E-KİTAP EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ. Elif Aksu Kaya. Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ

Transkript

1 Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ Yüksek Lisans Tezi EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ Elif Aksu Kaya EMO Yayın No: EK/2012/515 ISBN: E-KİTAP 1954 TMMOB ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI Sayfa 1 ANKARA MAYIS 2012

2

3 EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ Elif Aksu Kaya Yüksek Lisans Tezi Temmuz 2012

4 TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası 1954 EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ Elif Aksu Kaya Elektronik Baskı, Ankara-Temmuz 2012 ISBN: EMO Yayın No: EK/2012/515 TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası Ihlamur Sokak No:10 Kat: Kızılay Ankara Tel: (312) Faks: (312) E-Posta: Kütüphane Katalog Kartı KAY 2012 Kaya Aksu, Elif Emek Süreçlerin Dönüşümü ve Mühendis Emeği; Yayına Hazırlayan: Elektrik Mühendisleri Odası, --1.bs.--Ankara. Elektrik Mühendisleri Odası, s.:29 cm (EMO Yayın No:EK/2012/515; ISBN: ) Mühendisler--Ekonomi Dizgi TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası

5 T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI KALKINMA İKTİSADI VE İKTİSADİ BÜYÜME BİLİM DALI EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ Yüksek Lisans Tezi EMİNE ELİF AKSU KAYA Dan şman: Yrd. Doç. Dr. ÖZGÜR MÜFTÜOĞLU İstanbul, 2011

6

7 GENEL BİLGİLER İsim ve Soyad : Emine Elif Aksu Kaya Anabilim Dal : İktisat Program : Kalk nma İktisad ve İktisadi Büyüme Tez Dan şman : Yrd. Doç Dr. Özgür Müftüoğlu Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans Aral k 2011 Anahtar Kelimeler : Mühendislik, Mühendis, Emek Süreçleri, Niteliksizleşme, Değersizleşme, İşçileşme, Gerçek Boyunduruk ÖZET Mühendislik mesleği, ortaya ç kt ğ günden bugüne değin, emek süreçlerindeki değişimlere bağl olarak bir dönüşümden geçmiştir. Bu dönüşümün mühendislerin gerek çal şma koşullar na gerekse toplumsal kimliklerine yans malar örnekler üzerinden ele al narak tart ş lm şt r. Zihin emeği kapsam nda olan mühendislikte yaşanan değişimlerin, el emeğinin tarihsel süreç boyunca geçirdiği değişimlerle ortak ve farkl olan yanlar vurgulanmaya çal ş lm şt r. Mühendislik alan nda genel anlamda saptanabilen değişimlerin yan s ra, mesleğin sanayileşme süreciyle olan doğrudan bağ nedeniyle, farkl ülkelerin sanayileşme tarihlerine bağl olarak ortaya ç kan mühendislik görünümleri ve bu bağlamda Türkiye de mühendisliğin özgül durumu da konu edilmiştir. Bu çal şmada mühendislik alan nda yaşanan dönüşümün işçileşme kavram yla aç klanabileceği ileri sürülmüştür. Niteliksizleşme, emeğin değersizleşmesi, işsizlik sorunu gibi olgular n işçileşme sürecinin temel göstergeleri aras nda say labileceği düşüncesiyle, çal şma kapsam nda bu kavramlara özel bir vurgu yap lm şt r. i

8 GENERAL INFORMATION Name and Surname : Emine Elif Aksu Kaya Field : Economics Programme : Development Economics and Economic Growth Supervisor : Assoc. Professor Özgür Müftüoğlu Degree Awarded and Date : Master December 2011 Keywords : Engineering, Engineer, Labor Process, Deskilling/Dequalification, Devalorization, Proletarization, Real Subsumption. ABSTRACT Engineering has undergone major changes since its appearance depending on the degree of industrialization and labor processes. This study discusses the impacts of such changes on engineers working conditions, as well as, on their public identity. I have emphasized the common and different aspects of the changes for both the white-collar and the blue-collar workers, since transformations in the production process affect both intellectual and manual work. Parallel to the general changes in engineering, I have discussed the developments in this field both in Turkey s and in other countries industrialization processes because engineering is closely and directly linked with industrialization per se. My hypothesis in this study rests on the assumption, that the changes we observe in engineering can be explained by the concept of proletarization. I have specifically emphasized concepts like, dequalification, worthlessness of labor and unemployment, presuming that they are the main indicators of the proletarization process. ii

