Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 15, Eylül 2015, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 15, Eylül 2015, s Ayfer YILMAZ 1 KADIN, AŞK ve EVLİLİK KAVRAMLARI ÇERÇEVESİNDE HALİDE EDİP TEN AYŞE KULİN E HANDAN Özet Halide Edip Adıvar ın 1912 de yayımlanan romanı Handan, otobiyografik özellikler taşımasının yanı sıra genç bir kadının psikolojik ve sosyolojik konumunu da yansıtmaktadır. Halide Edip, Seviye Talip (1910), Handan (1912) ve Son Eseri (1913) gibi eserlerinde evliliği, aşkı, kadın-erkek ilişkilerini sorgulamıştır yılında yayımlanan Ayşe Kulin in Handan romanı ise, yazarın 2011 de Gizli Anların Yolcusu eseriyle başlayan serinin son kitabıdır. Kulin in Handan ı kaleme alırken Adıvar ın eserinden beslendiği görülür. Aynı zamanda yazar, iki Handan ı yüzleştirir ve geçen yüz yıla karşın kadın meselesinde, kadının toplumsal konumunda hiçbir gelişme olmadığını bu karşılaştırmalarla ön plana çıkarır. Bu çalışmada, iki yazarın aynı adlı romanlarındaki, kadın, aşk ve evlilik meseleleri incelerek iki eser arasındaki bağlantı açığa çıkarılacaktır. Anahtar Kelimeler: Halide Edip Adıvar, Ayşe Kulin, Handan, Kadın, Aşk, Evlilik. FROM HALİDE EDİP to AYŞE KULİN HANDAN WITHIN IN the FRAMEWORK of CONCEPTS of WOMAN, LOVE and MARRIAGE Abstract Beside having autobiographical features; Hailde Edip Adıvar s novel Handan, published in 1912, also shows a young woman s psychological and sociological position. Halide Edip questionizes marriage, love, woman-man relations in her works; Seviye Talip (1910), Handan (1912) ve Son Eseri (1913). Ayşe Kulin s novel Handan, published in 2014, is the last book in author s serial which had started with Gizli Anların Yolcusu in It could be easily seen that Kulin has been inspired from Adıvar when writing Handan. In the same time author, have two Handan faces each other, and with this comparison, puts forward that there has been no progress in woman s social position, despite a century in woman issue. In this work, woman, love and marrige issues are gonig to be examined in two author s same named novels and the connection between these two works be revealed. Key Words: Halide Edip Adıvar, Ayşe Kulin, Handan, Woman, Love, Marriage. 1 Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, ayilmaz@gazi.edu.tr

2 Ayfer Yılmaz 22 GİRİŞ Halide Edip in ünlü romanı Handan, bir kadın kalemden, bir kadının duygularını tüm samimiyetiyle ortaya koyan ilk romanlarımızdandır. Aradan 100 yıldan fazla bir zaman geçtikten sonra, bir başka kadın yazar, Ayşe Kulin aynı adla, aynı karakteri de dahil ederek, bir başka Handan ı yazar. İki Handan hem birbirine benzer, hem de birbirinden farklı iki kadın olarak karşımıza çıkar. Gerek dünya edebiyatında, gerekse Türk edebiyatında yasak aşkın anlatıldığı romanlar daha önce de yazılmıştır. Anna Karenina, Madam Bovary, Aşk-ı Memnu, Eylül ilk akla gelen eserlerdir. Ancak Handan, Türk edebiyatında, bir kadın yazar tarafından, kadın dünyasını anlatan bir roman olması bakımından önemlidir. Ayrıca yazarın kendi hayatından ve kişiliğinden izler taşıyor olması bakımından da oldukça dikkate değer bir eserdir. Öncelikle büyük Handan dan, yani Halide Edip in Handan ından başlayalım. Halide Edip in Handan ı, mektuplarla oluşturulmuş, ilginç bir roman. Eser, ilk olarak 1912 de Tanin gazetesinde tefrika edildikten sonra, aynı yıl kitap olarak yayımlanır. Bilindiği gibi, Halide Edip, 1909 da ilk eşi Salih Zeki den ayrıldıktan sonra, ciddi bir hastalık dönemi geçirir. Bu dönemde evliliği, kadın-erkek ilişkilerini sorgulayan sanatçı, Seviye Talip (1910), Handan (1912) ve Son Eseri (1913) adlı romanları yazar. Ayşe Kulin in Handan romanı, Halide Edip in Handan romanından beslenmiştir. Bunu yazar şu satırlarla itiraf etmektedir: ( ) Sen de tıpkı bana benziyorsun. Modern bir kadınsın, akıllı, tahsilli ve çalışkansın, buna rağmen cinsel ihtiyacının ve öfkenin esiri olabiliyorsun (A:K:H, s.139). Halide Edip in Handan Adlı Romanı Hakkında Kısa Bilgi 2 Cemal Bey in altı yaşında iken annesiz kalan kızı Handan, üvey anne, üvey anneden olan kardeşler ve üvey annenin yeğeni Neriman la birlikte kalabalık bir aile ortamında büyür. Aile hayatı, aldığı eğitim ve dünya görüşü bakımından devrinin ilerisinde bir genç kızdır. Romanın ilk sayfalarında 23 yaşında olan Handan ın, Hüsnü Paşa ile evli olduğunu ve Avrupa da yaşadığını öğreniriz. Handan ın kuzeni Neriman a talip olan Refik Cemal, bu ailenin Batılı anlayışa göre yetiştirilmiş kızlarından biriyle evlenecek olmanın heyecanı içindedir. Ancak bu ailede adı en çok konuşulan kişi Handan dır. Herkesin merakını celp eden genç kadın, Refik Cemal için de muammadır. Sonraları gerek mektuplarla, gerekse bir arada oldukları süre içinde Handan ı tanıma fırsatı bulan Refik Cemal, giderek genç kadından daha fazla etkilenmeye başlar. Kötü giden evliliğini kurtarma çabası içindeki Handan ise yaşadığı üzüntülere dayanamayarak hastalanır. Tedavisi boyunca yanından ayrılmayan Refik Cemal bu dönemde hafızasını kaybeden Handan a büyük bir tutkuyla bağlanır. Ancak, Handan düzelir gibi olduğu bir sırada Refik Cemal e duyduğu aşkın pişmanlığı içinde hayata veda eder. Handan ın ölümünden sonra ikili hakkında birçok dedikodu konuşulmaya devam etmektedir. Ayşe Kulin in Handan Adlı Romanı Hakkında Kısa Bilgi 3 2 Romanlardan yapacağımız alıntılarda, Halide Edip in Handan adlı romanı için H.E.H., Ayşe Kulin in Handan adlı romanı için A.K.H. kısaltmalarını kullanacağız. 3 Ayşe Kulin, Handan romanı hakkında, kendisiyle yapılan bir söyleşide şunları ifade etmiştir: Bora nın Kitabı, bu serinin ilki olan GİZLİ ANLARIN YOLCUSU ndan sonra bana eşcinsellerin reva gördüğü Homofobi Ödülüne meydan okuma arzumdan dolayı yazıldı. DÖNÜŞ erkek sesiyle yazdığım iki kitaptan sonra, kadın sesini özlemiş olmamın sonucuydu. Kocasını bir başka kadına kaptırmış bir kadının neler hissedeceğini biliyordum da, erkeğe kaptırmış bir kadının ne tepki vereceğinden haberim yoktu. Yazarken öğrenmiş oldum. Çok sevdiğim bir yazar arkadaşım Murat Somer, İlhami nin karısını ve kızını Dönüş te anlattın, şimdi sıra sevgilisine geldi, bence onu da yazmalısın deyince, neden olmasın diye düşündüm ama Handan ın hayatındaki en önemli olayı, İlhami olmamalıydı. Defne yi ve Gezi Parkı nı romana katarak sanırım bunu başardım. ( ).

