Merhaba Arkadafllar, 60. sayımızla birlikteyiz. 16 yılı geride bıraktı ımız bu sayımız için sizlere, cıvıl cıvıl okula koflan çocukların bulundu u

Transkript

1 Merhaba Arkadafllar, 60. sayımızla birlikteyiz. 16 yılı geride bıraktı ımız bu sayımız için sizlere, cıvıl cıvıl okula koflan çocukların bulundu u nefleli bir kapak hazırlayacaktık. Ne yazık ki 23 Ekim günü, Van dan gelen haberle bütün planlarımız de iflti Van da 7,2 fliddetinde deprem oldu Ve HMAL yüzlerce can aldı. 65 ö retmenimiz yaflamını yitirdi. Sarsıntılar hâlâ devam ediyor, çimentosu, demiri eksik yapılar birer birer çöküyor. nsanlar, kıfl flartlarında çadırlarda yaflamaya çalıflıyorlar. Okullar kapandı, Van halkı geçici olarak baflka kentlere taflınmaya baflladı. nsanlar depremden ölmedi, standardlara uygun olmayan kalitesiz yapıların çökmesi nedeniyle can verdi. Halbuki bu do al afetin zararlarını azaltmak mümkün arkadafllar... Hepimiz çok iyi biliyoruz; standardlara uygun kaliteli yapılar, depremin zararlarını en aza indiriyor yılında fiili de dünyanın eksenini de ifltiren fliddetli bir deprem meydana geldi; 1,5 milyon ev etkilendi. Can kaybı 700 ü geçmedi. 11 Mart 2011 de Japonya da 9 fliddetindeki depremde bir kifli bile yaflamını yitirmedi. Tüm can kayıpları deprem sonrası yaflanan tsunamide gerçekleflti. Topraklarımızda binlerce yıllık büyük depremlerin izleri var. Birçok büyük medeniyet yerle bir olup yok olmufl. Da lar yarılmıfl, koca flehirler denizlerin, göllerin içinde kaybolmufl. Bu topraklarda depremle birlikte yaflamak zorundayız. Do al bir afet olan depremi önlemek mümkün de il. Ancak uygun malzeme ve tekniklerle zararlarından korunmak mümkün. Büyük Atatürk ün de dedi i gibi; Felaket bafla gelmeden evvel önleyici ve koruyucu tedbirleri düflünmek lazımdır. Geldikten sonra dövünmenin yararı yoktur. Arkadafllar, yakın gelecekte sizler de bir meslek seçimi için ilk adımı atacaksınız. Sizlere bu konuda yardımcı olabilmek için meslek seçimine nasıl hazırlanaca ınızı arafltırdık. Tüm canlıların yaflamında çok önemli bir yer tutan suyun do al çevrimi nasıl gerçeklefliyor?.. Gök cisimlerinin yerleri nasıl belirleniyor?.. Bu soruların yanıtlarını, Çevre ve Bilim Teknik sayfalarımızda bulacaksınız. Kalbimiz, vücudumuzun durmadan çalıflan motoru. Kalbimizin nasıl çalıfltı ın ö renece iz. Dünya Standardlar Günü ve Türkiye Standardlar Haftası dolayısıyla bilgi da arcı ımızı tazeleyece iz. Bu sayımızda estetik ve esnek bir spor dalı olan jimnastik sporunu, bitkilerden genlisiayı, uçakların tarihi geliflimini, canlılardan yengeci, unutulmaya yüz tutan mesleklerden de irmencili i inceledik. Elektrikten önce evlerde yaflam nasıldı, hiç merak ettiniz mi? O günlerde kullanılan gereçlere ve basit teknolojilerine göz ataca ız. Gelecek sayımızda, yeni ve umut dolu bir yılda buluflmak umuduyla, Hoflçakalın. 1

2 4 Meslek Seçimi TÜRK STANDARDLARI ENST TÜSÜ ÖNCÜ ÇOCUK DERG S Ekim - Kas m - Aral k 2011 Y l: 16, Say : 60 Sahibi Türk Standardlar Enstitüsü Ad na Hulusi fientürk Sorumlu Yaz flleri Müdürü Bilal Durdal Yay n Kurulu O. Murat Perçin A. Sabit Yöney Asl han Köker Canan Do an Türkay Birben Yönetim Yeri Türk Standardlar Enstitüsü Pazarlama ve Tan t m Dairesi Baflkanl Necatibey Cad. 112, Bakanl klar / Ankara Tel: Kalp 32 Genlisea Abone Ayfle Nedret Günefl Tel: Faks: e-posta: oncucocuk@tse.org.tr Yay n Türü: Yerel Süreli Bas m Tarihi: Aral k 2011 Bask : Sistem Ofset Bas m Yay. San. ve Tic. Ltd. fiti. Strazburg Cad. 7/A S hhiye - ANKARA Tel: (pbx) Yay na Haz rlayan: Zet Tan t m Ltd. fiti. Bu say da katk lar ndan dolay Dr. Eyüp Bayatl ya teflekkür ederiz. 46 De irmencilik 2

