Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin ve Filament Özelliklerinin İplik Punta Sayısına Etkisi

Transkript

1 Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 7, No: 1, 2013 (40-50) Electronic Journal of Textile Technologies Vol: 7, No: 1, 2013 (40-50) TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR e-issn: Makale (Article) Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin ve Filament Özelliklerinin İplik Punta Sayısına Etkisi İlkan Özkan, Pınar Duru Baykal Çukurova Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü, Adana/ Türkiye Özet Bu çalışmanın amacı, puntalama prosesinde birçok parametrenin birlikte değerlendirilmesi ve bunların punta sayısı üzerindeki etkilerinin istatistiksel olarak ortaya konulmasıdır. Bu amaçla iki farklı inceliğe (122, 283 dtex) ve iki farklı filament sayısına (68, 100) sahip POY (Partially Oriented Yarn), hammadde olarak kullanılmıştır. POY bobinleri, hız üç seviyede (150, 300, 450 m/dk) ve basınç üç seviyede (3, 5, 6 bar) seçilerek puntalama işlemine tabi tutulmuştur. Puntalanan ipliklerin punta sayısı test edilmiş ve bu özellik tepki (bağımlı) değişkeni olarak değerlendirilmiştir. Filament inceliği, filament sayısı, puntalama hızı ve puntalama basıncı ise bağımsız değişkenler olarak alınmıştır. Design Expert paket programı kullanılarak Genel Faktöriyel Tasarım uygulanmış ve böylece seçilen bağımsız değişkenlerin tepki değişkeni üzerindeki etkileri istatistiksel olarak değerlendirilerek sonuçlar yorumlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Hava jetli tekstüre, POY, Punta sayısı, Puntalama, Tekstüre The Effect Of Production Paremeters Of Intermingling And Filament Properties On Number Of Nips Of Yarn Abstract The aim of this study is to evaluate many parameters in intermingling process and to determine effects of these parameters on the number of nips of yarn as statistically. For this purpose, POY (Partially Oriented Yarn) filaments which have two different linear densities (122, 283 dtex) and two different filament numbers (68, 100) in cross section were used as raw material. POY bobbins were intermingled by selecting three different speed levels (150, 300, 450 m/min) and three different pressure levels (3, 5, 6 bar). Number of nips of intermingled yarns has been tested and this feature was evaluated as response (dependent) variable. Linear densities of POY, number of filaments in cross section, intermingling speed and intermingling pressure were taken as independent variables. General Factorial Design was applied by using Design Expert software package and so effects of selected independent variable on the response variables were evaluated as statistically and results were interpreted. Keywords: Air jet texturing, Intermingling, POY, Number of nips, Texturing Bu makaleye atıf yapmak için Özkan İ., Baykal P. D., Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin Ve Filament Özelliklerinin İplik Punta Sayısına Etkisi Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi 2013, 7(1) How to cite this article Özkan İ., Baykal P. D., The Effect Of Production Paremeters Of Intermingling And Filament Properties On Number Of Nips Of Yarn Electronic Journal of Textile Technologies, 2013, 7(1) 40-50