3 23 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan 1949, İstanbul doğumlu olan Ayşe Kulin, günceli, sıra dışı olanı, popüleriteyi dökümenter bir yaklaşımla kurgulayan, biyografi-roman arası pek çok eseri oldukça ilgi gören (Tağızade Karaca, 2006: 75-76), dolayısıyla günümüzün en popüler yazarlarındandır. İzmirli bir ailenin kızı olan Handan, çocukluk aşkı Nedim in eğitim için Amerika ya gitmesi üzerine, İstanbul da okuduğu üniversitedeki hocası Haşim le ilişkiye girer. Bu ilişkiden hamile kalan Handan, çocuk özlemi çeken Haşim le nikâh masasına oturur. Nedim in ve ailesinin bu evlilikten vazgeçirme çabası boşa gider. Dış gebelik yaşayan Handan ın bir daha çocuk sahibi olamayacağı gerçeği evliliğini de bitirir. Genç kadın, yarım bıraktığı tahsiline devam ederek, iş yaşamına atılır. Hem ilk aşkını hem kocasını, hem de evlilik fikrini aklından çıkarır. Geçici ilişkilerle zamanını geçirmektedir. Son sevgilisi ve iş ortağı olan İlhami nin de karıştığı bir kazadan cinayet zanlısı olmamak için kaçarak kardeşinin yanına Amerika ya gider. Kardeşi Kayhan ağır hastadır ve kızı Defne yi kendisine emanet ederek hayata veda eder. Handan bir yıl kaldığı Amerika dan bir genç kızla birlikte yurda döner. Tam da Gezi olaylarının ortasına düşerler. Amerika da yetişmiş bir genç kızı olaylardan uzak tutmak mümkün olmaz. Defne nin gözaltına alınmasıyla ne yapacağını şaşıran Handan, kendisini bir sahil kasabasında bulur. İşte burada eline Halide Edip in Handan adlı romanı geçer. Kendisine bu adın verilmesini ve Handan la ortak yanlarını düşünürken, roman kahramanı Handan ın hayaliyle karşılaşır. İkisi arasında geçen konuşmalar hem Halide Edip in Handan ının hem de Ayşe Kulin in Handan ının bir iç hesaplaşması gibidir. Bu birkaç günlük hesaplaşmadan sonra İstanbul a dönen Handan, yeğeni Defne ile sakin bir hayat yaşamaya başlar. Ayşe Kulin in Handan romanı, biraz da Halide Edip in Handan adlı romanının şöhretine sığınmış izlenimi vermektedir. Yazar, seri olarak tasarladığı dört romanında, bir tek olayın çevresindeki kişilerin öykülerini anlatırken, son olarak Handan ı ele almış. Ancak Handan ın öyküsünü yazmak için de Halide Edip in Handan romanına yaslanmıştır 4. Ayşe Kulin in Handan adlı romanı esasında, öncesinde yazılmış olan üç romanın devamıdır. Bu eserler: 1. Gizli Anların Yolcusu (1. Bs. 2011). 2. Bora nın Kitabı (1. Bs. 2012) 3. Dönüş (1. Bs. 2013) 4. Handan (1. Bs. 2014) (bu serinin son kitabıdır) Burada Handan karakteri üzerinde durduğumuz için ilk üç romandaki Handan ı da değerlendirmemize almayı uygun gördük. Bu dört romanda Bora nın ölümü üzerine, onunla ilgisi olan kişilerin ölüm olayının gerçekleştiği akşama gelinceye kadarki maceraları, kahramanların her birinin ağzından ve onun bakış açısıyla anlatılır. Gizli Anların Yolcusu 5 adlı romanda anlatıcı İlhami dir. İlhami, 50 li yaşlara merdiven dayamış bir iş adamıdır. Ortağı birkaç yıl önce küçük yaştaki oğlunun bir kaza sonucu ölümü üzerine karısı Eda ve kızı Derya ile ilişkileri zedelenmiş biridir. Bu dönemde bir süre, ortağı 4 Kulin bu kitapta bir taşla çok kuş vuruyor sonuçta. Bir yandan Cumhuriyet in ilk yıllarıyla bugünü karşılaştırıyor, diğer yandan Halide Edib le birlikte Türkiye de kadının geçtiği yollara selam çakıyor. Gezi külliyatına katkıda bulunarak çağdaş bir yazar olarak son dönemin en önemli toplumsal olayını atlamamış ve farklı bir bakış açısı getirmiş oluyor. Güçlü kadın karakterlerine bir yenisi daha ekleyip kadın olmayı bir kez daha yüceleştiriyor., Ayşe Kulin in Güçlü Kadınları, ( ). 5 Araştırmacı Onur Caymaz, Gizli Anların Yolcusu adlı romanın, birçok bakımdan, başarısız, derinlikten uzak, toplum gerçeklerinden kopuk ve mantık hataları ile dolu olduğunu söylemektedir. Ben Yaptım, Olmadı Ayşe Kulin in Son Romanı Üzerine, ( ). Bu noktada, Ayşe Kulin in çok okunan popüler bir yazar olmanın getirdiği rahatlığı ve güveni sonuna kadar kullandığını söylemek olası.

4 Ayfer Yılmaz 24 Handan la da bir ilişki yaşar. Ancak durumdan rahatsızdır ve bu yasak ilişkiye son verir. Sonrasında, yayınevinde çalışanlardan Bora adlı bir gençle ilişki yaşamaya başlar. Bu arada kızı Derya da patronunun isteği üzerine kızı ile ilgilenen Bora ya aşık olmuştur. Bu arada yayınevinde Bora nın kendi hayat öyküsünü anlattığı Karanlığın İçinden adlı romanı Tayfun Kuzey adıyla yayımlanır. İlhami bu kitabın yazarının sevgilisi olduğunu herkesten gizlemeye çalışmaktadır. Handan kendisini terk eden sevgilisi ve ortağı İlhami nin garip davranışlarından, onun Bora ile yakınlaşmasından şüphelenir. İlhami ortaklığı bozmak istediğini söyleyince de Handan, onun kızını Bora yla evlendirerek kendisini kapı önüne koyacaklarını düşünerek telaşa kapılır. Bu meseleyi konuşmak üzere bir akşam Bora nın evine gider. Evde kocasının Bora ile ilişkisini öğrenen Eda ile de karşılaşır. Eda Bora nın yazmakta olduğu yeni kitabı ortadan kaldırmak için Bora nın bilgisayarını almaya çalışırken, Handan da kendisini şirketten koparan anlaşma metninin içinde olduğunu düşündüğü Bora nın bilgisayarını almaya çalışmaktadır. Bu kargaşa sırasında Bora balkondan düşer ya da intihar eder. Olaydan sonra evde bulunan Eda, Handan ve Bora nın arkadaşı Recep evi telaşla terk ederler. İlhami karısının bu ilişkiden haberdar olduğunu öğrenir. Sabah erken saatte Bora nın evine gidince genç adamın öldüğünü öğrenir. Polise haber verir. Ayşe Kulin sonrasında olayı Bora nın Kitabı nda, bu kez Bora nın bakış açısıyla anlatır. Buna göre asıl adı Bedrettin olan Bora, Doğu da bir köyde doğmuş, iki eşli babası ve kardeşleriyle yaşamaktadır. Sevgisiz bir aile ortamında yetişen Bedrettin (Bora) nın en yakın arkadaşı, kendisi gibi çaresiz bir çocuk olan Recep tir. Burası kadınların eşya gibi alınıp satıldığı, kayınpederin gelinine tecavüz ettiği, Kur an kurslarında öğrencilerin taciz ve tecavüze uğradığı bir çevredir. Recep, babası hapiste olduğu için annesiyle birlikte dedesinin yanında kalmaktadır ve Recep, dedesinin annesine tecavüz ettiğini bilmektedir. Bunu Bedrettin le paylaşır. Bedrettin ise farklı eğilimleri olduğunu gizlemeye çalışırken Kur an kursunda tecavüze uğrayıp susmak zorunda kalır. Kız kardeşi Cemile ve arkadaşı Recep in kendisinden gizli yaptıkları yardımlar sonucu yaşı büyütülerek askere alınır. Ne var ki burada yaşadıkları da çok farklı değildir. Yaşadıklarına dayanamayınca intihar eder ancak kurtarılır. Tedavi sürecinde kimlik değiştirir ve terhis olunca da üniversite tahsilini tamamlayarak