9 ÖNSÖZ Mühendislik alan ndaki dönüşüm üzerine bir çal şma yapmay seçmemin nedeni, meslek alanlar nda yaşanmaya başlam ş olan ve sonuçlar yla her geçen gün daha s k karş laşt ğ m z/karş laşacağ m z işçileşme olgusunun en önemli güncel konulardan birisi olduğunu düşünmemdi. Bu alanda yap lm ş çal şmalar n say s henüz pek az; bu nedenle bu çal şman n ileride yap lacak araşt rmalara katk s olmas n umuyorum. Tez yaz m sürecindeki destekleri için dan şman hocam Yrd. Doç. Dr. Özgür Müftüoğlu na, ücretli mühendislerin sorunlar konusunda bir bilinç uyand rmak için toplumsal alanda çaba gösteren tüm mühendis-mimar arkadaşlar ma ve tezi yazabileceğim konusunda ümitsizliğe düştüğüm her anda beni yüreklendiren Kurtuluş Kaya ya teşekkürlerimi sunuyorum. İstanbul, Aral k 2011 E. Elif AKSU KAYA iii

10

11 İÇİNDEKİLER Sayfa No. TABLO LİSTESİ... VI KISALTMALAR... VII GİRİŞ KAPİTALİST ÜRETİM SİSTEMİNDE EMEĞİN DÖNÜŞÜMÜ 1.1. Emek Gücünün Emekten Ayr larak Metalaşmas Bağ ms z Çal şan Zanaatkâr n Emeği Ev Eksenli Emek Emeğin Bağ ms zl ğ n Yitirişi: Atölyeler Kapitalist Üretim Tarz n n Doğuşu Makineli Üretimde Emek Taylorizm ve Fordizm in Emek Üzerindeki Etkileri Üretimin Yeniden Esnekleştirilmesi MÜHENDİSLİK MESLEĞİNİN GELİŞİMİ 2.1. Mühendisliğin Tan m Mühendisliğin Tarihi ya da Tarihleri İşçi S n f n n Çocuklar : İngiltere de Mühendisler Mühendis Bey den İşsizlik Paniğine: Fransa da Mühendisler AR-GE Odakl Bir Eğitim: Almanya da Mühendisler Kitlesel Bir Meslek: ABD de Mühendisler Makine Mühendisi Değil, Nissan Mühendisi: Japonya da Mühendisler Mühendisin Dönüşen Kimliği Profesyonellik Tart şmas nda Mühendislik Taylor un Yönetici Mühendisinden Güvencesiz Mühendise TÜRKİYE DE MÜHENDİSLİĞİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ 3.1. Osmanl Döneminde Askeri Mühendisler : Bir Ülkünün Taş y c lar : Türkiye de Sanayileşmenin İnşa Döneminde Mühendisler ve Sonras : Mühendisliğin Gerçek Boyunduruk Dönemi iv

12 3.5. Mühendislik Alan nda Birkaç Güncel Tart şma Beşeri Sermaye ve Yaşam Boyu Eğitim Yetkin Mühendislik SONUÇ KAYNAKÇA EKLER v

13 Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ TABLO LİSTESİ Sayfa No. Tablo 1 : İstihdam, İşsizlik, Ücretler Tablo 2 : İş-Kur a Kay tl İşsiz Mühendis, Mimar, Şehir Planc s Rakamlar Sayfa 13 vi

14 TMMOB ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI E-KİTAP KISALTMALAR ABD ABET AGÜ Ar-Ge İTÜ KİT KOBİ MBA SEKA TBMM TMMOB TÜİK TÜSİAD Amerika Birleşik Devletleri Accreditation Board for Engineering and Technology Azgelişmiş Ülkeler Araşt rma Geliştirme İstanbul Teknik Üniversitesi Kamu İktisadi Teşebbüsü Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler Master of Business Administration Türkiye Selüloz ve Kâğ t Fabrikalar A.Ş. Türkiye Büyük Millet Meclisi Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birliği Türkiye İstatistik Kurumu Türk Sanayicileri ve İşadamlar Derneği Sayfa 14 vii