2 Özkan İ., Baykal P. D Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) GİRİŞ Tekstil endüstrisinde tekstüre teknolojisi büyük bir öneme sahiptir. Filamentlere hacimli yapı, iyi bir örtücülük, tuşe, ısı yalıtımı gibi özellikleri kazandırabilmek amacıyla tekstüre tekniklerinden faydalanılır. Mekanik tekstüre tekniklerinden olan puntalama işlemi; daha önce termomekanik tekstüre yöntemleri ile tekstüre olmuş veya olmamış filament ipliğe basınçlı hava ile karmaşıklık vererek filamentlerin birbirlerine tutunmalarını sağlar (Şekil 1). Kesikli liflerden eğirilen ipliklerdeki lifler arası sürtünme kuvveti, bu ipliklerin çeşitli aşamalarda maruz kaldığı gerilmelere dayanabilmelerini sağlar. Ancak pek çok filamentten oluşan ipliklerde, filamentlerin paralel yerleşimi sebebiyle söz konusu kuvvet mevcut değildir. Puntalama işlemi ile filamentlerin birbirlerine tutunmaları ve böylece kohezyon kuvvetinin oluşması sağlanır, aynı zamanda ipliğe hacimli bir yapı kazandırılır. Tekstil endüstrisinde hızla artan ekonomik kısıtlar, konvansiyonel tekniklere alternatif daha ucuz yöntemlerin ortaya çıkmasını gerektirmiştir. Puntalama işlemi ise tekstüre, çekim ya da filament üretiminde, haşıllama ve bükümde olduğu gibi filament ipliğe bir bütünlük veren alternatif bir sistem olarak türemiştir. Bunun yanında, tekstüre ve çekilmiş iplikler için yeni bir birleştirme prosesi oluşturulmuştur. Sahip olduğu problemleri giderme çabasında olan puntalama teknolojisi, tekstil endüstrisinin geleceğinde daha da etkin olacağa benzemektedir [1]. Şekil 1.Puntalama işlemi prensibi POY sürekli filament iplikler tekstüre iplik haline getirilirken, puntalı veya puntasız tekstüre iplik oluşumu sağlanabilir. Puntasız tekstüre iplikler daha ziyade, örme ve dokuma kumaşlarda atkı ipliği olarak tercih edilirken, puntalı iplikler dokuma kumaş oluşumunda çözgü ipliği olarak tercih edilmektedir [1]. Buna ek olarak, merkezde filament polyester iplik ve etrafı hava jeti ile puntalı filamenletler tarafından sarılmış özlü iplikler dikiş ipliği olarak kullanılmaktadır[2]. Yapılan literatür taraması sonucu bulunan ilgili çalışmalar değerlendirilmiş ve aşağıda özetlenmiştir. Versteeg ve arkadaşları tarafından 1999 yılında yapılan çalışmada, puntalama prosesine ağızlık geometrisinin etkisi araştırılmaktadır. Çalışmada tek hava çıkışlı puntalama düzelerinin dikdörtgen kesitli iplik kanal genişliği sistematik olarak değiştirilmiştir. Geniş girişli düzelerin iplik kanal geometrisindeki değişimlere duyarlılığının zayıf olduğu görülmüştür. Küçük iplik kanallı düzelerde performansın iplik kanal geometrisindeki değişime duyarlı olduğu görülmüştür. En büyük ve en küçük iplik kanallı düzelerin zayıf puntalama sonuçları ortaya koyduğu şeklinde değerlendirme yapılmıştır [3]. Ay tarafından 2005 yılında gerçekleştirilen çalışmada, dikişsiz üretim teknolojisinde kullanılan %100 polyamid 6,6 iplikler 5 farklı üretim ile SANTONİ SM8 TOP2 makinesinde tüp kumaş şeklinde örülmüş ve bu ürünler temel tekstil testlerinden geçirilerek; ilmek-iplik uzunluğunun kumaş gramajı üzerine etkisi araştırılmıştır. Üretimi yapılan 15 farklı kumaş ve 5 farklı iplik, laboratuvarda iplik mukavemeti, sürtünme dayanımı, pilling, çekme tayini ve ilmek iplik uzunluğu, testlerine tabi tutularak test sonuçları standartlara göre değerlendirilmiştir [4]. Atasayan, 2005 yılında yaptığı çalışmada, farklı punta sayısındaki ipliklere mukavemet-uzama testi uygulamıştır. Çalışma sonucunda metredeki punta sayısı 60 olan ipliğin ortalama mukavemet değerinin en düşük olduğunu, bununda punta sayısının düşük olmasından kaynaklandığını belirtilmiştir. Punta sayısı 120 olan ipliğin ise mukavemet değerinin en yüksek olduğunu, punta sayısı 140 a gelince tekrar düşüşe geçtiğini ifade etmiştir. Metredeki punta sayısı 100 olan ipliğin kopma anı uzama yüzdesinin en fazla, 120 punta sayılı ipliğin ise kopma anı uzama yüzdesinin ise en az çıktığını ifade etmiştir [5]. Marengo ve arkadaşları 2005 yılında yaptıkları çalışmada; puntalama seviyesini 41