İlhami nin yanında çalışmaya başlar. İlhami ye yolda görüp âşık olmuş ve bu işe girebilmek için de yalanlar söylemiştir. Aşkını içinde yaşarken, bir gezi sırasında alkolün de tesiriyle İlhami de ona karşılık verir. Bu arada geçmişini anlattığı Karanlığın İçinden adlı kitabı da Tayfun Kuzey adıyla İlhami nin yayınevinde basılır. Kazandığı başarı üzerine Bora, İlhami yi de anlattığı ikinci bir roman yazmaya başlar. Bir gün tesadüfen çocukluk arkadaşı Recep le karşılaşan Bora, İlhami den suça bulaşmış Recep e yardımcı olmasını ister. İlhami Recep i yurt dışına kaçıracak ve böylece kendisine yepyeni, namuslu bir hayat kurmasını sağlayacaktır. Bora, Recep ten yıllar önce, yaşının büyütülerek askere gitmesine sebep olduğunu düşündüğü kız kardeşi Cemile nin aslında onu karışmakta olduğu suçlardan kurtarmak için bu işe ön ayak olduğunu öğrenir. Genç kız, abisinin kendisini suçlayan mektubu üzerine de intihar etmiştir. Bunu öğrenen Bora, suçluluk duygusuna kapılır. Öte yandan iki erkek arasında bir şeyler olduğunu sezen ancak İlhami nin Bora yla kızı Derya yı evlendirerek kendisini şirketten çıkaracağı düşüncesine kapılan Handan, bir gece Bora nın evine gider. O esnada evde Bora nın çocukluk arkadaşı Recep de bulunmaktadır. Tesadüfen bu ilişkiyi öğrenerek Bora nın bu ilişkiyi anlatan yeni romanının taslağını yok etmek için İlhami nin karısı Eda da o evdedir. Handan Eda yı da görünce şüphelerinin gerçek olduğunu düşünerek bilgisayarı Bora nın elinden almaya çalışır. Aynı anda Eda da bilgisayarı ele geçirmeye çalışmaktadır. Ne var ki bilgisayarı kaptıktan sonra balkona çıkan Bora, bu itiş kakış sırasında balkondan düşer. Evdekiler hızla olay yerinden

5 25 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan uzaklaşırlar. Olaya şahit olan Recep, Bora nın katil zanlısı olarak tutuklanan İlhami ye o gece olanları anlatan bir mektup yazarak olayı aydınlatır. Bora, ya kazara balkondan düşmüş ya da büyük ihtimalle intihar etmiştir. Dönüş adını taşıyan üçüncü romanda ağırlıklı olarak İlhami nin kızı anlatıcıdır. Arada olaylar İlhami nin karısı Eda nın da bakış açısıyla verilen bölümlerle desteklenir. Dönüş te Derya, Bora nın öldüğü gecenin sabahında annesi tarafında İngiltere ye götürülüşünün ardındaki gerçeğin peşine düşer. Derya, annesinin isteği üzerine onunla birlikte Bora nın evine gitmiş, annesinin gecikmesi üzerine yukarı çıkmış, o esnada birinin düştüğünü sanmış ama emin olamadan annesi tarafından olay yerinden uzaklaştırılarak apar topar İngiltere ye götürülmüştür. Annesi İlhami nin kendilerini Handan yüzünden terk ettiğini söyleyerek kızından gerçeği gizlemiştir. Derya ise annesini terk eden babasının kendisini neden aramadığını düşünmektedir. İki kadın kendilerine yeni bir hayat kurmuşlardır. Bu arada bir İngiliz ile evlenen Eda uzak doğu seyahatine gitmiştir. Ancak burada kocası hastalanınca kızından kendilerini destek olması için yanlarına gelmesini ister. Derya da bu seyahate hazırlanırken babasının kendisine ulaşmak için karısına yalvaran mektuplarını tesadüfen bulur. Annesinin yalan söylediğini anlayarak, Singapur a değil, Türkiye ye gidip babasını bulmaya karar verir. Urla da tanıştığı Hakan adlı bir gençle birlikte babasını bulan Derya, bir zamanlar âşık olduğu Bora nın, babasının sevgilisi olduğunu ve o gece öldüğünü öğrenir. Karmaşık duygular içinde, kocası David den sonra annesinin de hastalandığını öğrenerek Singapur a gider. Ancak artık çok geçtir. Annesinin ölümü üzerine, annesinin cenazesini, David i de yanına alarak babasının yanına Urla ya getirir. Serinin son romanı Handan dır. Handan, yeğeni Defne nin gözaltından çıkışını beklemek için gittiği Urla da Derya ile karşılaşır. Ve geçmişe bir sünger çekerek yeniden görüşmeye başlarlar. Bu arada Handan ın Eda nın kocası David e ilgi duyduğu hissettirilir. Halide Edip in Handan Romanında Handan Türk edebiyatının en önemli kadın yazarlarından olan Halide Edip, eserlerinde dönemine göre güçlü, kişilik sahibi kadın karakterler ortaya koymuştur. Bu örneklerle kadının birey olarak varlığını, toplum içinde taşıdığı önemi de vurgulamaya çalışmıştır. Güçlü kadın karakterlerden biri de Handan dır. Halide Edip in Handan ında ağırlıklı olarak, aile bireylerinin, kendisini tanıyanların onun hakkındaki gözlem ve yorumları ortaya konulur. Cemal Bey in ilk evliliğinden olan kızı Handan, babası, üvey annesi ve kardeşleri ile birlikte Kuzguncuk Tepesi ndeki büyük evde yaşamaktadır. Bu ailenin en dikkat çeken özelliği ise alafranga adetleri ile çevrenin dikkatini çeken bir aile olmasıdır. Komşularına göre başları sıkışınca camiye koşan kimselerdir. Bu ailenin en dikkat çeken kişisi, romanın da başkişisi olan Handan, evdeki diğer çocuklardan farklı bir kişilik sergilemektedir. Herkesin hakkında bir fikre sahip olduğu Handan ı kimi çok sever, kimileri de hiç sevmez. Kuzeni Neriman a göre; iki nevi erkek vardır: Handan ı fevkalade bulanlar ve sevenler; bunlar akıllı ve fevkalade adamlar (Hüsnü Paşa müstesna). Handan ı çirkin ve alelade bulanlar; bunlar basit ve alelade adamlardır! ( ) (H.E.H., s.44) Üvey anne Sabire Hanım, Handan dan pek de hoşlanmaz. Handan ı akıllı ancak güzel olmayan bir kız olarak değerlendirir (H.E.H., s.69). Onu uzaktan tanıyanlardan biri de Server dir. Server e göre Handan, yaşından büyük, gerektiğinden fazla bilgili, kendini beğenmiş, etrafındaki güzellikleri kıskanan bir kadındır. Dolayısıyla sevilecek biri değildir:

6 Ayfer Yılmaz 26 ( ) Ne olduğuna pek insan karar veremiyor. Kuru, sadece akıllı bir kadın başlangıcı mı nedir? Hele Nâzım la tanışmalarından sonra hah, işte tam birbirlerini buldular- dedim. Sonra onu en iyi Hüsnü Paşa ile evlenirken anladım. Hayatı fazla temiz geçmiş, kitaplardan başka hayatı görmediği halde cümle-i asabiyesinde ve vücudundaki ebedî muhteris, pürhayat bir Havva nüfuzu nazarıyla Nâzım dan, o haki aşklardan ve âşıklardan uzak olan Nâzım dan pek tabii olarak kaçmış. En nihayet tecrübekâr, fena Hüsnü Paşa nın belki biraz mahirane, belki de meclûbiyetin maddiyatı ile sarsılmış, evlenmiş! Şüphesiz o buhranlı zamanında Hüsnü Paşa yerine bir Ahmet Paşa, Mehmet Paşa, bir sen veyahut hele ben kolaylıkla bu zevç olabilirdik. Fakat bilmem ki Hüsnü Paşa yı sevdiği kadar sever miydi? Handan işkence ile bile mevcudiyetinden bir şey vermeye ebediyen muhtaç kadınlara benzer. Hüsnü Paşa kadar ondan hangi erkek müsamaha, şefkat, af ve tahammül isteyebilir? Bununla beraber bence bu zevç sen yahut ben olmadığımıza