3 10 Su Çevrimi Gök Cisimlerinin Yerleri Nas l Belirlenir? Ek m Dünya Standardlar Günü ve Türkiye Standardlar Haftas Jimnastik Uçak Tarihi 42 Yengeç 52 Elektrik Yokken 58 Önemli Gün ve Haftalar 3

4 konu 4 nsan do ar, büyür, geliflir, okula gidecek yafla gelir. 8 yıllık zorunlu e itim bittikten sonra ya okumaya devam eder ya da belli bir ö renim basama ından ayrılıp çalıflmaya bafllar. Meslek seçimi, insanların yaflamında çok önemli bir karardır. nsan meslek seçerken aslında kendine belli bir yaflam flekli ve çalıflma ortamı seçer. Yetenek ve isteklerine uygun meslek seçimi, hem bireyin mutlulu unu sa lar hem de verimli çalıflarak ülke ekonomisine katkısını artırır. Çünkü seçilen ifl, bireyin tüm yaflamını ve mutlulu unu etkiler. Çevrenizdeki yetiflkinlerin ço u, gelece iniz hakkında ö üt verir, ifl ya da meslek önerirler. Oysa sizin yetenek ve ilgilerinizi tanımadan, ülkemizdeki meslekleri, bunların özelliklerini ve koflullarını bilmeden, kimse meslek seçimi konusunda gerçek anlamda size yardımcı olamaz. Sizler de mutlaka tanık olmuflsunuzdur; çevrenizde iflinden memnun olmayan, sık sık ifl de ifltiren, hangi iflin ne e itimi gerektirdi ini bilmeyen birçok insan var. Bu da meslek seçiminin birey ve toplum açısından ne kadar önemli oldu unu gösteriyor. Dolayısıyla tüm dünyada oldu u gibi ülkemizde de uzmanlar anasınıfından bafllayan bir dizi çalıflma yürütüyorlar. Çünkü ülkemizin gelece ini devralacak siz gençlerin meslek seçiminde do ru bilgilendirilmeleri ve yönlendirilmeleri çok önemlidir. Hepiniz, gelece e yönelik planlar, projeler yapıp, hangi mesle in size daha uygun olaca ını düflünüyorsunuzdur. Bazı insanlar çok küçük yafllarda hangi alanda çalıflmak istediklerini belirlerler. E er içinde bulundukları koflullar, diledikleri mesle i seçmelerine olanak sa larsa, meslek seçimi kendileri için büyük sorun yaratmaz. Bazen de aile karar verir, bireyler bu karara uyarlar ve meslek seçme sorunu ile karflılaflmazlar. Ancak bazıları için meslek seçimi bu kadar kolay de ildir. Kendi yetenek, ilgi ve isteklerini bilmeyen, çeflitli mesleklerin koflullarını ve olanaklarını tanımayan kimseler meslek seçmekte güçlük çeker, kararsızlı a düflerler. Bir an önce hayata atılma çabası içinde olduklarından, kendilerine ilk önerilen ifle girerler. Bazen de bir mesle i ani bir kararla seçerler. Burada seçimi yapan kendileri de il, rastlantılardır. Kimi insanların mesleklerini bilinçli olarak seçmedikleri,

5 rastlantı sonucu seçtikleri bir gerçektir. Meslek seçimini etkileyen faktörler arasında aile baskısı ve gelene ini de sayabiliriz. Bazı aileler, çocuklarının baba mesle ini devam ettirmesi için baskı yaparlar. Bu arada mesle in çocuklarına uygun olup olmadı ını düflünmezler. Bazı aileler de çocuklarını, kendilerinin sahip olamadıkları meslek dallarında görmek isterler, bunun için de her türlü fedakârlı a katlanırlar. Tabii burada bireymeslek uygunlu u aranmaz. Birey-meslek uyumunun sa lanmadı ı hallerde, ya genç sık sık meslek de ifltirerek belli bir alanda ilerleyemedi inden baflarısız olur ya da aile baskısına karflı gelemedi inden mutsuz bir birey olarak toplumda yer alır. Bazı aileler çocuklarına hiçbir baskı yapmadıkları halde, bazı mesleklerin itibarlı, bazılarının de ersiz oldu unu söylemekle, çocuklarının meslek seçimini etkilemifl olurlar. Bu aileler, meslekleri, toplum içindeki saygınlıklarına göre de erlendirdiklerinden, çocuklarında da meslekler hakkında bazı ön yargıların oluflmasına neden olurlar. Oysa önemli olan, mesle e aile veya toplum içinde verilen de er de il, bireye uygunlu udur. Bireyin özellikleri ile mesle in özellikleri ba dafltı ı takdirde, birey mutlu, huzurlu ve baflarılı, topluma yararlı ve uyumlu bir insan olur. Birçok ülkede meslek seçimi konusunda gence ve aileye yardımcı olmak üzere görevlendirilmifl uzmanlar, hatta genci mesle e yöneltme iflini yürüten merkezler var. Uzmanlar, okul veya meslek seçmesi gerekti i sırada çocu a ve ailesine yol gösterirler. Bu uzmanların görevi, gencin yapısına, karakterine, yetenek ve ilgilerine en uygun olan mesle i seçmesine yardım etmek, ifl çevresine giriflini ve uyumunu kolaylafltırmak, uygun görülen mesle in birey ve toplum açısından yararlı olmasını sa lamaktır. Genci meslek hayatına alıfltırdıktan sonra takip etmek, bafları durumunu izlemek de bu uzmanların görevlerinden. Birey-meslek iliflkilerini düzenlemek, gençleri uygun mesleklere yöneltmek, her ifle uygun eleman seçmek kolay bir ifl de il. Toplum içinde yerini bulmufl insan sayısının az, ifl hayatından flikâyetçi olanların sayısının bir hayli kabarık olması, bu iflin ne kadar karmaflık ve önemli oldu unu gösteriyor. Mesle e yöneltme çalıflmasının do masının ve insan-meslek iliflkilerinin incelenmesinin bir di er nedeni de endüstri ve tekni in 5