3 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin ve Filament tekstüre edilmiş ve düz iplikler için doğru ve tekrarlanabilir bir şekilde ölçmeyi amaçlamışlardır. İlgili cihazdan okunan veriler ile, yapılan analizler sonucunda deneysel tasarım teknikleri de kullanılarak her bir sınıf için regresyon modelleri elde edilmiştir [6]. Çirkin 2006 yılında yaptığı çalışmada, tekstüre değişkenlerinin iplik fiziksel özelliklerine etkilerini araştırmıştır. Kullanılan tekstüre parametrelerinin her birini kontrollü olarak değiştirerek ipliğin fiziksel özeliklerinde oluşan etkilerini ayrı ayrı incelemiştir. Puntalama basıncının artırılması ile; punta kalıcılıklarının arttığını, punta şeklini net almayan bölgelerin de tam punta yapısına kavuşarak punta sayısının arttığını belirtmiştir [7]. Çimenlikaya tarafından 2008 yılında yapılan çalışmada, hava-jeti ile tekstüre işleminde kullanılan besleme ipliklerinin (POY ve FDY) ve bu ipliklerin filament kesit şekillerinin hava-jeti ile tekstüre edilmiş iplik özelliklerine etkisi incelenmiştir. İpliklerin test edilen özelliklerinin değerlendirilmesi sonucunda, POY besleme ipliklerinden tekstüre edilen ipliklerin, FDY besleme ipliklerinden tekstüre edilen ipliklere göre daha üstün sonuçlar verdiği ifade edilmiştir [8]. Özkan tarafından 2008 yılında yapılan çalışmada; farklı filament lineer yoğunlukları ile farklı kesit şekillerinin ve sürekli filament ipliği oluşturan filament sayılarındaki farklılıkların, kısmen oryante olmuş iplik (POY) ve tekstüre ipliklerin mukavemet (cn/dtex), uzama(%), düzgünsüzlük (%) gibi özelliklerine etkisi incelenmiştir. Çalışma sonucunda kısmi çekimli ipliklerde (POY) filament sayısındaki artışın % düzgünsüzlüğü, % uzama ve mukavemet değerini arttırdığı, en yüksek % uzama değerinin round kesit şeklinde görülürken, en düşük uzama değerinin, trilobal kesit şeklinde görüldüğü belirtilmiştir [9]. Chau ve Liao sayısal bir yaklaşımla üçgen puntalama jetinde puntalama frekansını tahmin etmek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. Çalışmada bir seri hava düzesinin giriş boyutu, giriş açısı ve giriş basıncının iplik punta frekansı üzerindeki etkileri araştırılmış ve puntalama frekansının tahmini için bir matematiksel model tasarlanmıştır [10]. İlbay ve Çelik 2009 yılında yaptıkları çalışmada, katyonik boyanabilir multi-kanallı tekstüre iplik tasarımını yapmak amacıyla deney tasarımı ve tepki yüzeyi metodolojisini kullanmışlardır [11]. Özkan ve Babaarslan 2010 yılında yaptıkları çalışmada, filament sayısının kısmen moleküler düzenlenmiş iplik (POY) ve bu iplikten elde edilmiş tekstüre iplik özelliklerine etkisini araştırmışlardır [12]. Koç ve Hockenberger2010 yılında yaptıkları çalışmada, teknik polyester ipliklerin, kopma mukavemetlerinde önemli bir azalmaya yol açmadan hava-jeti ile tekstüre edilmelerini incelemiştirler [13]. Miao ve arkadaşları yaptıkları çalışmada, kendi kendine bükümlü iplikler ile düz multifilament iplikleri puntalama jeti kullanarak birleştirmişlerdir. Çalışmada karıştırılmış ipliğin gerilim özelliklerinin, karıştırılmada kullanılan kendi kendine bükümlü ipliğe oranla önemli ölçüde geliştiği belirtilmiştir. Karışım sonrasında iplik tüylülüğünde artışın gözlendiği de yapılan çalışmada belirtilmiştir. Ayrıca jet içerisindeki hava basıncı, iplik doğrusal hızı ve aşırı besleme oranının etkileri de çalışmada bildirilmiştir [14]. Acar ve arkadaşları yaptıkları çalışmada, kohezyon kuvveti sağlamak amacıyla ipliğin uzunluğu boyunca düzenli aralıklarla ve gerekli sayıda punta oluşturmak amacıyla bir darbe lazeri (pulse lazer) kullanmışlar ve sonuçlarını rapor