memnunum. Çünkü Handan ın kalbi son sözünü söylemiştir, buna eminim. Ve o kadın mutlak sevecektir. (H.E.H., s. 96). Handan, fizikî görünümü bakımından kızıl saçları ve aynı renkteki iri gözleriyle dikkat çeker. Birçok kızıltılı, açıklı koyulu acayip saçları vardır. Saçlarını iyi düzeltir. Saçlarının renginde büyük gözleri vardır. (H.E.H., s.16). Handan, Güzel olup olmadığı na (H.E.H, s.22) hükmedilemeyen kadınlardandır. Hatta, kibar, zarif, zeki (H.E.H., s.39) ve nefis küçük tavırları (H.E.H, s.39) olan Handan, ( ) pek iyi, nazik, aklı olmasına rağmen Lakırdı söylerken (H.E.H, s.39) kadın olduğu dahi düşünülemeyecek kadınlardandır. Kuzeni Neriman a göre, her şeyle eğlenen ve müstehzi tavırlarına rağmen kırıcı olmayan (H.E.H, s.28) bir kadın olarak takdim edilen Handan ın, romanın ilerleyen sayfalarında insanlara karşı saygısız denilecek davranışlardan çekinmeyen bir kadın olduğu görülür. İnanç bakımından dönemine göre farklı olduğu Neriman ın sözlerinden anlaşılır: -Hiç de kendini beğenmiş değildir. Faziletleri mi? Ne bileyim! Eğer bundan beş vakit namazını, her sene orucunu kaçırmaz demek istersen pek değildir. İkide bir de camilere gittiği de var ya. Fakat iyidir, yok yok hem de fenadır, her şeydir, ne bileyim ben! (H.E.H., s.16) Çocukların eğitimine önem veren Cemal Bey, evde özel hocalar nezaretinde çocuklarını yetiştirmektedir. Ancak bir müddet sonra, Handan dinmek bilmeyen bir öğrenme isteği ile evdeki diğer çocuklardan ayrılır. Handan daki öğrenme merakı, eğitiminin devam etmesini zorunlu kılmıştır. Böylece onun için daha bilgili hocalar getirilmeye başlanır. Bu durum, eserin yazıldığı dönem dikkate alındığında, geleneksel anlayışa uygun değildir. Zaten Handan da diğer genç kızlar gibi değildir. Devrin anlayışına göre Handan, evlenilecek yaşı geçmektedir. Ayrıca erkeklerden daha akıllı olduğu anlaşılan Handan ın başka kızlara benzeyen halleri (H.E.H., s.69) ve insanları kolayca etki altına almayı başarması da üvey annesine göre acayiptir. Babasına göre, cinsiyetini kimsenin pek düşünmediği, erkek gibi kız dır (H.E.H., s.77). Handan, evdeki diğer çocuklardan farklı olarak, erkekten kaçma zamanı geldiğinde, babasının ahbaplarıyla görüşmeye devam eder. Erkek egemen dünyada, kendisini göstermekten ve takdir edilmekten zevk almaktadır. Handan son hocası Nâzım a âşık olur. O dönemde vatana hizmet idealleri olan bir genç kızdır Handan. Bir müddet sonra Nâzım Handan a evlenme teklifinde bulunur. Ancak, vatanperver bir kadın olan Handan ile ateşli bir vatanperver olan Nâzım ın aşk anlayışı örtüşmez. Aşk evliliği yapmak isteyen Handan, Nâzım da bu aşkı göremediğini söyleyerek

7 27 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan evlilik teklifini kabul etmez. O na göre evlilikte yalnız kadın değil, erkek de sevmeli ve bunu göstermelidir. Ve genç kadın Nâzım ın evlenme teklifini düşündüğü sırada, Hüsnü Paşa ile tanışır. Hüsnü Paşa nın gösterdiği ilgi, Avrupa görmüş olması, saygın kişiliği Handan ın başını döndürür ve onunla evlenmeye karar verir. Öğrenmeye meraklı, idealleri olan bir genç kızın, Nâzım gibi vatanperver bir genci reddetmesi ve hemen ardından memlekete hizmet arzusunu bir kenara bırakarak, Hüsnü Paşa ile evlenip, Avrupa da müreffeh bir hayat sürmesini, yazarın idealist bir genç kadın yaratma konusunda henüz yeterince cesur hareket edemediğini düşündürmektedir. Handan Hüsnü Paşa ile nikâhlanır. Ne var ki evlilik hayatında büyük bir hayal kırıklığı yaşar. Kısa bir zaman sonra Nâzım ın ölümü gerçekleşir (H.E.H, s.90). Bu olay sebebiyle sinir buhranı geçiren Handan ı kocası Hüsnü Paşa, yurt dışına götürür. Handan, ölünceye kadar yurt dışında yaşar. Hüsnü Paşa, gerek dünya görüşü gerekse yaşam tarzı ve evlilik kurumuna bakışı ile giderek Handan a ıstırap veren bir şekil alır. Evliliğinin altıncı yılından sonra kocası ile aralarındaki bağ iyiden iyiye kopmaya başlamıştır. Tam bu sırada, kuzeni Neriman ın kocası ve çocuğu ile Londra ya taşınır. Kocasının ilgisizliği Handan ı kuzeninin ailesine sığınmaya iter. Mütemadiyen Hüsnü Paşa ile tartışmakta olan Handan, giderek mutsuzluğa sürüklenmektedir. Hayatımızda seni memnun etmeyen ne idi diye uzun uzun düşünüyordum. Evvela on yedi yaşımın acemilikleri, biraz da şımarıklığı vardı, değil mi? İtiraf ederim, beni o kadar müstesna, o kadar bol muhabbet içinde büyütmüşlerdi ki kendimi lahuyti biliyordum. Beni seven bir adama istediğimi yaptıramayacağımı hiç düşünmezdim. Filvaki bazen müşkülatla, bazen de ani olarak her dediğimi herkese yaptırdım. Sana bile, anut ve kalpsiz sana da, değil mi? Ve içimden bir şey diyor ki: Bekle, istediğin Hüsnü nün kalbi, değil mi? Mutlak onu da kazanacaksın, bütün dünyanın kadınları müsabakaya girişse yine kazanacaksın. Fakat başka bir şey, başka bir şeytan ya senin kalp diye beklediğin şey onda cümle-i asabiyeden başka bir şey değilse diyor. O vakit elim ayağım kesiliyor. Farz edelim ki senelerden, elemlerden ve gözyaşlarından sonra mümkün olsun da cümle-i asabiyeden üzerinde olan nüfuzum her yeni teması ufak ve adi bir iz haline koyacak kadar kudretlensin. Sonra, kalp diye kazandığım şey müteselsil bir ihtiras anlarından ibaret mi kalacak? (H.E.H., s ). Refik Cemal e karşı bir şeyler hissetmeye başlayan Handan, kocasına sadık kalmak için kendisiyle mücadele eder haldedir. Handan kocasına, iç dünyasını, duygularını ortaya koyan mektuplar yazar ancak gönderemez. Bu mektuplarda Handan, bir yandan kocasına kırgın, bir yandan sevgili kuzeninin kocasına duyduğu aşktan korkan, utanan ve vicdan azabı duyan bir kadın olarak karşımıza çıkar. Kocası Hüsnü Paşa nın, Neriman ve onun eşi Refik Cemal e bırakıp gittiği Handan, yaşadıklarına dayanamayarak menenjit hastalığı geçirir. Bu süreçte kısmen hafıza kaybı yaşar. Onunla birebir vakit geçiren Refik Cemal le duygusal bir yakınlık içine girer. Tedavi için Handan ı Sicilya da Mesina Körfezi ne götüren Refik Cemal, zamanının tamamını Handan la geçirmektedir (H.E.H., s ). Burada kiraladığı evde iki âşık gibi yaşamaktadırlar. Handan ın hafızası yerine geldikçe Refik Cemal Handan ın artık kendisini kuzeninin kocası olduğunu bildiği halde sevmekte olduğunu anlamıştır. Bu dönemdeki duyguları, Handan ın Tahassüsleri başlıklı bölümlerle okuyucuya sunulur. Burada konuşan Handan dır. Refik Cemal i sevdiğini itiraf eder. Ben onu seviyorum, körlerin ziyayı sevdiği gibi seviyorum. O yanımda olmasa bütün hayat vazifelerim duracak zannediyorum. Ne vakitten beri onu seviyorum? Nereden geliyorum?

8 Ayfer Yılmaz 28 O nereden geliyor? Hayatımda ancak birbirini takip eden güneşli, mesut günler var, bir de bu günlerin saadetini, güneşini yapan Refik Cemal. (H.E.H., s.216). Hafızası yerine geldikçe ve kimliği ile ilgili ayrıntılar netleştikçe genç kadının vicdan azabı içinde kaldığı görülür. Neriman a karşı vicdan azabı duyan Handan, kendisinden nefret etmekte, hatta tiksinmektedir: Değil cennet, hatta cehennem, cehennemin en yakıcı, en işkence edici derinlikleri bile beni kusup atmalı. Ben ebediyen hiçbir yerde kendime yer bulamamalıyım. Hava, deniz ve esir beni reddetmeli, vücudumu tabiatın hiçbir unsuru kabul etmemeli, ruhumu hiçbir ahret, hiçbir mabut, ebediyen kovularak, ebediyen yüzümü, mülevves yüzümü, günahkâr ruhumu örtmek, saklamak için bucak bucak gitmeli, sürünmeli, kahrolmalıyım! Fakat olmayacağım değil mi? Üç gün sonra yine Allah ın cennetinden ezvak-ı mukaddeseyi yere getiren, kirleten ruhumla, Refik Cemal ile yan yana, el ele İstanbul a gideceğiz, en sevgili çehreleri yalancı tebessümler, en sevgili elleri hıyanetkâr temaslarla aldatmak için gideceğim, öyle mi? Çekil Handan, senden iğreniyorum; çekil Handan, seni mahvetmek, yok etmek istiyorum. Fakat eczanın dağılacağı sulardan, topraklardan utanıyorum! Onlar o kadar alçak bir şey daha almamışlardır, almayacaklardır. (H.E.H., s ). Vicdan muhasebesi yapan Handan, iç hesaplaşmasında hem Neriman a karşı, hem de babasına karşı kendisini günahkâr görmekte, bu günahla yaşayamayacağını düşünmekte ve bu duruma gelmesinde sorumlu olduğunu düşündüğü kocasına öfkelenmektedir. Genç kadın, bu psikoloji altındayken tedavi gördüğü hastanede hayata veda eder. Handan, Halide Edip in kendisinden de izler taşıyan bir karakterdir. Dönemine göre oldukça iyi bir eğitim almıştır. Genç yaşta, kendisinden yaşça hayli büyük biriyle evlenmiştir. Ayrıca, Handan, kendisi gibi İttihatçıdır, feministtir. Çünkü kadının, erkeğin ruh ve fikir arkadaşı olduğu inancındadır. Ve Handan bir vatansever dir. (Kanbolat, Tarihsiz: 31). Yayımlandığı dönemde üzerinde çok konuşulan, yazılan Handan ın, sonraları yazarı Halide Edip i mahcup ettiğini belirten çalışmalar olduğunu da burada hatırlatmamız gerekmektedir. 6 Ayşe Kulin in Handan Romanında Handan Ege de bir sahil kasabasındaki bir küçük otelde gözlerini açan Handan, odada eline geçen Halide Edip in lerde yazılan ve ağdalı bir romantizmle örülmüş Handan adlı romanını okumaya başlar. Halide adlı babaannesini etkilediği için doğduğunda ona, Handan adı verilmiştir. Ve orta yaşa yaklaşan Handan, romanı okudukça ortak bir kaderi paylaştığına inandığı roman kahramanı Handan ile kendi hayatı arasında benzerlikler, farklılıklar tespit etmeye başlar. Ayşe Kulin in Handan ı, Cumhuriyet Türkiyesi nin modern kadını izlenimi vermesine rağmen, yaşadığı tecrübelerden sonra kendisini hasta hisseden bir kadındır: ( ) yorgun, bezgin ve hafızasız Handan! Kendinden kurtulmak için unutmayı seçen ve fakat onu dahi beceremeyen. Dışarıya verdiği görüntü ise, şu işe bakın ki tam tersi. Tuttuğunu koparan bir kadın imajı. Kimse bilmiyor kopardıklarından elinde kalanın kocaman bir yalnızlık olduğunu. (A.K.H., s.10). 6 Halide Edip, eser hakkında şu itirafta bulunmuştur: Sahte bir tevazu göstermeden şunu söyleyebilirim: Handan kendi türü romanlar içinde büyük bir başarı kazanmıştı. Ben de fazlasıyla tatmin olmuştum. Ancak şimdi Handan ın ham ve başarısız olduğunu düşünsem de Handan ın yazarı olarak yaşamaya mahkûmum. Aslında ben kitap yayıncının eline ulaştığı an tam anlamıyla çökmüştüm. (Memories of Halide Edib, Gorgias Press, NJ, USA, 2005 ten aktaran İpek ÇALIŞLAR, Halide Edib Biyografisine Sığmayan Kadın, Everest Yay., İstanbul, 2010, s.96).