6 yetenekli ve becerikli kiflinin daha az ifl kazası yapaca ı görüflünden hareket edilerek, bireyi tanıma ve ileride çalıflaca ı ifl alanı için yetifltirme çalıflmaları hızlandırıldı. flte bu nedenle insanı tanımak için yeteneklerinin ve ilgilerinin saptanması, birey ile meslek arasında uygunluk aranması önem kazandı. Pek çok batı ülkesinde bu çalıflmaları yürüten Mesle e Yöneltme Merkezleri ve Meslekî Rehberlik Büroları var. Bu kurumların henüz bulunmadı ı endüstrileflmifl ülkelerde de ya ilk ve orta dereceli okullarda faaliyetlerini yürüten Rehberlik Servisleri ya da meslekî rehberlikle görevlendirilmifl olan e itim uzmanları çalıflıyor. Rehberlik ve mesle e yöneltme çalıflmalarına, pek çok Avrupa ve Amerika ülkesinde I. Dünya Savaflı yıllarında bafllamıflsa da bizde rehberlik kavramının benimsenmesi 1950 leri buldu. Hatta o dönemde Milli E itim Bakanlı ınca ülkemize davet edilen yabancı uzmanların bu konuda hazırladıkları raporları bulmak mümkün. Son yıllarda ilk ve orta dereceli okullarımızda açılan ve sayısı gittikçe artırılan Rehberlik Servisleri nin baflarılı çalıflmaları sayesinde pek çok problemli çocu a yardım edilebilmekte, ailelere yol gösterilebilmektedir. Ancak okullarımızın tümünde rehberlik servisi bulunmadı ından, mesleki rehberlik alanında uzmanlaflmıfl e itimci sayısı da yok denecek kadar az oldu undan, meslek seçme konusunda gençlere gereken yardım henüz yapılamıyor. Meslek seçimi bir yandan kendini tanımayı, öte yandan ülkedeki meslekleri tanımayı gerektirdi inden oldukça güçtür. 6

7 Kendini tan mak Sa lık durumunuzu, yorgunlu a dayanıklı olup olmadı ınızı inceleyin, akranlarınızla kıyaslayarak hangi alanlarda eksik veya zayıf oldu unuzu belirleyin. Hangi faaliyetlerden hofllanıp hangilerinden hofllanmadı ınızı ve yapmaktan zevk aldı ınız iflleri saptayın. Yetenek ve becerilerinizi saptamanın yanı sıra hangi alanlarda baflarısız oldu unuzu da belirlemeye çalıflın. Kiflilik ve karakter özelliklerinizi, di er insanlarla kurdu unuz iliflkilerde uyum veya uyumsuzlukları, grup halinde çalıflmayı sevip sevmedi inizi, lider olma veya yönetme arzusuna sahip olup olmadı ınızı, çevrenizin de gözlemlerini ve elefltirilerini dikkate alarak de erlendirin. Arkadafllarınızla, ailenizle ve uzman ö retmenlerinizle bunları paylaflın. fl alanlar n ve meslekleri tan mak Çeflitli meslekler, bunların gerektirdi i ö renim düzeyi, koflulları ve sa ladı ı olanaklar hakkında bilgi toplayın. Meslekleri tanıtan kitapları inceleyin. Meslek sahibi kimselerle konuflun, elinizden geldi ince ifl yerlerini ziyaret edin, farklı meslekleri tanımaya çalıflın. Mesleklerin ülke çapındaki geçerlili ini arafltırın. Ülkemizde bütün bu etkinlikleri üstlenmifl olan merkezler bulunmadı ından, bu 7

