilli Adası ndaki Anadolu sıvacısı (Sitta krueperi) Populasyonunun Çeşitliliği, Yayılışı ve Habitat Seçiminin Belirlenmesi. Doktora Tezi. Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı. Antalya, 164 s. Albayrak, T., Bairlein, F., Erdoğan, A Habitat Parameters and Breeding Density of Krüper s Nuthatch Sitta krueperi (Pelzeln,1963) in South Eastern Turkey. Polish Journal of Ecology. 58(3): Albayrak, T., Erdogan, A Breeding Ecology of Krueper s Nuthatch (Sitta krueperi) near Antalya, Turkey. Israel Journal of Zoology. 51: Albayrak, T., Erdogan, A., Bairlein, F The Density and Habitat of Krueper s Nuthatch in Mediterranean Turkey. Journal of Ornithology. 147: 125. Albayrak, T., Erdoğan, A., Fırat, M.Z A Model of Habitat Suitability for Krueper's Nuthatch Sitta krueperi. Bird Study. 58(1): Amar, A., Hewson, C.M., Thewlis, R.M., Smith, K.W., Fuller, R.J., Lindsell, J.A., Conway, G., Butler, S., MacDonald, M.A What s Happening to our Woodland Birds? Joint report by the Royal Society for the Protection of Birds and the British Trust for Ornithology. Browne, S.J Effect of Nestbox Construction and Colour on the Occupancy and Breeding Success of Nesting Tits Parus spp. Bird Study. 53(2): Charter, M., Meyrom, K., Leshem, Y., Aviel, S., Izhaki, I., Motro, Y Does Nest Box Location and Orientation Affect Occupation Rate and Breeding Success of Barn Owls Tyto alba in a Semi-arid Environment? Acta Ornithologica. 45(1): Christe, P., Oppliger, A., Richner, H Ectoparasite Affect Choice and Use of Roost Sites in the Great Tit, Parus major. Animal Behaviour. 47: Du Feu, C Nestboxes (Extracts from British Trust for Ornithology Field Guide (1993 edition), Number 23. With some additions and amendments). 38 pp. Erdoğan A., Öz M Araştırma Ormanlarındaki Böcekçil Kuşların Belirlenmesi, Beslenme Biyolojilerini ve Çoğalmalarının Desteklenmesi. Çevre ve Orman Bakanlığı Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü. Teknik Bülten. No: 19. Fuller, R.J., Noble, D.G., Smith, K.W., Vanhinsbergh, D Recent Declines in Populations of Woodland Birds in Britain: a Review of Possible Causes. British Birds. 98: Goodenough, E.A., Maitland, P.D., Hart, G.A., Elliot, L.S Nestbox Orientation: A Species-Specific Influence on Occupation and Breeding Success in Woodland Passerines. Bird Study. 55:

9 Gül, O İzmir Çiçekli Kent Ormanı, Ege Üniversitesi Kampüsü ve Kaynaklar Vadisi Kuşları. Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi. 2(1): Harrap, S., Quinn, D Tits, Nuthatches and Treecreepers, Christopher Helm, London. Heinzel, H., Fitter, R., Parslow, J Türkiye ve Avrupa nın Kuşları, Kuzey Afrika ve Ortadoğu Dahil (Çev. Boyla, K.A.). Doğal Hayatı Koruma Derneği, İstanbul. Kiziroğlu, İ Ankara Beynam Ormanı ndaki Baştankara, Parus L., Cinsi (AVES) Türlerinin Biyoloji, Ekoloji ve Davranışları ile İlgili Araştırmalar, TÜBİTAK, (TBAG - 371), 216 s. LPO Catalogue edite par la ligue pour la protection des Oiseaux. Vincent 37 Tours, France. McEllin, S.M Nest Sites and Population Demographies of White-breasted and Pigmy Nuthatches in Colorado. Condor. 81: Misenhelter, M.D., Rotenberry, J.T Choices and Consequences of Habitat Occupancy and Nest Site Selection in Sage Sparrows. Ecology. 81: Navas, G.V., Arroyo, L., Sanzi, J.J., Diaz, M Effect of Nestbox Type on Occupancy and Breeding Biology of Tree Sparrows Passer montanus in Central Spain. IBIS. 150: RSPB (Royal Society for Protection of Birds) Nestboxes. Oppliger, A., Richner, H., Christe, P Effect of an Ectoparasite on Lay Date, Nest-site Choice, Desertion, and Hutching Success in the Great Tit (Parus major). Behavioral Ecology. 5: Snow, W.D., Perrins, C The Birds of the Western Palearctic: Concise Edition. Volume 2: Passerines. New York. Stauffer, D.F., Best, L.B Nest-site Selection by Cavity-nesting Birds of Riparian Habitats in Iowa. Wilson Bulletin. 94: van Balen, J.H., Booy, C.J.H., van Franeker, J.A., Osieck E.R Studies on Hole-nesting Birds in Natural Nest sites: 1. Availability and Occupation of Natural Nest Sites. Ardea. 70: