ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN İNSAN SAĞLIĞINDA KULLANIMI

Transkript

1 Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Organik Yetiştiricilikteki Yeri Ahmet Bircan Tınmaz Ziraat Yüksek Müh. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Yalova

2 TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN KULLANIM YERLERİ Gıda olarak kullanımı Baharat Uçucu yağlar Gıda katkısı Kıvam verici antioksidan vs. Beşeri İlaç olarak kullanımı Bitkisel çay İlaç hammaddesi İlaç yardımcı maddesi Bitkisel ilaç olarak kullanımı İnsektisit Fungusit Herbisit Bitki besin maddesi

3 ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN İNSAN SAĞLIĞINDA KULLANIMI Son yıllarda insanlarda tekrar doğaya dönüş ile başlayan organik tüketim tıbbi aromatik bitkilerin önemi insanlar tarafından tekrar hatırlanmıştır. Fitoterapi ve aromaterapi bitki ve uçucu yağ ile tedavi bugün sıklık ile uygulanmaktadır. Bitkisel ilaçlar ile sentetik ilaçlar arasındaki farklar; 1.Bitkisel drogların yan etkileri oldukça azdır 2. Bitkisel drogların birçoğu birden fazla etkiye sahiptir.. 3. Bitkisel drogların etkileri geç görülür Bitkisel İlaç şekilleri; Tıbbi çaylar; hazırlanışı; infüzyon, dekoksiyon, maserasyon. Galenik preparatlar; Ekstre, eliksir, pomad, tentür, alkola, hidrola Hazır ilaçlar; Krem, yağ, gargara, losyon, şurup, solüsyon, injeksiyon, kompres, yakı, bitki özü, şampuan, toz, lapa, parfüm, lavman, banyo, sargı, süt, tütsü

4 ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN HAYVAN SAĞLIĞINDA KULLANIMI Hayvan yemlerini korumada ve kalite arttırma: Hayvan parazitlerine Hayvan hastalıklarında

5 ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN BİTKİ SAĞLIĞINDA KULLANIMI Halen organik bitki yetiştiriciliğinde hastalık ve zararlı kontrolünde kullanılabilen en önemli ilaçlar bitki kaynaklı organik preparatlardır. Örnek olarak; Azadrachtin Pyrethrin Rotenone Nicotine Ryania Acı ağaç (Quassine) Sabadilla ve bazı bitkisel yağlar

6 DÜNYADA FAZLACA KULLANILAN BİTKİSEL DROGLAR In 1999, the world market for herbal remedies was US$19.4 billion, with Europe in the lead (US$6.7 billion), followed by Asia (US$5.1 billion), North America (US$4.0 billion), Japan (US$2.2 billion) and the rest of the world (US$1.4 billion) (Laird and Pierce 2002).

7

8 TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN AVRUPA TİCARETİ AB ülkelerine diğer Ülkelerden yıllık ton civarında ithalat gerçekleşmektedir Tıbbi ve aromatik bitki kullanım oranları AB Ülkelerinde giderek artmaktadır. Almanya da yıllık Tıbbi ve aromatik bitki tüketimi kişi başına 29 dolar dır.

9 Almanya da Organik Tıbbi Bitki Ticareti Almanya da organik üretim 1997 yılı itibarı ile Ha civarında gerçekleşmiştir. Bu üretim Hessen, Bayern, Thüringen, Rheinland dır. Bu bölgelerde yetiştirilen en önemli çeşitler papatya, nane, oğulotu, bin birdelikotu, ada çayı, ısırgan otu, maydonoz, fesleğen, rezene, kimyon ve kişniştir.