15 Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ GİRİŞ Modern anlam yla mühendislik mesleği kapitalist üretim sisteminin tarihine koşut olarak gelişmiştir. Sanayi Devrimi nin ard ndan kapitalist gelişim, gerek bilim ve teknolojinin üretime uygulanmas anlam nda, gerekse üretim süreçlerinin farkl emek organizasyonlar yla yap land r lmas ve üretimin denetlenmesi anlam nda mühendislik emeğine zorunlu bir ihtiyaç duymuştur. Üretim sürecinde üstlendiği bu kritik işlevler dolay s yla ücretli çal şan kesim içinde ayr cal kl bir konum edinmiş olan mühendislerin zaman içinde, emek gücünün makinelerle ikamesi, işbölümü ve emeğin parçalanmas, niteliksizleştirme ve değersizleştirme gibi kapitalist gelişime içkin süreçlerden etkilendiği ve başlang çtaki ayr cal klar n yitirdiği gözlenmektedir. Bu alanda eğitim veren yükseköğretim kurumlar n n say s ndaki art ş sonucu mesleğin kitleselleşmesi ve buna bağl olarak baş gösteren işsizlik sorunu, mühendislik alan nda yaşanan dönüşümün en aç k göstergesi olarak karş m za ç kmaktad r. Profesyonel mesleklerde yaşanan dönüşüm mühendislikle s n rl da değildir, dünyada ve Türkiye deki gelişmeler mühendislik, mimarl k, avukatl k, doktorluk, öğretmenlik gibi genellikle orta s n f kapsam içinde görülen tüm mesleklerin bir başkalaşma sürecinden geçtiklerini göstermektedir. Bu başkalaşma eğitimdeki, çal şma koşullar ndaki, toplumsal kimliklerdeki, anlam dünyalar ndaki, ideolojilerdeki farkl yans malar yla çok boyutludur. Mühendisliğin güncel konumuna işaret eden düşündürücü ve etkileyici bir örnek olarak, 2011 y l n n baş nda Tunus ta 23 y ll k bir iktidara son veren olaylar n 26 yaş ndaki bir bilgisayar mühendisinin işsizliğe dayanamayarak kendisini yakmas yla başlad ğ n hat rlatabiliriz. Benzer bir örnek Fransa n n France Télécom firmas nda, yoğun çal şman n gerilimine ve yaş ilerlediğinde işten ç kar lacağ endişesine dayanamayarak peş peşe intihar eden mühendislerdir. Türkiye de de zaman zaman bas na yans yan mühendis ama pazarc l k yap yor, öğretmen ama inşaatlarda çal ş yor haberleri, profesyonel mesleklerde işsizlik, güvencesizlik ve geleceksizlik sorunlar n n yayg nlaşt ğ n n bir başka ifadesidir. Sayfa 15

16 TMMOB ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI E-KİTAP K sacas, bir zamanlar emek piyasas içinde yüksek ücretli, iş garantili, toplumsal sayg nl ğ olan, iyi eğitimli kesimin ayağ n bast ğ zeminin bir süreden beri dünyan n her yerinde salland ğ aç kt r. Bu çal şmada kapitalist üretim süreçlerindeki değişimler uyar nca mühendislik mesleğinin geçirdiği dönüşüm üzerinde durulmaktad r. Mühendislik mesleğinin seçilmesi, kapitalist üretim süreciyle olan doğrudan bağ nedeniyle, birikim rejimlerindeki değişimin üretime, istihdama, eğitime yans malar n n en somut görülebildiği meslek alanlar ndan birisi olmas yla ilintilidir. Çal şman n birinci bölümünde kapitalizmin başlang c ndan bugüne yaşanan işçileşme süreci ele al nm şt r. Sermaye birikiminin dinamikleri ve sermaye-emek ilişkisinin temel kavramlar, emek süreçlerindeki tarihsel dönüşümün eşliğinde aktar lm şt r. Bu bölümün amac, zihin emeği kapsam ndaki mühendislikte yaşanan dönüşümün, kol emekçilerinin geçirdiği dönüşümlerle benzerlik ve farkl l klar n yakalayabilmek için bir temel sunmakt r. Çal şman n ikinci bölümünde mühendis emeğinin/kimliğinin tarihsel şekillenişi üzerinde durulmuştur. Mühendislik sanayinin içinde doğan ve gelişen bir meslek olduğu için, farkl ülkelerdeki farkl sanayileşme çizgilerinin mühendis kimliği üzerindeki etkileri ayr ayr irdelenmiştir. Ard ndan, sanayi devriminden günümüze, sermaye birikim süreçlerindeki genel değişimlerin mühendis emek gücünün evrimini ne yönde etkilediği tart ş lm şt r. Çal şman n son bölümünde ise Türkiye nin sanayileşme tarihi mühendislik üzerinden, bu tarih içinde mühendisin dönüşen konumuna vurgu yap larak işlenmiştir. Cumhuriyet in imar ve inşa döneminde, yaln zca bir meslek değil, ayn zamanda bir toplumsal kimlik olarak da özel bir önem verilen mühendisliğin, 1980 sonras piyasalaşma ve uluslararas laşma sürecinde metalaşman n sonuçlar yla nas l karş laşt ğ ve bu karş laşman n yaratt ğ değişimler aktar lmaya çal ş lm şt r. Sayfa 16 2

17 Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ Gerek dünyada gerekse Türkiye de mühendis kimliğinde yaşanan değişimleri salt teorik düzeyde ele almamak, örnekler üzerinden daha aç k hale getirebilmek için, ulaş labilen anket ve say sal verilerden, sözlü tarih çal şmalar ndan, an ve biyografilerden yararlan lm şt r. Ancak mühendisin üretim süreci içinde dönüşen konumunu ve çal şma koşullar n ortaya koyan saha araşt rmas say s yeterli değildir. Bu alandaki çal şmalar n derinleşebilmesi için bu eksikliğin giderilmesi bir ihtiyaçt r. 3 Sayfa 17

18 TMMOB ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI E-KİTAP BİRİNCİ BÖLÜM KAPİTALİST ÜRETİM SİSTEMİNDE EMEĞİN DÖNÜŞÜMÜ Kapitalizm kendi varl k koşullar n sürekli yeniden üreten, bu nedenle sürekli hareket halinde olan, olmas gereken bir sistemdir. Özünde birikim (bir eylem olarak ve eylem yoluyla biriktirmek) bulunan bir toplumsal ilişki olan kapitalizm için kesintisiz devinmek, değişen koşullara, yeni ihtiyaçlara göre dönüşmek bir zorunluluktur. Kapitalizmin sermaye birikimine dayanan yap s n ve işleyişini Marks çözümleyerek kuramlaşt rm şt r. Marks a göre, kapitalist üretim sisteminde birikim (sermaye birikimi) art değer üretimi ile sağlan r. Önceki üretim biçimlerinden farkl olarak bu sistemde üretim, bireylerin ve toplumun ihtiyaçlar n n karş lanmas na (başka bir deyişle, kullan m değerleri üretimine) değil, art k-üretimin gerçekleştirilmesine (başka bir deyişle, değeri üretime yat r lan sermayeyi aşan değişim değerleri üretimine) dönük olarak yap l r. Bunun olabilmesi için, değeri yaratan emeğin, kendi ücretine karş l k gelen emek zaman ndan daha fazla çal şmas gerekir. Eğer bir işçi, bir günlük çal şmas ile kendi ücretinin bir işgününe denk gelen k sm değerinde üretim yap yorsa, burada değer yarat lm ş (meta üretilmiş) fakat art değer üretilmemiş, dolay s yla meta üretiminin kapitalist biçimi gerçekleşmemiş olur. Böyle bak ld ğ nda ( ) art k değer üretme sürecinin, belli bir noktan n ötesine uzat lm ş bir değer yaratma sürecinden başka bir şey olmad ğ n görürüz (Marx, 2011: 197) ve bu da basit değer yaratma sürecinin değerlenme süreci haline gelmesi anlam na gelir. Kapitalist üretim süreci, kullan m değerleri üreten yararl emekten ibaret olan emek süreci ile değerlenme sürecinin birliğidir. Art değer üretimi emek gücü aç s ndan karş l ğ ödenmemiş emek zaman n, dolay s yla sömürüyü işaret eder. Sermaye aç s ndan ise, karş l ğ n ödemediği emek zaman boyunca yap lan üretimi kendisine mal ederek sermayesini art rmas n n formülüdür. Sermaye birikiminin dinamiği, art değerin sürekli art r lmas çabas d r, bu da emek gücü Sayfa 18 4

19 Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ sömürüsünün değişen araç ve yöntemlerle sürekli olarak derinleştirilmesi anlam na gelir. Kapitalist üretim sistemine kesintisiz hareketini veren işte bu dinamiktir. Bu dinamiğin gerekleri sonucunda, kapitalist üretim biçiminin ortaya ç kt ğ ilk dönemden dünya ölçeğinde genişlediği günümüze gelene dek, emek gücünün üretim sürecindeki yeri ve işlevi, yap s, bileşimi, özellikleri, al şkanl klar ve kendini alg lay ş biçimiyle anlam dünyas aral ks z değişmiştir. Bu bölümde kapitalizmin tarihsel gelişme ad mlar n n izinde, emek gücünde yaşanan dönüşümler ortaya konmaya çal ş lacakt r Emek Gücünün Emekten Ayr larak Metalaşmas Kapitalist üretim sisteminin temel dinamiği olan art değer üretiminin, emek gücünün karş l ğ ödenmemiş çal şmas ndan kaynakland ğ n belirtmiştik. Bu tan m, üretim sürecinde emeğin, kendisinden başkas ile (bir yabanc ile) girdiği bir toplumsal ilişkiyi gerektirmekte ve ön koşul olarak içermektedir: Üretim araçlar na sahip olmayan emeğin, üretim araçlar na sahip olanlar ile kurduğu ücret karş l ğ çal şma ilişkisidir bu. Peki, belli bir ücret karş l ğ nda, üretiminin ürünleri bir başkas n n mülkü olacak şekilde kurulan çal şma ilişkisi insanl k tarihi boyunca hep var m yd? Tarih böyle olmad ğ n gösteriyor bizlere. Emeği üretim araçlar üzerindeki mülkiyet ya da alacak hakk ndan ay rmak, böylelikle yaşayabilmek için tek varl ğ olan emek gücünü satmak zorunda b rakmak, kapitalizmin oluşum aşamas nda doğurduğu en önemli ve köklü (ve de ac l ) toplumsal dönüşüm olmuştur. Bu dönüşüm, emek gücünün emekten ayr larak bir meta olarak varoluşunun başlang c d r. Marks n kapitalizmin İlk Birikim ad n verdiği bu döneminde, feodal toprak mülkiyeti sisteminin çözülmesi yaşanm şt r. Bu çözülme, bir derebeyinin toprağ na bağl olarak yaşayan serflerin feodal bağlar ndan özgürleşerek kitleler halinde kentlere akmas yla sonuçlanm şt r. Mülksüzleşen küçük toprak sahibi köylüler, feodal topluma özgü küçük zanaat üretiminin dağ lmas ya da sermayeye tâbi olmas yla mülksüzleşen zanaatkârlar, yeni oluşan burjuva s n f na mülkiyet transferiyle mülksüzleşen küçük mülk sahipleri de ayn kaderi paylaşm şlard r. Hiçbir üretim arac na sahip olmayan ve yaşamak için ücretli 5 Sayfa 19