9 29 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan Adını aldığı roman kahramanı Handan ile aralarındaki farklılıklar ise kendi yorumuyla şöyledir: ( ) Halide Edib in kahramanı Handan la çocukluk yıllarımızda bir benzerliğimiz yok. O öksüz bir çocukmuş. Kanadı kırık kuş! Babasının ikinci eşinin elinde, üvey kızkardeşleriyle birlikte büyümüş. Ben öz ana-baba, hatta çifte öz büyükanne ve dede ile geçirdim çocukluğumu. O İstanbul da konaklarda yaşamış. Biz, anneannemin Güzelyalı daki bahçeli evinin kat karşılığı yaptırılan ve birkaç yıl sonra deniz doldurulduğu için sahilin kaybeden apartmanın değişik dairelerinde oturduk yakın akrabalarımızla. Osmanlı paşalarının Avrupa görmüş İstanbullu çocukları değil, Cumhuriyet in İzmirli memur çocuklarıydık. Yani, ilk aşkımızın yeşermeye başladığı yıllara kadar, adlarımızın dışında bir benzerliğimiz yokmuş Handan la. (A.K.H., s. 17). Ayşe Kulin in Handan ı, çocukluğunu 70 li yıllarda yaşamış, İzmirli memur bir ailenin kızıdır. Ortaokul ve lise çağlarındaki aşkı mahalleden arkadaşı Nedim dir. Ancak Nedim in üniversite tahsili için Amerika ya, kendisinin de İstanbul a gitmesi Handan ın hayatını tamamen değiştirir. Halide Edip in Handan ının yakın arkadaşı kuzeni Neriman ken, Ayşe Kulin in Handan ının yakın arkadaşı da kuzeni Oya dır. Handan Oya ya yazdığı 15/4/1991 tarihli mektupta, âşık olduğu hocası Haşim le evlenmek istediğini, bu konuda ailesini ikna etmesi için kendisinden yardım istediğini yazar. Handan, Oya ya kendisini bırakıp gittiğini düşündüğü Nedim den intikam almak isteği ile bu ilişkiyi yaşadığını söylese de, tanınmış bir mimar olan Haşim in, yakışıklılığından, sosyal statüsünden ve cinsellik konusundaki tecrübesinden etkilenmiştir. Haşim ise evli olduğu halde, öğrencisi Handan la ilişki yaşamış ve Handan ın hamile kalması üzerine çocuk arzusundan dolayı karısından ayrılıp, Handan la evlenmeye karar vermiştir. Oya ya göre, Handan, kendisinden en az yirmi yaş büyük olan Haşim le evlenmesini Nedim den intikam almak için isterken yuva yıkan kadın konumuna düşen bir genç kızdır. Ayşe Kulin in Handan ı, Halide Edip in Handan ını okurken, Haşim le olan evliliğinden duyduğu pişmanlığın acısını hisseder. Bu evliliği maddi imkanları aşka tercih ettiğini itiraf eder. Onun kocası Haşim, Halide Edip in Handan ının kocası Hüsnü Paşa ya benzemekte ve iki kadının da evliliği birbirine paralel görünmektedir. Her iki Handan da ilk görüşte âşık oldukları ve sonradan terk ettikleri ilk aşkları ile birbirlerine benzerler: Ne çelişki ama biz Handanlarınki! Tüm kalbimizle âşık olalım, sonra da şımarık genç kızlar olarak, sevgililerimize ihanet edelim, gururlarını, kalplerini kıralım! Handan benden mert çıkmış, yine de! Telefona ya da mektupla değil, yüz yüzeyken cesaret etmiş ayrılık kararını açıklamaya: (A.K.H., s.47). Halide Edip in Handan ından ayrıldığı nokta ise, Ayşe Kulin in Handan ı kendisine göre- sevdiği kişiyi terk ettiğinde pişmanlık ve aşk acısı duymamasıdır. O aşktan dolayı hastalanıp ölmeyi ya da intihar etmeyi zayıf bir romantizm olarak görür. Handan dış gebelik sonucu bebeğini kaybedip de bir daha çocuk sahibi olamayacağı kesinleşince, bir yıl sonra kocası tarafından terk edilir. Kocasından alelacele boşanan Handan, baba evine geri döner. Önceleri utancından sokağa çıkmaz. Zor günler geçirir. Bundan sonra çocuk sahibi olamayacağı için, hiçbir erkeğin kendisiyle evlenmek istemeyeceği gibi bir düşünceye kapılır. Kocasını da özlemektedir bu arada: ( ) Kendi hatam yüzünden kaybettiğim ilk aşkım için pişmandım. Ultra-modern döşenmiş, muhteşem manzaralı evimi ve bana tutkuyu, cinselliği öğreten adamı, ondan nefret etmeme rağmen, unutamıyordum. Tıpkı Handan gibi benim de işkencecimi özlediğim anlar

10 Ayfer Yılmaz 30 olabiliyordu. Ve okudukça görüyordum ki, Handan da benim gibi duygusal gelgitler yaşamış. Kalbi Nâzım için çarpmış fakat bedeni onu hazla tanıştıran Hüsnü Paşa nın esiri olmuş. (A.K.H., s.59). Ancak, hayata kaldığı yerden devam eder. Ankara da bir başka üniversitede tahsilini sürdürür. Yok, romandaki Handan benim gibi göğüslememiş hayatı. Onunki daha çok gönül kırıklığını bahane ederek içine kapanmak, benim Oya mın karşılığı olan akrabası Neriman la dertleşerek kendi mutsuzluğunda demlenmek. Üstelik onun hayatına kocasından başka erkek de girmemiş. Tamam, bir büyük aşkı daha var ama benim yaşadıklarımla kıyaslanacak tarafı yok o aşkın. Adaşımınki platonik bir sevdaymış. Bense, kırılan gururumu onarmak, hayata tutunmak için bir sevgiliden diğerine koşup durmuştum, terk edilmenin intikamını almak istercesine. Bu arada fakültemi bitirmiş, stajımı İstanbul da bir reklam ajansında yapmıştım. Sonra kendime bir başka ajansta iş bulmuş, reklam dünyasının içine dalmıştım. Erkeklerle omuz omuza çalışırken, onlarla rekabet ederken biraz da erkekleşmiştim hatta. (A.K.H., s.60). Handan, kendisini sadece işine vermeye karar vermiştir. İşinde başarılı, zengin ve takdir edilen bir kadın olmayı kafasına koyar. Hayatına renk getirmek için kısa süreli ilişkiler yaşayan Handan, bu ilişkileri aşk olarak görmez. Değişen zaman, ilişkileri değersizleştirmiştir: Ya, böyle işte adaşım Handan Hanım, senin gençliğin benim büyükannelerimin gençliğine denk gelmiş. Gizli sevdaların, için için yanmaların ve umutsuz aşkların mevsimiymiş senin devrin. Bense bir başka zaman dilimindeydim aşklarımı yaşarken. Biz yetmişlerin çocukları, ayaklarımızın üstüne basabilmiş, ekonomik özgürlük kazabilmişsek, mahalle baskılarına kafa tutup sere serpe