10 Almanya da doktorların %80 i bitkisel ürünleri reçetelerine düzenli olarak yazmaktadır Almanya da reçeteye en sık yazılan bitkiler ve toplam satış değeri. Etken Madde Tedavinin Kategorisi Satış Toplamı (Milyon DM) Ginkgo biloba Dolaşım preparatları 461 At kestanesi Damar preparatları 114 Alıç Kalp preparatları 65 Kantoron Antideprasan 59 Mersin Öksürük ilacı 35 Isırgan Ürolojik 35 Ekinasya İmmünostimülan 34 Saw palmetto (palmiye) Ürolojik 30 Deve dikeni Ürolojik 29 Duvar Sarmaşığı Öksürük ilacı 26 Ökse otu Kanser tedavisi 22 Papatya Dermatolojik 15 İstanbul Ticaret Odası 1999

11 TÜRKİYE TIBBİ -AROMATİK BİTKİ TİCARETİ Türkiye florası, yani bitki örtüsü belirlenen in üzerinde bitki çeşidi ile Avrupa nın tamamının sahip olduğu bitki sayısına (yaklaşık ) yakın olup, büyük bir çeşitlilik ve zenginlik göstermektedir. Floranın 1/3 ünü aromatik bitkiler oluşturmakta olup, kadar bitki de endemiktir. Ülkemizde tıbbi olarak kullanılan bitkilerin sayısı 500 civarında olup, neredeyse tamamı doğal olarak yetişmektedir. Bunlardan çok az bir kısmı kültüre alınmıştır. Aktarlarda satılan bitki sayısı 300 civarında olup kadar bitkinin ihracatı yapılmaktadır.türkiye de tıbbi ve aromatik bitkiler, genel olarak doğadan toplama yöntemiyle

12 Dünyada ticareti yapılan tıbbi ve kokulu bitkilerin % 50 si gıda, % 25 i kozmetik ve % 25 i de ilaç sanayiinde kullanılmaktadır. Dünya bitkisel drog ticaretinin milyar dolar seviyelerinde gerçekleşmekte olduğu tahmin edilmektedir. Dünyada en fazla tıbbi ve kokulu bitki ihracatı yapan ülkeler Çin, Hindistan, ABD, Güney Kore, Singapur ve Almanya'dır.

13 TÜRKİYE NİN TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER DIŞ TİCARETİ Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından Türkiye nin tıbbi ve aromatik bitkiler ihracatı ( yılları ortalaması), milyon dolar İthalatı, baharat bitkileri de dahil edildiğinde milyon dolar seviyelerindedir.

14 YURT DIŞINA SATILAN BİTKİLER 2005 yılında 62.6 milyon dolar olarak gerçekleşen tıbbi ve aromatik bitki ihracatının değer olarak %28.6 sı kekik, %18.9 u defneyaprağı, %17.1 i kimyon, %9.4 ü keçiboynuzu, %7.5 i adaçayı ve %7.4 ü anason ihracatından elde edilmiştir Defne yaprağı Kekik Anason Adaçayı Kimyon Meyan kökü Ihlamur Keçi boynuzu Biberiye

15 ÜLKEMİZE İTHAL EDİLEN BİTKİLER Safran Rezene Kekik Adaçayı Çemen Anason Ihlamur Kişniş Kimyon Sumak Biberiye Meyan Kökü Keçiboynuzu Çörekotu Zerdeçal K. Kimyonu Tarçın Karanfil Zencefil

16 YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPILAN BİTKİLER Kimyon Kekik Anason Haşhaş Kapari Rezene Çörek otu Nane Gül Şerbetçi otu

17 Türkiye Tıbbi ve Aromatik Bitki Ekiliş Alanı ve Üretim Miktarları Bitki Adı Ekiliş Alanı (da) Üretim (ton) Ekiliş Alanı (da) Üretim (ton) Kimyon Anason Kekik Şerbetçi Otu

18 TÜRKİYE NİN UÇUCU YAĞLAR DIŞ TİCARETİ Türkiye nin Uçucu Yağlar İhracatı 15 milyon dolar Türkiye nin Uçucu Yağlar İthalatı 8,5 milyon dolar

19 İHRACATI YAPILAN UÇUCU YAĞLAR Küçük Limon Bergamut Portakal Limon Diğer Turunçgiller Güve Otu Kekik Lavanta Nane Gül Oğulotu Karanfil Diğerleri

20 ÜLKEMİZE İTHAL EDİLEN UÇUCU YAĞLAR Bergamut Portakal Limon Küçük Limon Diğer Turunçgiller Lavanta Nane Oğulotu Diğerleri

21 TÜRKİYE NİN ORGANİK TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER TİCARETİ Tıbbi ve aromatik bitkilerde ürün yelpazesinin çok geniş olmasına karşılık 2006 yılında toplam ton olarak gerçekleşen organik tarımsal üretim içerisinde organik olarak üretilip sertifikalandırılan tıbbi ve Aromatik bitki miktarı ton ile %4 seviyesindedir. Yıllar Türkiye Organik Tıbbi ve Aromatik Bitki Üretimi Toplam Üretici Sayısı Tıbbi Bitki Üretici Sayısı Toplam ürün sayısı Tıbbi Ürün sayısı Toplam Alan Ha Tıbbi alan Ha Toplam üretim Ton Tıbbi bit. Üretimi Ton Tarım ve Köyişleri Bakanlığı kayıtları

22 Türkiye Organik Tıbbi ve Aromatik Bitki Üretimi (Miktar: Ton) ÜRÜNLER Miktar Miktar Adaçayı 581, ,45 Anason 287,34 345,42 Biberiye 411,81 315,40 Ebegümeci 101,19 102,15 Gül 304,54 283,41 Hayıt 162,60 177,20 Isırgan Otu 173,45 257,80 Kantaron 116,12 60,10 Kapari 662,80 369,80 Keçiboynuzu 2842, ,00 Kekik 1911, ,20 Kimyon 264,88 918,70 Mersin 530,05 350,56 Pelit 101,60 107,10 Rezene 408,83 551,20 Yaban Mersini 96,00 205,00 Yabani Elma 165,80 150,00 Diğerleri TOPLAM 11189, ,38

23 ORGANİK BİTKİ TEMİNİ doğadan yetiştiricilik proses sürdürülebilirlik tek çoklu

24 DOĞADAN TOPLAMA YÖNTEM 1. Bitkinin toplandığı yer 2. Toplama 3. Taşıma 4. Depolama 5. İşleme 6. Paketleme

25 Doğal populasyondan toplanan bitki materyali ile kültür bitkilerinin karşılaştırılması Doğal populasyon Kültür ortamı Kullanılırlık Düşük Yüksek Talep dalgalanması Stabil değil Kontrollü Kalite kontrol Zayıf Yüksek Botanik tanımlama Bazen yapılamaz Net yapılabilir Genetik gelişim Yok Var Tarımsal kullanım Yok Var Hasat sonu işlemleri Zayıf Genelde iyi Olgunlaşma Uniform değil Güvenli

26 DOĞADAN TOPLAMA SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK 1. Bitki teşhisi ve üreme şeklinin tespiti 2. Bitkinin toplama zamanı Etken maddenin en fazla olduğu gelişme döneminin tespiti Bitkinin vejetasyondaki devamı için koruma tedbirleri 3. Bitkinin hasadı Tohum. Yumru. Rizom ve stolon oluşturan bitkilerde hasat Tek yıllık. İki yıllık ve çok yıllık bitkilerde hasat

27 Doğadan toplanan bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin toplama zamanları ve toplanan kısımları. AYLAR TÜR Hatmi K K K ÇD ÇD Y Y K K K Melekotu G G G M K K Pelin Y Y ÇD ÇD ÇD Yavşan Y Y ÇD ÇD K K Hindiba K K Y Y K K Centiyan K K K K Zulfa otu Y YÇD ÇD Ardıç M M Defne Y Y Lavanta ÇD ÇD ÇD Mayıs papaty ÇD Oğulotu Y Y ÇD ÇD Nane YÇD YÇD YÇD YÇD Reyhan YÇD YÇD YÇD YÇD YÇD Kekik origan. ÇD ÇD ÇD Anoson M M Biberiye Y Y Ada çayı Y Not:K-kök, ÇD-çiçek veya çiçekli dal, G-gövde, M-meyve, Y-yaprak

28 Organik Üretimde ekim öncesi bilinmesi gerekenler Tohumun Çimlenme ve çıkış gücü Doğadan temin edilen veya satın alınan üretim materyalinin 1. Kimyasal yapısı (Amacı karşılamalı) 2. Etken maddenin oranı standartlara uygun olmalı 3. Hasat zamanı iyi tespit edilmeli 4. En iyi Ekim veya dikim zamanı bilinmeli 5. Hastalık ve zararlıları 6. Verim 7. Hasat sonu işleme teknolojisi