20 TMMOB ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI E-KİTAP emek konumunda çal şmaktan başka bir seçeneği bulunmayan devasa bir kalabal k, kapitalizmin ayn dönemli ürünü olan kentleri doldurmuştur bu dönemde. Marks, kapitalizmin oluşumu için gereken koşullar şu şekilde formülleştirmiştir: ( ) sermaye birikimi art k değerin varl ğ n, art k değer kapitalist üretimin, bu ise meta üreticilerinin elinde önemli büyüklükte sermaye ve emek gücü kütlelerinin varl ğ n bir ön koşul olarak gerekli k lar (Marx, 2011: 686). Meta üreticilerinin elinde bulunmas gereken sermaye, başlang çta ticaret yoluyla sağlanm şt r. Coğrafi keşifler sonucu yeni topraklar n bulunmas ve sömürgeleştirilmesi, bu topraklardaki değerli madenlerin yağmalanarak Avrupa ya taş nmas, ayr ca buralarda köle emeği kullan larak girişilen geniş çapl tar msal üretim, tüccarl k ve tefecilikle uğraşan bir kesimin elinde para istifi oluşmas na yol açm şt r. Kapitalistin sermaye olarak ortaya ç kabilmesi için, kendi emeğiyle ya da ücretli emek d ş nda başka bir yöntemle yarat lm ş birtak m değerleri dolaş ma sokmak zorunda oluşu, sermayenin doğuş tarihine ait olan, tarihi bir ön varsay m d r (Marx, 2008: 421) ve bu ön varsay m sömürgecilik ve deniz aş r ticaretin gelişmesiyle yerine gelmiştir. İstifin sermayeye dönüşmesi ise emeğin sömürülmesiyle gerçekleşecektir. Bunun için gerekli olan, emeğinin arac ve hammaddesi olan topraktan kopmuş, korunmas z ve özgür emeğin ortaya ç k ş n n ise feodal üretim tarz n n çözülmesiyle yaşanan geniş mülksüzleşme dalgas yla oluştuğunu yukar da belirtmiştik. Dolay s yla sermayenin oluşumu, salt parasal servet biçiminde birikmiş bulunan değerin, bir yandan hammadde ve üretim araçlar n sat n almas, bir yandan da mülksüzleşen emek gücüyle para karş l ğ canl emek mübadelesine girebilmiş olmas yla gerçekleşmiştir. Emeğin kendi çal şma koşullar n n mülkiyetinden kopar lmas ve ücretli emek gücü olarak bir başkas hesab na çal şmay kabul etmesi, insanl k tarihinin en şiddetli ve kanl dönüşümlerinden biri olmuştur. Bugün, sermayenin çok s n rl bir kesim elinde topland ğ, geride kalanlar n ise ücretli çal şmaktan başka şans n n olmad ğ tekelci kapitalizm döneminde, üstelik giderek büyüyen işsizliğin yüreklere sald ğ işsiz ve aç kalma korkusu yüzünden emek gücü, birbirini çiğnercesine iş arar, bir işe girebilmek için niteliklerine nitelik katar ve iş bulabildiğinde mutlu olurken, ilk ücretli emekçiler zorunlu Sayfa 20 6