8 alanda uzmanlaflmıfl e itimci sayısı da yok denecek kadar az oldu undan, genci mesle e yöneltme iflinde okula, ö retmenlere ve aileye pek çok görev düflüyor. Unutmayın arkadafllar, aileniz, arkadafllarınız, ö retmenleriniz ve uzmanlar sizlere sadece destek ve yol gösterici olabilir. Kendi adınıza son kararı, zamanı geldi inde siz vereceksiniz. Her aile meslek seçimi sırasında kararsızlı a düflen çocu una nasıl yardım etmesi gerekti ini düflünür. Ancak ailelerin ço u, çocuklarını ve meslekleri yeterince tanımadıklarından pek yardımcı olamazlar. Ailelerin çocu una yardım edememesinin tek nedeni, çocu unu ve meslekleri tanıma konusunda bilgisizli i de ildir. Ailelerin iflini güçlefltiren etkenlerden biri de gencin içinde bulundu u geliflim basama ıdır. Ergenlik dönemi adını alan bu geliflim basama ında genç, kendi bedeninde oluflan fiziksel ve fizyolojik de iflimlerin etkisi altındadır. Geçirdi i büyüme ve geliflme bunalımları tüm yaflamını etkiler. Dünyayı de ifltirme, yenilik yaratma, ortamından uzaklaflma, macera yaflama duyguları onda bir kararsızlık, bir bocalama yaratır. Bu kararsızlık ve bocalama, meslek seçimi söz konusu oldu unda da kendini gösterir. Gencin bir gün atom bilgini, bir gün artist, bir üçüncü gün de tornacı olmak istedi i görülür. Bunalımlı bir dönemde olması kadar, kendini ve meslekleri tanımaması da bu kararsızlı a neden olur. mesleki rehberlik uzmanlarına gereksinim büyüktür. Bu gereksinimi karflılayabilmek amacıyla ortaö retim, hatta ilkö retim okullarında bu alanda çalıflacak uzmanların yetifltirilmesi ve görev alması için çalıflmalar sürüyor. Ancak bu uzmanlar yetiflinceye kadar mesle e yöneltme konusundaki en büyük görev ailelerinize düflüyor. Bu güç görevi yerine getirirken de ailenize yardımcı olacak kurum; okulunuzdur. Arkadafllar, son yılların en popüler mesleklerinden birisi de kariyer danıflmanlı ı. Kariyer planlaması adı altında profesyonel kurulufllar tarafından kifli ve kurumlara danıflmanlık ve e itim hizmetleri veriliyor. Bu dalda hizmet veren firmalar ifl ortamlarının iyilefltirilmesi, ifl yerlerine uygun personel sa lanması ve ifl arayanlara uygun ifl sa lanması konusunda hizmet veriyorlar. Kısacası mesleki rehberlik konusunda profesyonel hizmet sa lıyorlar. Ne dersiniz, sizden bir kariyer danıflmanı olur mu? Kendi kariyer planlamanızdan bir bafllayın isterseniz... Kararsızlı ın egemen oldu u bu zorlu ergenlik döneminde gerek gence, gerekse çocu una nasıl yardımcı olaca ını bilemeyen aileye rehberlik etmek için uzman e itimcilere ve mesle e yöneltme veya 8

9 Afla daki kibrit çöplerinden sadece dört tanesinin yerini de ifltirerek iki kare oluflturabilir misiniz? bilmece bulmaca 1 2 Listedeki bitki isimlerini afla daki tabloda bulup iflaretleyebilir misiniz? I A C P X M T S C X G E T D U U N A R P Q C Z Z NUSPOK FMN LBXASAR I PGXXAPH EUWET K K LP KGXET CK J QXG J TN N BCOELZRUE JUF İ ESXXEVQHWT E U W E I X V T Y C N C F N Y J G S L V R R Q A Y CG Z NZ J İ GMUCGHOCQK Z MM J V L P L Q E H H M E F Y U H R U O K F W K V U A O H N MUWJ L E B I AWEQRP C TWÖE VNLA B T E R A L F Y M H K N J M A Z I O K P I F L L E SK P I SP ZWF GAOAZ BCONM J LE I P J J A X N O Y R A K S A F L M L X A X B X N F Q P U N M S S E R İ K I B V E D U Ö R T H N L B U P I AKUMEDK LKTDEWGAFC İ DEK V YDHH I YQOZUBAFHYADRS JMWY I N P A I I C P D O Y B N M A Ç A Z R D W H Z T T E E L T K Y L O K P E J E L Y İ E F T I L K I B H E R DA J N I A RMU T I VMB S F V ÇF V D A V U E V B B I Z O E X C E L E N S E D İ R C T A v E C V Y H I W I I S C F U P V V X G T E V I GQQK I U J MB GKMSPMCVH I X LVB I LAHANA ARDIÇ ERİK KIZILCIK ÇAM BADEM DEFNE ARMUT HURMA PALMİYE SELVİ AHLAT CEVİZ MERSİN SEDİR MAZI PIRASA KÖKNAR 9