29 ORGANİK BİTKİ YETİŞTİRİCİLİĞİ Tekli ekim Tohum ile a-direkt ekim b-fide ile üretim Bitkinin vejetatif üreme organları ile üretim a-çelik b-daldırma c-kök. Yumru v.s ayırma ile üretim

30 TIBBİ BİTKİLERİN ORGANİK TARIM SİSTEMİNDE YER ALMASININ NEDENLERİ Bitkiye olan hammadde taleplerini karşılamak Ülkemizde bu yönde bazı çalışmalar yapılmakta olup, organik adaçayı, Nane, kekik, Kimyon, Gül v.b. bu amaçla halen üretilmektedir. Ekim nöbetinde kullanmak: Bilindiği gibi bitkilerin organik olarak üretilmesi anında organik tarım yapılan yerde ürün çeşitlemesine gidilmediği taktirde hem ürün miktarı azalmakta hemde hastalık zararlı ve yabancı ot populasyonu artması

31 Verim ve kalite artışı amaçlı Karışık ekim: Bugün bilinen bir gerçek tıbbı ve aromatik bitkiler ile diğer bitkilerin birbirlerini olumlu veya olumsuz olarak etkilediğidir. Örneğin Viola tricolor yalnız ekildiğinde yeterince çimlenemezken çavdar ile karışık ekimde %100 çimlenme sağlanmaktadır. Bazı tıbbi bitkiler birlikte ekildiklerinde diğer bitkilerin verimlerinde artış sağlarlar. Örn:Kediotu x sırık domatesi. Soğan x hatmi. Havuç x mercanköşk Hastalık ve zararlılardan koruma amaçlı karışık ekim 1- Ön bitki 2- Karışık ekim Örn:Biberiye; lahana fasulye adaçayı havuç ile birlikte ekildiğinde lahana kelebeği fasulye hortumlu böceği havuç sineğini kaçırır Yemeklik soğan ile gülhatmi, sırık domatesi ile kediotunun karışık ekilmesi iyi sonuç vermiştir.

32 Örtü bitkisi veya alta ekim: Bu şekilde birlikte dikim meyve ağaçları ile tıbbi bitkilerinin birlikte yetiştirilmesidir Güneş isteği yönünden nötr bitkiler ağaç altında yetiştirilebilir. Örtü bitkisini alta ekmede dikkat edilecek hususlar; 1. Gölgeleme ile yabancı bitki gelişimi geriletmeli 2. Birim alandan alınacak verimi arttırmalı 3. Erken olgunlaşmalı ve hasadı kolay olmalı 4. Alt bitkisinin fazla ışık su ve besin maddesi istememeli 5. Yetiştirme yönünden alta ekilen bitki ile yakınlık olmalı

33 Tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliğine karar verebilmek için λ Yetiştirilecek bitkinin ekonomik değeri olmalı λ Nesli tehdit altında olmalı λ Standart ürün temininde güçlük λ Etken maddenin azlığı λ Toplama ve hasat sonrası işlemlerde heterojenlik λ Yabancı bitki ve maddeler ile karışma riski λ Hammadde temininde zorluk λ hammaddenin toplamada pahalı olması λbitkinin Ülke doğasından temininin mümkün olmadığı

34 Tıbbi ve aromatik bitkileri doğadan toplamanın Kültüre tercihi λ Ucuz hammadde λ Bitkilerin doğada fazla bulunması ve türünün tehdit altında olmaması λ Yetiştiriciliği yapılamayan bitkiler λ Yapı bakımından homojen ve karıştırılması tehlikesi olmayan bitkiler λ Fazla emek ve para gerektirmemesi λ Ülke kaynaklarının değerlendirilmesi λ Atıl işgücünün değerlendirilmesi

35

36

37

38

39 ÖNCELİKLİ YETİŞTİRİLEBİLECEK BİTKİLER

40

41

42

43

44

45

46

47

48