21 Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ çal şmaya var güçleriyle direnmişlerdir. Mülksüzleşerek kentleri dolduran kalabal ğ n büyük bir k sm, ücret karş l ğ bir işte çal şmaktansa, dilenci ya da h rs z olmay tercih etmiş, bu yolla özgürlüklerini korumaya çal şm şlard r. Sermayenin yard m na ise, kapitalizmin tarihinde hep olduğu üzere, yine devlet koşmuş; polis, ordu, vergi ve adalet sistemi zoruyla özgür emek, emek pazar na sokulmuştur. Zorunlu çal şma prangas n boynuna geçirmesi için insanl ğ n zindanla, k rbaçla, açl kla terbiye edildiği bu kanl tarih, kapitalizmin başlang c d r. Mülksüzleşen köylü ve zanaatkârlar n ücretli işçilere dönüşmesi, toplumda özgür mübadele ilişkisinin yerleşmesiyle ilintilidir. Mülksüzleşmiş emek art k kendisi için gerekli ihtiyaç maddelerini kendisi üretemiyordur ve bir mübadele dolay m yla elde etmek durumundad r. Ayn şekilde, emeğe de dolays z olarak el konulam yordur, onun yerine sermaye emek gücünü işçiden sat n almak durumundad r, yani emeğin elde edilmesi de yine mübadele yoluyla gerçekleşiyordur. Böylelikle kölelik, serflik gibi emekçinin, sahibi taraf ndan mülk edinildiği kapitalizm öncesi çal şma ilişkisi ortadan kalkm ş olur. Art k emekçi, kullan c s na ait bir üretim arac değildir; canl emek kapasitesi kendisinden başka kimseye ait değildir ve kendi gücü üstündeki tasarruf hakk n, mübadele yoluyla kendisi kullan r (Marx, 2008: 429). Bir meta sahibi olan (emek gücünün sahibi olan) ücretli emekçi ile para sahibi olan kapitalist, hukuken eşit konumda olduklar bir sözleşme yaparlar ve çal şma ilişkisi bu şekilde başlat l r. Emeğin ücretli emek gücüne dönüşerek sermaye yönetimindeki bir emek sürecinde art değer üretmek için çal ş r hale gelmesine Marks, sermayenin emek üzerinde biçimsel boyunduruğu ad n vermiştir. Biçimsel boyundurukta emek sürecinin karakterinde değişiklik meydana gelmez. Sermaye o esnada mevcut olan emek sürecini (zanaattaki ya da tar mdaki emek sürecini) boyunduruğu alt na al r. Teknoloji aç s ndan bak ld ğ nda emek süreci eskisi gibi sürmektedir, yaln zca sermayeye tâbi olmuştur. Bu nedenle, sermayenin emek üzerindeki biçimsel boyunduruğunda tek art değer üretme biçimi, mutlak art değer üretimi olarak karş m za ç kar. Mutlak art değer üretimi, üretim yöntemleri ayn kal rken işgününü uzatmak ve/veya işi daha yoğun hale getirmek yoluyla 7 Sayfa 21

22 TMMOB ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI E-KİTAP art değer üretilmesidir. Bu dönemde çal şma saatleri uzar, çocuk emeği kullan lmaya başlan r, işçi sağl ğ ve iş güvenliğine özensiz, sağl ks z koşullar çal şma ortam na egemen olur. Üretimin art k sipariş üzerine değil, pazar için kitlesel olarak yap l yor olmas emeğin sürekliliğini ve işin yoğunluğunu art r r. Ayn zamanda biçimsel boyunduruk, emek sürecini sermayenin yönetmesinden kaynaklanan iktisadi 1 bir üstlük-astl k ilişkisinin gelişmesine de yol açar; bu, emek üzerinde sermaye denetiminin ilk ortaya ç k ş d r. Böylelikle emek, üretim sürecindeki eski bağ ms zl ğ n yitirir. İstihdam edilen işçi say s n n artt ğ ve üretim ölçeğinin genişlediği biçimsel boyunduruk dönemi, emek aç s ndan da birtak m değişimler getirmiştir. Emeğin nitelik değişimi biçimsel aşamada başlar. Bu dönemde, kullan m değerlerinin çoklaşmas sonucu yeni iş türleri oluşur ve emek yetileri çeşitlenir. Öte yandan özgür işçinin köle ya da serfin güvenceli varoluşundan yoksun olmas da bu noktada önem kazan r; onun (ve ailesinin) varoluşu, emek yetisini sürekli olarak kapitaliste satabilmesine bağl d r, bu nedenle özgür işçi elde ettiği konumu (işini) korumak durumundad r. Marks bu sorumluluk bilincinin özgür işçiyi daha iyi bir işçi k ld ğ n çünkü her meta sat c s gibi, ürettiği metadan sorumlu olup, rakiplerince yerinden edilmemek için onu belli bir kalitede tutmak zorunda olduğunu belirtmektedir. Bu durum, belli s n rlar olsa da, önceki üretim tarzlar na oranla daha özgür bir biçimde işçinin bireyselliğini geliştirir, işçi kendi emek yetisini (dolay s yla kendi değişim değerini) art rma yönünde k şk rt l r ; nitekim bu ilk dönemde işçinin becerisine ve verimliliğine bağl olarak büyük ücret farkl l klar görülür. İşçinin köleden ya da serften farkl olarak kendi emek yetisinin sahibi olmas ve onu istediği kişiye satabilme hakk n n bulunmas, onun faaliyetini köle ya da serfinkinden daha hareketli, daha becerili ve daha yoğun k lmaktad r. Ancak Marks n değişen üretim ilişkilerinin emek gücünün niteliği üzerinde doğurduğu bu etkiden söz ettiği bölümdeki Hiç kuşkusuz bu, sadece, serf ya da kölelerin özgür ücretli işçilere dönüşümü ele al nd ğ nda geçerlidir. Kapitalist ilişki burada toplumsal ölçeklenmede bir yükseliş olarak görünür. Bağ ms z köylü ya da zanaatç ücretli 1 İktisadi sözcüğü üzerindeki vurgu, ilgili yaz s nda Marks n bizzat yapt ğ bir vurgudur. Bu vurgunun nedeni, sermaye ile emek aras nda siyasi ve toplumsal olarak sabitleşmiş bir üstünlük ve tabiiyet ilişkisinin henüz ortaya ç kmam ş olduğu bir dönemden söz ediliyor oluşundand r (Marx, 2011: 787). Sayfa 22 8