10 Tüm canlılar dünyanın yüzeyinde ya da yüzeye çok yakın ince bir toprak katmanında yaflarlar ve günefl enerjisinin dıflındaki gereksinimlerini bu katmanın içerdi i kaynaklardan karflılarlar. E er yaflamın sürmesi için gerekli olan su, oksijen ve di er maddeler sadece bir tek kez kullanılsaydı hepsi çoktan tükenmifl olurdu. Do anın tüm ifllevlerinin çevrimler halinde düzenlenmifl olması bu ifllevlerin sonsuza de in yinelenmesini sa lar. Hava, su, toprak, bitkiler ve hayvanlar arasında sürekli bir alıflverifl olması yeryüzünün tüm zenginliklerinin tekrar tekrar kullanılabilmesini ve böylelikle yaflamın sürmesini sa lar. En önemli yaflam kayna ı sudur. Tüm canlıların % 75 i sudan oluflur. Denizler, karalar ve hava arasındaki su alıflverifli, yeryüzünde yaflamın var olmasını sa layan koflulları sürekli kılar. 10

11 Dünyadaki suyun yüzde 97 si okyanuslardadır. Deniz suyu tuzlu oldu undan içme suyu olarak ya da tarımda kullanılamaz. Bazı çöl bölgelerinde, tatlı su bulunmadı ı için deniz suyunun tuzu alınarak kullanılır. Ama dünyanın hemen tümü, su çevriminin do al süreci sayesinde, tatlı su gereksinimini sürekli olarak karflılayabiliyor. Bu süreç iki etkene dayanıyor: güneflin ısısı ve yerçekimi. Yeryüzünün yüzde yetmifl birini kaplayan denizleri etkileyen günefl ısısı, buharlaflmaya yol açar. Gözle görülmeyen bir gaz olan su buharı, hava akımı ve rüzgârla yükselir. Su buharının bir bölümü yo unlaflıp ya mur olarak do rudan do ruya denize düfler. Ama atmosferdeki dolaflımdan dolayı, büyük miktarda su buharı taflıyan hava, kara üzerine sürüklenir ve ya mur ya da kar biçiminde ya ar. 11

12 Bu ya ıflların ço u, güneflin etkisiyle yeniden ve hızla buharlaflır. Bir bölümü topra a ifller ve bitkiler tarafından so urularak terleme yoluyla eksik bir biçimde de olsa havaya döner. Ya murun bir bölümü sel halinde topra ın yüzeyinden akar, dereler haline gelir ve akarsulara katılır. Ya murun ve erimifl karın bir bölümü topraktan geçerek alttaki kayalara ulaflır ve yeraltı suyunu oluflturur. Kutuplarda ve yüksek da larda ya ıfllar genellikle kar biçimindedir. Bu bölgelerde, ya ıfllar buz haline gelirler ve buz tabakalarıyla buzulları olufltururlar. Yerçekimi, bu buz kütlelerinin afla ılara do ru inmesine yol açar. Böylece, denizlere dönen buzullar orada parçalanarak buzda larını olufltururlar. Do rudan do ruya atmosfere dönmeyen bütün su, bu yolla çevrimi tamamlamak üzere yavafl yavafl denizlere döner. Su ve buzların bu sürekli hareketi, kara parçalarının aflınmasında büyük rol oynar. Karadaki suyun yüzde yetmifl beflten fazlası, Grönland Adasında ve Antarktika da görüldü ü gibi tabakalar ve buzullar halinde donmufltur. Geri kalan suyun büyük bir bölümü de yeraltı suyu adını alır. Göllerde, 12

13 ırmaklarda ve toprakta bulunan su bunlara oranla çok azdır. Toprakta bulunan ve bitkilerin büyümesini sa layan suya kılcal su denir. Su ve toprak parçacıklarının molekül çekimi dolayısıyla bu su, topra ın en üst birkaç metresi içinde yaygın durumdadır. Arkadafllar, bu do al döngüyü ve kıt olan su kaynaklarımızı korumak için hepimiz üzerimize düflen görevleri biliyoruz de il mi? Su buharı soğuyup yoğunlaşınca bulutları oluşturan su damlacıklarına dönüşür. Güneş, toprağı, ırmakları, gölleri ve denizleri ısıtarak suyun buharlaşıp tekrar havaya yükselmesini sağlar. Bulutlar yükselerek soğuk hava ile karşılaşır ve yoğunlaşma ile oluşan su damlacıkları yağmur ya da kar olarak yeryüzüne iner. Bulutlar ve su buharı Yağış Yüksek dağlarda biriken kar ve buz tabakaları, taze su depolarıdır. Buharlaşma Yüzey akıntıları Sızma Buharlaşma Okyanuslar: En büyük su depoları Bitkilerin kökleriyle topraktan çektikleri suyun büyük bir bölümü, yaprakların yüzeyinden buharlaşarak havaya karışır. Yüzey akıntıları dereler ve ırmaklarda toplanır. Su tabakası Toprak tarafından emilen su, sızarak yeraltı sularına karışır. Yeraltı suyu akışı Anakaya 13