etmişlerdir [15]. Rwei ve Pai yaptıkları çalışmada, tekstüre jetleri içerisindeki hava akışının davranışını anlayabilmek amacıyla bir bilgisayar simülasyonu oluşturmuşlardır. İnce ipliklerin tekstüresi sırasında, tekstüre derecesi ve dalgalanma sayısı, farklı tekstüre koşulları için hesaplanmıştır [16]. Maio ve Soong yaptıkları çalışmada, iplik punta yapı ve özelliklerini incelemiş ve punta yapısını 4 sınıfa ayırmışlardır. Sınıflandırılan punta yapılarının oluşumunda puntalama öncesinde filamentler arasındaki ayrıklığın önemli ölçüde etkili olduğu ifade edilmiştir. Puntalama işleminin, proses şartlarına, punta yapı ve özelliklerine bağlı olarak ipliğin mekanik özellikleri üzerinde çeşitli düzeylerde bozulmalara neden olduğu belirtilmiştir [17]. Özkan ve Duru Baykal yaptıkları çalışmada filament inceliği, filament sayısı, puntalama hızı ve puntalama basıncı parametrelerinin punta kalıcılığına etkisini incelemişlerdir. Çalışma sonucunda, üretilen bütün puntalı ipliklerde punta kalıcılığı test sonuçlarının yüksek çıktığı gözlenmiştir. Puntalamada kullanılan TEMCO Y-profil jetlerin çok iyi punta kalıcılığı verdiği, bu nedenle bu çalışmada seçilen faktörlerin (bağımsız değişkenlerin) yanı sıra jet türünün de punta kalıcılığı üzerinde önemli ve anlamlı etkiye sahip olduğu belirtilmiştir[18]. 42

4 Özkan İ., Baykal P. D Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) MATERYAL VE METOT Yapılan araştırmalar sonucunda puntalama işlemi üzerinde etkili olan parametreler ve bu parametrelerin puntalı iplikler üzerindeki etkileri konusunda çalışmalara rastlanmış olmakla birlikte kesin sonuçların mevcut olmadığı gözlenmiştir. Ayrıca puntalamada birçok parametrenin birlikte değerlendirildiği çalışmaların yetersizliği tespit edilmiştir. Bu çalışma kapsamında, birçok parametre birlikte değerlendirilerek bunların punta sayıları üzerindeki etkilerinin ortaya konulması amaçlanmıştır Materyal Çalışmada kullanılan hammadde kısmi çekimli iplik (POY) tir. Çalışmada kullanılan tüm POY bobinleri dairesel kesitli ipliklerdir. POY filamentlere ait iplik özellikleri Tablo 1 de verilmiştir [19]. Tablo 1.POY filamentlere ait iplik özellikleri POY Bobinleri İpliközellikleri POY 1 POY 2 POY 3 POY 4 Lineeryoğunluk (dtex) Filament sayısı (adet) Mukavemet (cn/tex) 23,0 26,5 22,0 22,0 Kopmauzaması (%) Metot Çalışmada POY bobinlerinden puntalı iplikler üretilmiştir. Puntalama işlemi Hemaks marka HMX114 model puntalama makinesinde üç farklı hız (150, 300, 450 m/dk) ve üç farklı basınç (3, 5, 6 bar) seviyelerinde gerçekleştirilmiştir. Puntalama jeti olarak, Y Profilli TEMCO LD22 kullanılmıştır. ItematLab TSI adlı test cihazı kullanılarak puntalanmış ipliklerin punta sayısı değerleri (metredeki punta sayıları)test edilmiştir. Cihaz çalıştırıldığında sabit hızla akan iplik, sabit bir plaka ile hareket edebilen yaylı bir pim arasından geçerken kalın yerler (puntalar) tespit edilir (Şekil 2). İplik bu bölgeden geçerken karışmış, kalın bölgeler hareketli tarama pimi üzerinde bir baskı oluşturur. Bu baskı sonucunda punta seviyesine de bağlı olarak tarama pimi hareket eder. Sonuçta bu hareket tarama piminin bağlı olduğu çok hassas sensörler tarafından okunarak kaydedilir ve bağlı olduğu bilgisayar tarafından değerlendirilir. Her bobinden 10 adet test yapılmış ve ortalama değerler Tablo 2 de verilmiştir. 43