yaşayabildik aşklarımızı. Çoğu kez cinselliği aşk ile karıştırdık ama ne gam! Her devrin oyunu başka! (A.K.H., s.63). Ayşe Kulin in Handan ı otel odasında uyumaya çalışırken Halide Edip in Handan ının hayali çıkagelir. Böylece bir roman kahramanı, yıllar sonra bir başka romanın da kahramanları arasına dahil olur. Halide Edip in Handan ı, Neriman a gönderdiği fotoğraftaki kıyafetiyle Handan ın karşısında belirir. Handan, Halide Edip in Handan ına biraz da onu küçümseyerekkendisinin, yaşadığı zamandan dolayı ondan çok farklı olduğunu kanıtlama çabası içine girer: Daha önce düşündüklerini bu kez hayali Handan a açıklamaya çalışır. O modern zamanların, kendi ayakları üzerinde duran, erkek egemen dünyada var olan, aşk acısını çabuk atlatabilen, güçlü bir kadındır. Öte yandan hayali Handan ise aradan neredeyse yüz yıldan fazla bir zaman geçmesine rağmen Türk kadını özünde pek de değişmemiştir. Halide Edip in Handan ı, kendisini yazan Halide Edip in Türk kültürüne katkıları konusunda modern zaman Handan ını uyarır: ( ) O pek küçümsediğin mazide, beni yaratan Halide Edib olmasaydı, kendisi gibi kahraman arkadaşlarıyla önce vatanı kurtarmaya koşup sonra da kadın haklarını müdafaa etmeseydi, teknoloji istediğin kadar hızlansın, neye yarar ki?! Sen, şimdi ayıp olacak ama, kusura bakma, zor yaşardın fikri hür, irfanı hür hayatını. (A.K.H., s.82). Sonrasında iç hesaplaşmaları başlar. İlk olarak, uzun süre birlikte olduğu, ancak kendisiyle evlenmek istediği için terk ettiği Oktay adlı şahsı hatırlar. Ondan ayrılma sebebi, Oktay ın ayrıldığı eşinden iki çocuğunun olması ve Handan ın üvey anne etiketiyle yaşamak istememesidir. İşte bu noktadan sonra Handan, evliliğin gerekli olup olmadığını düşünmeye başlamıştır. Bu noktada eğitimli, iş yaşamında başarılı, özgüveni yüksek, kendi ayakları üzerinde durabilen bir kadının şartları, bilinen ezberleri sorgulaması ile karşı karşıya geliriz:

11 31 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan Romanın başkarakteri Handan ın, kendi sözleriyle, Yalnız bir kadın güçlü olabilir miydi? Mutlu olabilir miydi, peki? sorusuna cevap arayan Ayşe Kulin, günümüz metropolünde yaşayan, eğitimli, kendine güvenli, başına buyruk, yaralarına rağmen hayata tutunan ve asla pes etmeyen kadın figürüne odaklanıyor bu capcanlı romanda. Mutluluk için basit formüllerle yetinmeyen Handan karakteri, hatalarına ve acılarına rağmen asla geri çekilmiyor; her şartta, her vakit yeni bir başlangıç yapma riskini göze alıyor. 7 Romana geri dönecek olursak, Handan evlilikten uzak ilişkiler yaşamayı kafasına koyduğu sırada, İlhami ile tanışır. Önce patronu, sonra ortağı olan İlhami evlidir ve aşk konusunda Handan ın beklediği karşılığı vermekten uzaktır. İlhami nin küçük yaştaki oğlunun bir kazada ölmesi üzerine sarsılan evliliği Handan a beklediği fırsatı verir. Ve İlhami yle bir ilişki yaşamaya başlar. Bundan da hayli memnundur. Handan ın erkeklerle ilişkileri genellikle duygusallıktan ziyade cinsellik üzerinedir. Ve bu arayış onu adeta isterik bir kadın haline getirmiştir. İlhami ye karşı hisleri bu bakımdan dikkate değer. İlhami üzgün olduğu Handan ın beklediği karşılığı verir. Handan amacına ulaşır. Ancak, Handan bu ilişkide aradığı mutluluğu bulamaz. Yine de İlhami den çok şey öğrendiğini itiraf eder: Nedim e olan duygularımın çocukça bir heves, Haşim e tutkumun ise intikam duygusuyla karışmış ham inat olduğunu anlamama sebep olan da oydu, içimdeki tüm iyilikleri su yüzüne çıkartıp bana şefkatle, merhametle sabırla sevmeyi öğreten de, hatta bir erkekten diğerine koşmanın saçmalığını gösteren de. Yüreğimi olduğu kadar, bulunduğum mekânları da aydınlatan güneşimdi. O hayatıma girene kadar, tutkular, hevesler, heyecanlar aşka dair ne yaşamışsam hepsi, her şey silinip gitmişti belleğimden. Günün birinde böyle bir adamı hayatıma kesinlikle gireceğini sezerek, yıllarca sadece onu beklemiştim sanki. (A.K.H., s.78) Ayşe Kulin in Handan ı, İlhami nin ofiste çalışan Bora ile yakınlaşmasından rahatsız olarak zamanla huysuzluk yapmaya başlar. Patrona kendisini sevdirmekte mahir olan Bora, Handan ile İlhami nin ilişkilerindeki dengeleri bozmuştur. İlhami, Handan ı ortaklıktan çıkarmayı isteyecek kadar ondan vazgeçmiştir. Handan modern zamanın kadını olarak, maddi meselelerde de uyanık bir kadındır. Ortaklıktan çıkartılacağını anlayınca, bunun hesabını sormak için gittiği Bora nın evinde bilgisayarı almaya çalışırken itiş kakış sırasında birisi bilgisayarla birlikte balkondan aşağı düşer (A.K.H., s.86). Olay polisiye bir hal almıştır. Ertesi gün düşenin Bora olduğunu gazetelerden öğrenir. Bora nın ölümü üzerine İlhami tutuklanır. Handan can havliyle Amerika ya kardeşinin yanına kaçmaya karar verir ki bu arada kardeşinin kanser olduğunu öğrenir. Bundan sonra Handan ı abla ve hala kimlikleriyle görürüz. Handan, kardeşinin kızı Defne ye sahip çıkacağına söz vererek kardeşini sakinleştirir. Defne yle iyi anlaşmaktadır. Annelik hoşuna gitmiştir. Handan, kardeşi Kayhan dan, ilk aşkı Nedim in öldüğünü öğrenir. Aynı gün kardeşi Kayhan da hayatını kaybeder. Handan oldukça üzgündür. Ancak diğer yandan artık anne olduğunu düşünerek, üzerine düşen sorumluluktan dolayı huzurludur (A.K.H., s.126). Yeğeniyle birlikte Amerika dan İstanbul a gelen Handan, tam da Gezi olaylarının ortasına düşer. Yeğeni Defne, olaylar sırasında gözaltına alınır. İşte bu otele de yaşadığı kargaşanın yorgunluğunu atmak ve Defne nin serbest kalacağı tarihi beklemek için gelmiştir. 7 Ayşe Kulin in Yeni Romanı Handan Çıktı ( ).