14 Baflımızı kaldırıp, ara sıra da olsa gökyüzüne baktı ımızda, parlayan yıldızların güzelli inden etkilenmeyenimiz yoktur. Ancak, günlük yaflamın kofluflturmasında, bu güzelli in farkına pek azımız varırız. Bir de büyük kentlerde yaflıyorsak, etrafımızdaki beton yı ını ve ıflık kirlili i, istesek de bu güzelli i görmemizi engelliyor. Ancak, yine de arada bir gökyüzüne bakıp, bundan zevk alıyorsanız, siz de amatör gökbilimci sayılırsınız. Arkadafllar, gökbilimcileri iki gruba ayırabiliriz: Amatör gökbilimciler ve profesyonel gökbilimciler. Amatörler, zorunlu olmadıkları halde gökyüzünün keyfini çıkarırken, profesyoneller birtakım karmaflık denklemlerle u raflmak zorundadır. 14

15 Gökbilim, sınırı olmayan bir laboratuvarda yapılır ve bu laboratuvarda çalıflmak için uzman olmak gerekmez. Bu laboratuvara girenler, yani geceleri bir defa da olsa kafasını kaldırıp gökyüzüne bakan herkes bir amatör gökbilimci sayılır. Baflka hiçbir bilim dalı bu denli halka açık de ildir. Amatör gökbilimci, istedi i konuda, canı istedi i zaman çalıflmakta özgürdür. Amatör gökbilimci olmak için teleskop da flart de il. Peki bir teleskop sahibi olmadan hangi gökcisimlerini görebiliriz? Takımyıldızları, gezegenlerin hareketlerini, Ay ın ve hatta gözünüz çok keskinse Venüs ün evrelerini, örtülmeleri (zaman zaman, Ay gezegenleri ve yıldızları, daha seyrek olarak bir gezegen bir yıldızı örter), Ay ve Günefl tutulmalarını, göktaflı ya murlarını, kuyruklu yıldızları, ikili yıldızları, de iflken yıldızları, bulutsuları, yıldız kümelerini, hatta milyonlarca ıflık yılı uzaklıktaki birkaç gökadayı gözleyebiliriz. Üstelik, gökyüzünde genifl bir alanın gözlenmesini gerektirdi i için, gezegenlerin ve Ay ın hareketleri, takımyıldızlar, göktaflı ya murları gibi gök olaylarını gözlemenin en iyi yolu onlara herhangi bir araç olmaksızın bakmaktır. Bir dürbünle yapabilecekleriniz ise çıplak gözle yapabileceklerinizin biraz daha ötesinde. Basit bir arazi dürbünüyle, kuyruklu yıldızları, gökadaları ve yıldız kümelerini çok daha ayrıntılı, yıldızları çok daha parlak görürüz. Çıplak gözle birbirinden ayıramadı ımız ikili yıldızları ayırt ederiz. Eski ça lardan bu yana insanlar, gökyüzüne bakmıfl, onun güzelli i ve ulaflılmazlı ına ilgi duymufllar. Eski Yunanlılar ilk yıldız atlaslarını oluflturmufl, gökcisimlerine çeflitli adlar vermifller. O zamanlardan günümüze de in pek çok yıldız atlası oluflturulmufl. Bugün biz de modern bir yıldız katalo una ya da gökyüzü haritasına baktı ımızda, de iflik adlandırmalarla karflılaflırız. Bunlar biraz karmaflık görünseler de temelleri aslında daha önce kurulan adlandırma sistemlerine dayanır. Bir amatör gökbilimcinin gereksinim duydu u en önemli gereç yıldız haritasıdır. bilmedi imiz bir yere giderken kara yolları haritasına gereksinim duyuyorsak, gökyüzünde bir gökcismini bulmak için de yıldız atlasına gereksinim duyarız. Bir gökyüzü haritasını kullanmak, bir kara yolları haritasını kullanmaktan biraz daha karmaflıktır ve bilgi gerektirir. 15

16 Gökyüzünde kimi gökcisimlerini bulmanın bazı kolay yolları vardır. Bunun için bazı iflaretçi yıldızlardan yararlanılır. Kutup Yıldızı nın bu flekilde kolayca bulundu unu birço unuz bilirsiniz. Kutup Küçük Ayı Yıldızı çok parlak bir yıldız olmadı ı ve içinde bulundu u takımyıldız olan Küçük Ayı da pek belirgin bir takımyıldız olmadı ı için, ilk bakıflta kolay bulunamaz. flte burada Büyük Ayı Takımyıldızı yardıma yetiflir. Büyük Ayı, bir ayıdan çok kepçeye benzer. Bu kepçenin kazana dalan kenarını oluflturan iki yıldızdan, kepçenin içinin baktı ı yöne do ru ilerledi imizde, do ruca Kutup Yıldızı na gideriz. Kutup Yıldızı Kutup Yıldızını bulmak Büyük Kare, Büyük Ayı Takımyıldızı gibi, gökyüzüne baflımızı kaldırdı ımızda hemen tanıyabilece imiz flekillerden Büyük Ayı biridir. Birbirine yakın parlaklıklarda dört yıldızın oluflturdu u bu kareye büyük denmesinin nedeniyse, gökyüzünde gerçekten genifl sayılabilecek bir alan kaplamasıdır. Büyük Kare, bafllı baflına bir takımyıldızı de ildir; Kanatlı At Takımyıldızı nın gövdesini oluflturur. Büyük Kare, pek de parlak olmayan yıldızlardan olufltu u halde, gökyüzünde kolayca bulunabilir. Bunun en önemli nedeni, çevresindeki ve içindeki yıldızların onu oluflturan yıldızlardan çok daha sönük olmalarıdır. Sonbaharda Büyük Kare baflucuna yakın, biraz güneyde yer alır. Gökyüzüne baktı ınızda onu kolaylıkla tanıyabilirsiniz. 16