5 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin ve Filament Şekil 2.Itemat Cihazında Punta Ölçümünün Yapıldığı Bölge ve Cihazın Şeması [18] 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1. Punta Sayısı Test Sonuçları Kısmi çekimli iplikler, farklı hız ve basınç değerlerinde puntalanmış ve seçilmiş proses değişkenlerinin iplik punta sayısı değerleri üzerindeki etkileri istatistiksel olarak analiz edilmiştir.puntalanmış ipliklere ait punta sayısı test sonuçlarının ortalamaları Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2.Puntalanmış ipliklere ait punta sayısıtest sonuçları Numuneler Metredeki Punta Sayısı (Adet) 150 m/dk 300 m/dk 450 m/dk 3 bar 5 bar 6 bar 3 bar 5 bar 6 bar 3 bar 5 bar 6 bar POY 1 (122F68) 79,80 106,40 92,70 66,20 67,90 70,10 57,50 69,60 71,30 POY 2 (122F100) 81,50 85,30 86,20 78,20 77,10 70,80 76,40 75,00 72,50 POY 3 (283F68) 58,70 76,50 65,10 66,70 80,00 76,70 47,00 70,10 66,80 POY 4 (283F100) 80,50 82,30 84,40 55,20 50,80 72,20 67,40 77,80 73,20 Punta sayısı için için yapılan istatistiksel analizde öncelikle uygun modelin belirlenmesi için F- testi uygulanmış olup, sonuçlar Tablo 3 de verilmiştir. Tabloya göre p (anlamlılık) değeri 0,05 den küçük olan lineer model önerilmektedir. Tablo 4 de ise aday modellerin özet istatistiği verilmektedir. Tablo3.İplik punta sayısı için model seçimi F-testi Kareler Serbestlik KarelerF Kaynak Toplamı Derecesi Ortalaması Değerip- değeri Mean 1.930E E+005 Linear Suggested 2FI Quadratic Cubic Residual Total 1.976E

6 Özkan İ., Baykal P. D Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) Tablo4. İplik punta sayısı İçin aday modellerin özet istatistiği Std. Düzeltilmiş Kaynak SapmaR 2 R 2 PRESS Linear Suggested 2FI Quadratic Cubic Tablo 4 incelendiğindede yine lineer modelin uygun olduğu görülmektedir. Yapılan değerlendirmede en büyük R 2 değeri ile en küçük press (predictioner or sum of squares) değerlerinin dikkate alınması gerekmektedir. R 2, seçilen bağımsız değişkenlerin punta sayısı tepki değişkenindeki değişkenliğin açıklayıcılık yüzdesi, press değeri ise modelin tahmin hatalarının bir ölçüsüdür [20]. Tabloya göre en büyük R 2 değeri kübik modele aittir. Ancak F-testine göre kübik modelin p değeri 0,05 ten büyük olduğu için punta sayısı tepki değişkeni için kübik model seçilmemiştir. Şekil 2 de lineer model için modeldeki sapmaların normal dağılım grafiği verilmektedir. Şekil 3. Model Sapmalarının (Artıkların) Normal Dağılım Grafiği Şekil 3 den anlaşılacağı gibi seçilen modelde normal dağılım konusunda herhangi bir problem görülmemektedir. Bu analizle de seçilen modelin uygunluğu desteklenmektedir. İplik punta sayısı için seçilen lineer modelin ANOVA Tablosu aşağıda verilmektedir ten küçük olan p-değeri ile model anlamlıdır. Tablo5.İplik punta sayısı tepki değişkeni için seçilen lineer modelin ANOVA Tablosu Kareler Serbestlik KarelerF Kaynak Toplamı Derecesi Ortalaması Değeri p- değeri Model significant A B C D Residual Cor Total A: A: Puntalama Puntalama hızı hızı(m/dk), (m/dk), B: Puntalama B: Puntalama basıncı basıncı(bar), (bar), C: POY C: inceliği POY inceliği(dtex), (dtex), D: Filament D:Filament sayısı sayısı ANOVA tablosunun p (Anlamlılık) sütunundaki bazı p değerlerinin p < 0,05 olduğu görülmektedir. Punta sayısı ile puntalama hızı ve POY inceliği arasındaki ilişkinin p < 0,05 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı olduğu, buna karşın punta sayısı ile puntalama basıncı ve filament sayısı arasındaki ilişkinin ise istatistiksel olarak anlamlı olmadığı ANOVA tablosunda görülmektedir(tablo 5). Punta sayısı, tepki değişkeni için elde edilen regresyon denklemi aşağıda verilmektedir. Bağımsız değişkenlerden puntalama basıncı 0,06 p-değeri ile 0,05 e çok yakın olduğu içindenklemde yer almıştır. 45