23 Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ işçiye dönüştürüldüğünde bunun tersi olur (Marx, 2011: 795) uyar s, çal şmam z n konusunu oluşturan emeğin niteliksizleşmesi tart şmas nda ak lda tutulmas gereken, önemli bir ipucunu içermektedir. Ayn dönüşüm serf ya da köle emeğine nitelik kazand r rken bağ ms z köylü ya da zanaatç için tersi olmuştur; başka bir deyişle, belli bir emeğin niteliğindeki dönüşüm kendisini önceleyen koşullarla ilintilidir. Bu bak ş aç s n emek süreçlerindeki dönüşümlerle ilişkilendirerek genişletirsek şunu söyleyebiliriz: Belli bir zamanda, tüm endüstriler, tüm meslekler, tüm emek türleri için geçerli olan bir niteliksizleşmeden söz etmek mümkün değildir. Emeğin niteliğindeki dönüşüm tek yönlü ve tek boyutlu olmayan, görelilikler ve z tl klar içeren diyalektik bir dönüşümdür; her zaman üretim sürecindeki değişimlere bağl olarak ayn anda gerçekleşen iki karş t eğilimi içerir. Bilimsel-teknik gelişmeler ve iş organizasyonundaki değişiklikler bir k s m emek gücünü niteliksizleştirirken, eş zamanl olarak bir k s m emek gücüne ise nitelik kazand r r. Bu, tüm vas flar ve meslekler için geçerlidir; emek gücünün yap s ve bileşimi kapitalizmde sürekli değişir ama her alan bundan ayn anda ayn biçimde etkilenmez. Öte yandan emek sürecini parçalayarak işgücünü niteliksizleştirmenin ve ucuzlatman n kapitalizm için genel bir eğilim olduğunu da belirtmek gerekir; tüm vas flar gereken koşullar oluştuğunda bir değersizleşme sürecine uğrayacaklard r. Braverman bu durumu şu şekilde ifade etmiştir: Kapitalist üretim tarz kapsaml vas flar, bulunduklar her yerde imha eder ve kendi ihtiyaçlar na karş l k düşen vas flar ve meslekler ortaya ç kart r (Braverman, 2008: 103). Dolay s yla emeğin niteliksizleştirilmesini koşullarla ilişki içinde dinamik bir olgu (bir süreç) olarak kavramak gerekir. Nitekim Marks n yukar da söz ettiği, kapitalizmin oluşumu s ras nda emeğin nitelik kazan ş, atölye içi işbölümünün ortaya ç kmas ve makineleşmeye geçiş ile yeniden dönüşüme uğrayarak değişmiştir; birtak m emek türleri niteliksizleşirken, örneğin makineleşme yeni nitelikli emek türlerine ihtiyac ortaya ç karm şt r. 9 Sayfa 23