17 Bir gökyüzü haritasını kullanabilmek için, her fleyden önce, yıldızların parlaklık sistemi, gökyüzündeki uzaklıkların ölçümü, gökyüzü koordinatları, gökcisimlerinin adlandırıldı ı gibi konularda birtakım temel bilgilere sahip olmak gerekiyor. Profesyonel gökbilimciler gökcisimlerinin yerlerini nasıl belirliyorlar? Yeryüzü üzerinde bir bölgeyi tanımlarken, onun co rafi koordinatları verilir. Baflka koordinat sistemleri de kullanılmakla beraber, bu koordinatlar genellikle enlem ve boylam koordinat sistemidir. Gökyüzünde bir gökcisminin konumunu tanımlarken de koordinat sistemlerinden yararlanılır. Söz gelimi Yılan Takımyıldızı nın 56. parlak yıldızı demek, bir gökbilimci için pek bir fley ifade etmez. Zaten aranan gökcismini bu flekilde bulmak da neredeyse olanaksızdır. Bunun yerine, yerküredekine benzer bir koordinat sistemi kullanılır. E er biraz matematik bilgisine sahipsek, bir küre üzerindeki bir noktayı belirtirken bazen küresel koordinatların kullanıldı ını biliriz. Bu küreyi biraz özellefltirerek üzerinde yafladı ımız yerküreyi ele alırsak, onun üzerindeki bir noktadan söz ederken (bu bir yerleflim yeri olabilir) onun enlemini ve boylamını (bazen yükseklik de gerekebilir) veririz. Böylece yeryüzündeki konumunu anlatabiliriz. Hemen hepimiz, enlem ya da boylam kavramlarını az ya da çok bildi imiz için, küresel koordinatlara pek de yabancı sayılmayız. Burada yerkürenin koordinat sistemine de inmemizin nedeni, gökyüzü koordinatlarıyla büyük bir benzerlik göstermesidir. Nitekim, Yer den baktı ımızda, gökyüzü dev bir küre gibi görünür. Dünya da, bu kürenin merkezinde gibidir. Bu yüzden, eski ça larda 17

18 Yükseklik (Altitude) Güney 180º Kutup Yıldızı Ufuk Azimut Zenith Batı 270º Doğu 90º Nadir insanlar yanılmıfl, kendilerini Evren in merkezine yerlefltirmifllerdir. Kuzey 0º Yerküre ve gökkürenin koordinatlarının benzerli ini daha iyi anlamak için flöyle düflünebiliriz: Yerküreyi bir balon varsayalım. Onu iyice fliflirip içeriden baktı ımızda enlem ve boylamlar gökyüzü koordinatlarına benzer hale gelir. Ancak, gökyüzü koordinatları enlem ve boylam olarak de il, dik açıklık ve sa açıklık olarak adlandırılır. Yerküreyle karflılafltırırsak, dik açıklık enleme, sa açıklık boylama karflılık gelir. Yerkürenin ekvatoruyla, gökkürenin ekvatoru aynı düzlemdedir. Astronomik koordinatlar Astronomi ile ilgilenenler gözlemlemek istedikleri gökcisimlerini bulmak için bazı koordinatlara ihtiyaç duyarlar. flte bunlar gökyüzü koordinatlarıdır. E er elinizde motorlu otomatik bulucu sisteme sahip bir teleskopunuz varsa ve gözlemek istedi iniz gökcisminin koordinatları elinizdeyse yapaca ınız tek fley teleskoba bu koordinatları girmektir. Gökyüzü koordinatlarını anlamak için Dünya nın merkez oldu u bir küre düflünelim. flte bu hayali küre Gökküresi dir. Bir denizin ortasında geminizle seyahat etti inizi varsayın. Dört bir tarafınıza baktı ımız zaman denizin gökküresi ile birleflti i noktaya çevren (ufuk) denir. Sizin bulundu unuz noktadaki çekül do rultusuna dik olan düzlemin gökküresi ile arakesitine gökbilim çevren denir. Çekül do rultusu gök yuvarla ını iki noktada keser. Bunlardan biri tam tepemizdedir ve buna baflucu (zenit) denir. Di eri ise gökküresinin göremedi imiz noktasında yer alır ve nadir denmektedir. Gök koordinatları, hareketli de ildir. Yani, dünya nın kendi etrafında döndü ü gibi, 18 Kuzey Gök Yarıküresi Kuzey Gök Yarıküresi