7 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin ve Filament 0,05 den büyük olan filament sayısı değişkeni ise istatistiksel olarak anlamlı olmadığı halde, seçilen tüm bağımsız değişkenlerin birlikte değerlendirilmesi bakımından denklemden çıkarılmamıştır. Punta Sayısı = * A * B (1) * C * D İplik punta sayısı ile puntalama hızı (m/dk), puntalama basıncı (bar), POY inceliği (dtex) ve filament sayısı arasındaki ilişkileri ifade eden grafikler aşağıda verilmiştir. Punta sayısı ile hız arasındaki ilişki şekil 4 de gösterilmektedir. Şekil4. İplik punta sayısı ile puntalama hızı arasındaki ilişki Puntalama işleminin sahip olduğu geniş uygulama sahası göz önüne alındığında jet içerisinde iplik hızının 0 dan (örneğin; iplik düğümleme), 4500 m/dk ya (örneğin; filament üretimi) büyük oranda değiştiği görülür. Bu nedenle optimum bir puntalama hızı belirlemek neredeyse olanaksızdır. Bu konuda yapılan önceki araştırmalar birbiriyle çelişkiler göstermekte olup bu çelişkiler her bilim adamının uyguladığı farklı hız seviyelerinden kaynaklanabilmektedir. Yapılan bu çalışmada kullanılan hız aralığına yakın bir aralık seçilerek yapılmış bir diğer araştırmada da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Söz konusu çalışmada hız 200 m/dk dan 800 m/dk ya kadar 200 m/dk aralıklarla arttırılmış ve hız artışıyla birlikte puntalama sayısında düşüş gözlenmiştir [1]. İstatistiksel analizler sonucunda punta sayısı ile puntalama hızı arasında negatif yönde doğrusal bir ilişki olduğu görülmüştür. Punta sayısı ile puntalama hızı arasındaki ilişki, ANOVA tablosu incelendiğinde 0,05 den küçük p değeri ile istatistiksel olarak da anlamlıdır (Tablo 5). Puntalama sırasında iplik geçiş hızının artması, birim uzunluktaki ipliğin puntalama jetinde kalma süresini kısaltmaktadır. Bu ise birim uzunlukta daha az sayıda punta oluşmasına neden olmaktadır. Punta sayısı ile puntalama basıncı arasındaki ilişki şekil 5 de gösterilmektedir. 46

8 Özkan İ., Baykal P. D Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) Şekil 5. İplik punta sayısı ile puntalama basıncı arasındaki ilişki Yapılan İstatistiksel analizler sonucunda punta sayısı ile puntalama basıncı arasında pozitif yönde doğrusal bir ilişki olduğu görülmüştür. Punta sayısı ile puntalama basıncı arasındaki ilişki, ANOVA tablosu incelendiğinde 0,05 e yakın bir p değerine sahip olduğu için istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir (Tablo 5). Puntalama basıncının artmasıyla birlikte birim uzunluktaki punta sayısının artmakta olduğu şekil 5 de görülmektedir. Puntalama işleminde öne çıkan ve işlemin ekonomikliğiyle doğrudan ilgili olan parametre uygulanan hava basıncı olduğundan, hava basıncının puntalama işlemi üzerindeki etkileri yapılan önceki çalışmalarda da detaylı incelenmiştir. Genellikle puntalama jetlerinin çalışma aralığı 1-6 bar arasında değişmektedir. Yapılan önceki araştırmalarda 4 bar değerine kadar puntalama yoğunluğunun hava basıncı ile doğru orantılı arttığı bildirilmektedir [1].Literatürde yer alan bir diğer çalışmada ise puntalama basıncının artırılması ile puntalama kalıcılıklarının arttığı, punta şeklini net almayan bölgelerin de tam punta yapısına kavuşarak punta sayısının arttığı ifade edilmiştir [7]. Punta sayısı ile POY inceliği arasındaki ilişki şekil 6 de verilmiştir. Şekil 6. İplik punta sayısı ile POY inceliği arasındaki ilişki İstatistiksel analizler sonucunda punta sayısı ile POY inceliği arasında doğrusal bir ilişki olduğu görülmüştür. Punta sayısı ile POY inceliği arasındaki ilişki, ANOVA tablosu incelendiğinde 0,05 den küçük p değeri ile istatistiksel olarak da anlamlıdır (Tablo 5). Filament iplik inceliği arttıkça yani lineer yoğunluğu (dtex) azaldıkça birim uzunluktaki punta sayısının arttığı tespit edilmiştir. Daha ince filamentlerin daha düşük ağırlıkları nedeniyle hava jeti tarafından karıştırılmasının daha kolay olmasının bu değişimin bir nedeni olabileceği düşünülmektedir. Punta sayısı ile filament sayısı arasındaki ilişki şekil 7 de verilmiştir. 47