24 TMMOB ELEKTRİK MÜHENDİSLERİ ODASI E-KİTAP Çal şmam z aç s ndan önem oluşturan bu noktay vurgulad ktan sonra, göreli art değer üretiminin başlamas sonucu tam anlam yla kapitalizme özgü üretim tarz n n ortaya ç kt ğ döneme geçmeden önce, emek gücünün emekten ayr larak metalaşmas n n üreticiler üzerindeki etkisini daha ayr nt l ele alacağ z. Bir karş laşt rma yap labilmesi aç s ndan, kapitalist üretim biçiminin ortaya ç k ş ndan önce, bağ ms z çal şan zanaatkâr n emeği hakk nda k saca bilgi verdikten sonra, bir geçiş süreci olarak ev imalat nda emeğe, onun ard ndan, bir mekânda toplu halde sermaye denetimi alt nda işbölümü uyar nca çal şman n ortaya ç kt ğ manifaktürlerde emeğe değineceğiz Bağ ms z Çal şan Zanaatkâr n Emeği Feodal dönemde zanaatç l k zamanla toprakla ilgili işlerden bağ ms zlaşarak uzmanlaşm ş ve kent loncalar nda örgütlenmiş basit meta üretimi biçimini alm şt r. Basit meta üretimi, kapitalist meta üretiminden farkl olarak, emek gücünün metalaşmad ğ dönemde dolays z üreticilerce yap lan üretim anlam na gelmektedir. Dolaş m, dolays z üreticiler aras ndaki değiş tokuş yoluyla olmaktad r. Bu dönemde zanaatkâr, kulland ğ hammaddelerin ve üretim araçlar n n sahibiydi. Ustalar, kendi mekânlar nda, kendi hammaddelerini ve kendi iş aletlerini kullanarak aile üyeleri ve/veya kalfa ve ç raklar yla üretim yap yor, ürettikleri ürünleri sat yorlard. Her ne kadar kalfa ve ç raklar, işin sahibi olan bir zanaat ustas n n yan nda çal ş yor, emek güçlerini onun emrine veriyor olsalar da Dobb un belirttiğine göre bu, zanaat n gelir kaynağ n başkas n n emeği oluşturur denemeyecek kadar küçük bir bağlanmayd (Dobb, 1992: 65) 3. 2 Tarihsel süreç, çal şmam z n konusu olan mühendis emeği ile ilintisi bak m ndan, zanaatç l k içinden gelişen sanayi üretim süreciyle s n rl tutulacak, ayn dönemde tar msal emek gücünün geçirdiği değişimlere değinilmeyecektir. 3 Yine de şunu da belirtmek gerekebilir ki zamanla zanaatç l ğ n bu eşitsiz çal şma ilişkisi içinde kentteki ilk s n fsal farkl laşma belirtileri uç vermeye başlam şt r. Giderek (kimi zanaatkâr loncalar n n tekelci nitelikler kazanarak aş r zenginleşmesinin de etkisiyle) zanaat ustalar ve tüccarlar ayr cal kl bir konuma gelmişlerdir. Öte yandan sözde lonca üyeleri olmalar na rağmen onun üzerinde hiçbir denetimleri olmayan ve ondan herhangi bir korunma görmeyen, giderek büyüyen bir ücretli hizmetliler ve kalfalar s n f ortaya ç km şt r Sayfa 24 10

25 Elif Aksu Kaya EMEK SÜREÇLERİNDE DÖNÜŞÜM VE MÜHENDİS EMEĞİ İşin yöntemi ya da emeğin fiyat loncalar taraf ndan düzenlense de emek süreci üzerinde zanaatkâr d ş nda bir denetim söz konusu değildi. Üretim, taleplerin kestirilebilir olduğu küçük bir pazara dönük yap ld ğ ndan üretkenliğin art r lmas ya da maliyetlerin düşürülmesi gibi bir ihtiyaç/sorun yaşanm yordu. Dolay s yla üretim araçlar n n geliştirilmesi veya işbölümü uygulanarak çal şma organizasyonunun değiştirilmesi gibi aray şlar yoktu. Başka bir biçimde söylersek, üretici güçlerin gelişimi söz konusu değildi. Üretimin belirleyici etmeni emek arac n n sanatl kullan m yd ve bu sanat, ç rakl ktan geçen bir mesleki gelişim sonunda kazan l yordu. Usta da en az kalfas ve ç raklar kadar üretim sürecinin içindeydi; dolay s yla hem iş sahibi, hem iş gören, hem de işin yöneticisi konumundayd. Üretim s ras nda sanat n ortaya koyuyor, ç raklar n da eğitiyordu. Kalfa ve ç raklar belli bir öğrenim sürecini tamamlad ktan sonra ustal ğa yükselebiliyorlard. Bağ ms z zanaat üretimi sisteminde, üretim araçlar n n ve ürününün sahibi olan üreticinin işiyle ve emeğinin ürünüyle kurduğu ilişki ve kendi üretim eylemini alg lay ş, kapitalist üretim sisteminde emek gücünün kendini alg lay ş ndan doğal olarak farkl yd. Gorz zanaatkâr n alg dünyas n şöyle anlatm şt r: Aletlerinin ve ürünlerinin sahibi olduğu ölçüde, küçük sanatkâr kişisel kimliğini koruyor, üretimine özel damgas n vuruyor ve işini, özerkliğinin dolays z uygulamas olarak yaş yordu. ( ) Mesleği ona toplum içinde tamamen kendisine özgü bir kimlik ve bir yer veriyordu (Gorz, 1986: 20). İşini, özerkliğinin dolays z uygulamas olarak yaşamak kapitalist üretim ilişkisi kurulduğu anda ortadan kalkacak, yerini emeğin yabanc laşmas alacakt r. Bunun nedeni, kapitalizmde emeğin işçinin kendi öz mal değil, bir başkas n n mal olmas d r. İşçi, kapitalistin işyerine ad m att ğ andan itibaren, emek gücünün kullan m değeri, yani onun (Dobb, 1992: 109). Gerek loncalar gerekse kent yasalar bu kesimin örgütlenmesini, hatta bir araya gelmelerini dahi yasaklam şt r. 11 Sayfa 25