19 gökyüzü de kendi çevresinde dönmez. Buna karflın, biz, Dünya ile birlikte döndü ümüzden, gö ü yeryüzünden gözledi imizde, 24 saatlik periyotla döndü ünü görürüz. Çünkü, Dünya kendi çevresinde 24 saatte bir döner. Sa açıklık de erleri sıfırla 24 arasındadır. Yani, gökyüzü dev bir saat gibi, kendi çevresinde 24 saatte bir döner. Gökyüzü her saat sa açıklı ını bir saat de ifltirir. Gökyüzüne ilgimiz yalnızca ona çıplak gözle bakmakla sınırlıysa, bu koordinatlara pek gereksinim duymayız. Bu tür gözlemler için genellikle basit haritalar yeterli olur. Ama daha az belirgin gökcisimlerini incelemek istiyorsak, hem bir yıldız katalo u hem de iyi bir yıldız atlasına gereksinim duyarız. Yıldız kataloglarında, yıldızların ya da öteki gökcisimlerinin birtakım özellikleri yanında koordinatları (sa açıklık ve dik açıklık olarak) verilir. Bu koordinatlar, yer haritalarındaki koordinat çizgilerine benzer biçimde gökyüzü haritalarına da çizilir. Böylece, katalogda buldu umuz bir gökcisminin gökyüzündeki konumunu kolayca buluruz Doğu Sağ Açıklık Saat Açısı Güney Kuzey 10 Haydi arkadafllar!.. lk fırsatta kent ıflıklarından uzakta sakin bir yer bulup gökyüzünü incelemeye gidiyoruz. Gözlemevlerimizde düzenlenen gökyüzü flenliklerinin tarihini flimdiden iflaretleyin ve olana ınız varsa mutlaka bu etkinliklere katılın Batı 19

20 Kalbimiz, gö sümüzün ön tarafında, kaburgalarımızı birlefltiren kemi in arkasında, vücudumuzun sol tarafında yer alır. fiekliyle bir armudu andıran bu organımız yaklaflık olarak yumru umuz büyüklü ündedir. Kalbimiz iki kulakçık ve iki karıncık olmak üzere toplam dört ana bölümden oluflur. Kalbi, aslında iki pompanın birleflmesinden oluflan bir organ olarak düflünebiliriz. Bu pompa, daha iyi ifllev görmek üzere Septum denilen bir yapıyla ikiye ayrılmıfl olup ayrıca kapakçıklar içerir. Kalbi oluflturan temel oluflum kas tabakasıdır. Bu kas yapısı her an, her koflulda ve yaflam boyunca tüm vücuda kan pompalayacak kadar güçlüdür. Kalbin kanı pompalama ifllemini birime dönüfltürerek daha kolayca anlayabiliriz. fiöyle ki, çocukluk döneminde bir insanın kalbi dakikada yaklaflık olarak 90 kez kasılarak kanı pompalar, yani atar. Kalp zarı boşluğu 20 KALP DUVARI KESİTİ Kalp zarı fibröz tabakası Kalp zarı seröz tabakası Trabeküller Endokard Kalp kası Kalp zarı iç tabakası Eriflkinlikte bu sayı 70 atım civarına düflerken egzersiz durumlarında ise yaklaflık 200 lere kadar çıkabilir. Kalbin temel fonksiyonu olan pompalama iflleminden kısaca bahsedersek; ço u resimde koyu kırmızı-mavi renklendirilmifl olarak görmeye alıflık oldu umuz kirli kan tüm vücuttan venler aracılı ıyla toplanarak kalbe ulafltırılır. Bu kirli kanı kalp, temizlenmek üzere akci erlere yollar. Aynı flekilde akci erlerden gelen oksijenli temiz (parlak kırmızı) kan da kullanılmak üzere kalp tarafından geri pompalanır ve arterler

21 KALBİN YAPISI Brakiosefalik atardamar Sol köprücükaltı atardamarı Sol şahdamarı Üst ana toplardamar Çıkan aort Sağ akciğer atardamarı Oval çukur Sağ akciğer toplardamarı Sağ kulakçık Alt ana toplardamar girişi Koroner atardamar dalı Triküspid kapak Korda tendinea Sağ karıncık Trabekül Sol akciğer toplardamarı Akciğer ana toplardamarı Akciğer kapağı Koroner atardamar Korda tendinea Karıncıklararası bölmenin kaslı bölümü Sol karıncık Papiller kas Sol karıncık kası Sağ kulakçık kasılır Triküspid kapak açılır Sağ karıncık gevşer KULAKÇIK KASILMA ANI (KARINCIK GEVŞEME ANI) Sol kulakçık kasılır Mitral kapak açılır Sol karıncık gevşer Sağ ve sol kulakçıklar kasılır, kan gevşemiş karıncıklara geçer. KARINCIK KASILMA ANI Akciğer atardamarı Pulmoner kapak açılır Trikuspid kapak kapanır Sağ karıncık kasılır Aort Aort kapağı açılır Mitral kapak kapanır Sol karıncık kasılır Karıncıklar kasılır ve kan oksijenlenme için akciğerlere atılır, aort yolu ile de vücudun geri kalan kısmına gönderilir. 21