9 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin ve Filament Şekil 7. İplik punta sayısı ile filament sayısı arasındaki ilişki İstatistiksel analizler sonucunda punta sayısı ile filament sayısı arasında pozitif yönde doğrusal bir ilişki olduğu görülmüştür. Punta sayısı ile filament sayısı arasındaki ilişki, ANOVA tablosu incelendiğinde 0,05 den büyük p değeri ile istatistiksel olarak anlamlı değildir (Tablo 5). Filament sayısı arttıkça birim uzunluktaki punta sayısının arttığı görülmüştür. Bu durum jet havasının çarptığı birim alandaki filament sayısının artmasının dolaşmayı yani punta oluşumunu kolaylaştırması ile açıklanabilir. 4. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Filament iplikçiliğinde lifleri bir araya getirme işleminin ipliğin üretimi esnasında (çekme, sarım vb.) uygulanması istenmektedir. Soğuk hava jeti ile puntalama ise en ideal çözüm olarak görülmektedir. Ancak bu işlem tüm potansiyeli ile kullanılır halde değildir. Literatürde de bu konuda yeterli çalışma bulunamamıştır. Bu nedenle puntalamada farklı bağımsız değişkenler farklı seviyelerde seçilerek deneysel bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada seçilen bağımsız değişkenlerin ipliklerin punta sayısı üzerindeki etkileri istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. Çalışmada elde edilen sonuçlar aşağıda özetlenmiştir. İplik punta sayısı tepki değişkeni için uygun regresyon modeli oluşturulmuştur. Seçilen tepki değişkeni ile bağımsız değişkenler arasındaki ilişkiler grafiklerle ifade edilmiştir. Regresyon denkleminde bağımsız değişkenlerin etkilerinin bir arada görülebilmesi için tüm bağımsız değişkenler denklemde gösterilmiştir. İstatistiksel analizler sonucunda punta sayısı ile puntalama hızı arasında negatif yönde doğrusal bir ilişki olduğu görülmüştür. Punta sayısı ile puntalama hızı arasındaki ilişki, ANOVA tablosu incelendiğinde 0,05 den küçük p değeri ile istatistiksel olarak da anlamlıdır (Tablo 5). Punta sayısı ile puntalama basıncı arasında pozitif yönde doğrusal bir ilişki olduğu görülmüştür. Punta sayısı ile puntalama basıncı arasındaki ilişki, ANOVA tablosu incelendiğinde 0,05 e yakın bir p değerine sahip olduğu için istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir (Tablo 5). Punta sayısı ile POY inceliği arasında doğrusal bir ilişki olduğu görülmüştür. Filament iplik inceliği arttıkça yani lineer yoğunluğu (dtex) azaldıkça birim uzunluktaki punta sayısının arttığı tespit edilmiştir. Daha ince filamentlerin daha düşük ağırlıkları nedeniyle hava jeti tarafından karıştırılmasının daha kolay olmasının bu değişimin bir nedeni olabileceği düşünülmektedir. Filamentlerin lineer yoğunluğu arttıkça filamentleri istenilen ölçüde karıştırmak için lineer yoğunluğu düşük filamentlere oranla daha fazla kuvvet gerekecektir. Bu etki hava basıncının arttırılması ile sağlanabilmektedir. Punta sayısı ile filament sayısı arasındaki ilişki, ANOVA tablosu incelendiğinde 0,05 den büyük p değeri ile istatistiksel olarak anlamlı değildir (Tablo 5).Ancak filament sayısı arttıkça birim uzunluktaki punta sayısının arttığı grafiksel olarak görülmüştür. Bu durum jet havasının çarptığı birim alandaki filament sayısının artmasının dolaşmayı yani punta oluşumunu kolaylaştırması ile açıklanabilir. 48

10 Özkan İ., Baykal P. D Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) KAYNAKLAR 1. Demir, A., 2006, Sentetik Filament İplik Üretim ve Tekstüre Teknolojileri, Şan Ofset, İstanbul 2. Ukponmwan, J.O. Mukhopadhyay, A. & Chatterjee, K.N. (2010). Sewing Threads, Textile Progress, 30, ¾ 3. Versteeg, H.K., Acar, M. ve Bilgin, S., 1999, Effect of Geometry on the Performance of Intermingling Nozzles, Textile Research Journal, 69, Ay,Ö., 2005, Seamless Örgü Makinelerinde Malzeme (İplik) İlmek Uzunluğunun Kumaş Gramajı Üzerine Etkileri, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Eğitimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 5. Atasayan,S., 2005, Dikişsiz Örme Seamless Teknolojisinde Üretimde Karşılaşılan Kumaş Çekme Sorunları Ve Çekmenin Optimizasyonu, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Eğitimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 6. Marengo, E.,Robotti, E., Bobba, M. ve Liparota, M.C., 2005, Optimization of the setting parameters of a probe analyzer used for quality assessment of the interlace level and variation of textile polyester fibers, JOTI, 96(6), Çirkin, S., 2006, Yalancı Büküm Tekstüre İşleminde Tekstüre Değişkenlerinin İplik Özellikleri Üzerindeki Etkisi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Mühendisliği Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, Adana 8. Çimenlikaya, B., 2008, Besleme İpliği Türlerinin (POY Ve FDY) Ve Filament Kesit Şekillerinin Hava - Jeti İle Tekstüre Edilmiş İplik Özelliklerine Etkisi, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Eğitimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 9. Özkan, S., 2008, Filament Kesit Şeklinin, Sayısının Ve Lineer Yoğunluğunun Poy Ve Tekstüre İplik Özelliklerine Etkisi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Mühendisliği Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, Adana 10. Chau, S. and Liao, W., 2008, Determination Of Yarn Interlacing Frequency Of Triangular Interlacing Nozzles Through A Compressible Flow Simulation, Textile Research Journal, 78, İlbay, I. ve Çelik, N., 2009, Kopolimer Esaslı Multikanal Polyester Tekstüre İplik Ürün Tasarımında İstatistiksel Ve Deneysel Araştırma, Tekstil ve Konfeksiyon,4, Özkan, S. ve Babaarslan, O., 2010, İplik Kesitindeki Filament Sayısının Filament Ve Tekstüre İpliklerin Özellikleri Üzerindeki Etkisi, Tekstil ve Konfeksiyon,1, Koç, S. ve Hockenberger, A., 2010, Teknik Polyester İpliklerin Hava-Jetli Tekstüre İşlemlerinin İncelenmesi, Tekstil ve Konfeksiyon,4, Miao, M., How, L. Y. ve Cheng, K., 1994, Commingling Self-Twist Yarn with Filaments 1, Textile Research Journal, 64,

11 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2013 (1) Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin ve Filament 15. Acar, M., Dudeney, W. L., Jones, J., Jackson, M. R. ve Malalasekera, W., 2005, Laser Fusion to Impart Cohesion to Textured Filament Yarns, Textile Research Journal, 34, Rwei, S. ve Pai, H., 2002, Fluid Simulation of the Airflow in Texturing Jets, Textile Research Journal, 72, Miao, M. ve Soong, M., 1995, Air Interlaced Yarn Structure and Properties, Textile Research Journal, 65, Özkan, İ. ve Duru Baykal, P., 2012, Puntalama İşleminde Üretim Parametrelerinin ve Filament Özelliklerinin Punta Kalıcılığına Etkisi, Tekstil ve Mühendis, 19, Özkan, İ., 2011, Tekstüre İplikçiliğinde Uygulanan Puntalama İşlemi ve Puntalama İşlemine Etki Eden Faktörlerin İncelenmesi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Mühendisliği Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, Adana 20. Myers, R.H., Montgomery, D.C., 2002, Response Surface Methodology: Process and Product Optimization Using Designed Experiments, New York 50