12 Ayfer Yılmaz 32 Bütün bu yaşadıklarının zorluğundan bahsederken, Halide Edip in Handan ı yazar Halide Edip in, Ayşe Kulin in Handan ından daha fazla mücadele verdiğini, hakiki savaşlarda, hakiki cephelerde görev aldığını hatırlatır. Kadın hakları konusundaki çabalarına da değinen hayali Handan, Halide Edip in hürriyet uğruna verdiği mücadelelere de değinir. Yazdıklarıyla, yaptıklarıyla, toplumu bilinçlendiren, Cumhuriyeti kuran kadroyu da bu bakımdan etkileyen bir isimdir. Ve Halide Edip, düşüncelerini açıklayabilmek için Handan ı yazmıştır. ( ) Benim yaşadığım günlerde, Osmanlı entelektüelleri, gelenekçi mi, ilerici mi, hümanist mi, realist mi, İslamcı mı, Batıcı mı, yoksa Türkçü mü olsunlar, ne istediklerini bilemedikleri bir ruh hali içindeydiler. Kafaları karışıktı, tıpkı benim gibi. (A.K.H., s.138). Ayşe Kulin in Handan ı, Halide Edip in Handan ını, ömrünü siyasi gelişmelerden uzak, sadece aşk acısı ile geçirmekle suçlar. Oysa Halide Edip, bu aşk öyküsü içinde siyasi mesajlar da vermiştir: Benim âşık olduğum üç erkek, birer semboldür aslında. İlk aşkım Nâzım, kadında karakter ve zekâ arayan Batılı erkeği, sefil kocam Hüsnü Paşa ise, kadını sadece cinsel bir nesne olarak telakki eden Osmanlı erkeğini temsil eder. Ama kollarında öldüğüm yasak aşkım, bendeki zekâyı, ruhu ve kadınlığı aynı anda görebilen tek kişi oldu. (A.K.H., s.139). 8 Halide Edip in Handan ı, Ayşe Kulin in Handan ını modern, akıllı, tahsilli, çalışkan bulmasına rağmen, onun zaman zaman öfkesinin ve cinsel dürtülerinin esiri olabildiğini söyler. Bütün bunların yanında, onun ailesine önem vermesini de takdir eder. Romanın yarısından sonra, adeta kabuk değiştirerek, fedakâr bir abla ve hala görünümüne bürünen Handan, yeğeni Defne nin sorumluluğunu üzerine alarak, Halide Edip in Handan ından farklı bir misyon yüklendiğini düşünür. Handan, bundan sonraki hayatını Defne ye adayacaktır. Romanın geri kalan kısmında Handan ın yeğeni Defne ile İstanbul a gelişi ve Gezi olaylarına nasıl karıştıklarının öyküsü anlatılır. Bu kez roman farklı bir boyuta evrilir. Türk siyasi yaşamında, en fazla ses getiren toplumsal reaksiyon olan Gezi olayları ele alınır. Parkta yaşananlar, hükümetin tavrı, Bezm-i Alem Valide Sultan Camii nde yaşananlar, yaralanan gençler, Kabataş olayı ele alınır. Handan, Gezi olayları sonrasında yaşadıklarını hayali Handan a anlatır ve verdikleri mücadelenin ne denli önemli olduğunu izaha çalışır. Hayali Handan ise bunların Halide Edip in yaşadıkları yanında çok da önemli olmadığını ifade eder: Mübalağa etme. Bu senin anlattığın, bir harp hali değil. Bak, benim neslim işgali gördü, işgali! Halide Edib, düşman ordusunun merasimle şehre girişini bizzat izlemiş. Meclisin işgalci askerlerce basılışını, mebusların sille tokat dışarı atılmalarını, Türklerin kendi ülkelerinde itilip kakılmasının utancını yaşamış. O hırsla, Kurtuluş Ordusu na katılmış sonra (A.K.H., s.323). Milli Mücadelede görev alan Halide Edip, muhakkak ki bu döneme ait gözlemlerini eserlerinde işler. Romanlarında olduğu kadar, hikâyelerinde de mücadeleci kadınlara yer verir. Halide Edip in hikâyelerinde Milli Mücadelede şartları içinde yer alan Türk kadınını inceleyen Fatih Sakallı, bu konuda şöyle bir tespitte bulunur: ( ) bu kadınlar, canını, ırzını, aklını, evladını, kocasını, malını kaybederek Milli Mücadelenin yükünü en acı şekilde taşımışlardır. Birçoğu da şehitlik mertebesine erişerek 8 Bu konuda Yakup Kadri de benzer bir yorum yapmaktadır: bu beyin, sinir ve ruhtan mürekkep bir kadın ki üç defa sevmiş ve üç defa da başka türlü sevmiş, mesela bir kere beyninden, bir kere sinirlerinden, bir kere de ruhundan sevmiş. İnci ENGİNÜN, Halide Edib Adıvar ın Eserlerinde Doğu ve Batı Meselesi, (3. Bs.) Dergâh Yay., İstanbul 2007, s.121).

13 33 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan ölümsüzleşmişlerdir. Bu kadınların hikâyesini yazan Halide Edip te bu öyküleriyle sonraki nesillere Türk kadınının Milli Mücadele süresince yaşadıklarını göstermeye çalışmıştır. Kadınlarımızın yaşadığı acılar, yine bir kadın yazarımızın kaleminden edebeiyata taşınarak Türk milletinin bağımsızlığı için verdiği kutsal mücadelede kadınlarımızın durumu anlatılmak istenmiştir. (Sakallı, 2012: 145). Ayşe Kulin in Handan ı, savaş kadar savaş sonrasında kurulan yeni vatanda, cehaletle savaşmak gerektiğini fark eden bir yazarın kahramanıdır. Halide Edip, ( ) orduda onbaşı olduğu kadar, romanlarındaki kadın kahramanlarına fikriyatları, şahsiyetleri ve en önemlisi, cinsellikleriyle meydan okutabildiği için de mühim biridir (A.K.H., s.232). Halide Edip in Handan ı, cinsel ihtirasların kadın tabiatında önemli bir yeri olduğuna işaret eden ilk Müslüman Osmanlı kadını dır (A.K.H., s.232). Ayrıca, hayatını sadece kocasına ve çocuklarına adayan, uysal kadın anlayışının dışında ezber bozan bir kişilik örneğidir. Her iki Handan ın ortak yanlarından biri de, ikisinin de erkekler konusunda duygudan ziyade hazza önem vermeleridir (A.K.H., s.233). Tıpkı senin gibi burjuva bir kadını temsil ediyorum. Niye öyle bakıyorsun bana, Osmanlı nın edebiyat dünyasında, cinselliğin farkına ilk varan kadın olmak, küçümsenecek bir şey değil. (A.K.H., s.233). Ayşe Kulin in Handan ı ise, kadınların cinsel özgürlüğüne dikkat çekme konusunda en cesur adımları Duygu Asena nın attığını söyler. Asena, ( ) tüm anaerkil davranışlara başkaldıran, ve kadınların erkekler tarafından konmuş zincirleri ni kıran yazardır (A.K.H., s.234). Ayşe Kulin in Handan ı, hayali Handan ın tavsiyesi ile Halide Edip i daha yakından tanımaya karar verir: ( ) Halide Edib e dair kitapları okuyacağımdan emin olmak ve kendine biçilen rolü bana aktarmak için dil dökmeye gelecekti. Modern Türkiye nin çağdaş ve kişilikli kadını, hayata karşı dik duran, siyasi fikirleri, vizyonu olan bir Handan Ondan daha güçlü, aşka yenilmeyen bir rol model Evet, çok şey istiyordu benden. Onun yapamadıklarını yapmamı istiyordu. Halide Edib, Handan ı, kafa karışıklığının yaşandığı, imparatorluğun dağılmakta olduğu bir dönemde yaratmıştı. Artık işgal altında filan olmadığımız için, o benim aklımı yerinde, ruh halimi sağlıklı zannediyordu. Ve benim Defne den nasıl bazı beklentilerim varsa, onun da, adını taşıdığım için zahir, benden beklentileri vardı. Oysa içimden bir ses, Derya yı gördüğümden beri, hayatı zorlamanın değil, akışına bırakmanın en doğru yol olduğunu fısıldıyordu bana. (A.K.H., s ). Aradan bir yıl daha geçmiş ve Defne ile Handan kendilerine sakin bir hayat kurmuşlardır. Handan bir şirket kurmuş, Defne de üniversite öğrencisi olmuştur (A.K.H., s.258). O da Halide Edip ten ( ) ta o yıllarda böyle cesur, kahraman bir kadın (A.K.H., s.261) olduğu için etkilenmiştir. Handan Adlı Romanlarda Kadın Meselesi Kadın merkezli her iki eserde de, doğal olarak kadın meselesinin, aile içinde, toplum içinde nasıl algılandığı, nasıl konumlandırıldığını görmek mümkündür lü yılların başında yazılmış bir Handan la, 2000 li yılların başında yazılmış bir başka Handan romanında, Türk kadınının yüz yıllık serüveni gözler önüne serilirken, kadın hakları konusundaki çalışmaları ile dikkat çeken Halide Edip hakkında da bilgi verilmektedir. İncelememizin bu kısmında yüz yıl kadar öncesinde kadına bakışı, yüz yıl sonrasında kadının toplum içinde edindiği mevkii ve kadının bugünkü haklarını kazanmasında Halide Edip in öncü rolünü ortaya koymaya çalışacağız.

14 Ayfer Yılmaz 34 Halide Edip in Handan ında, başkişi Handan, toplumun üst tabakasından bir ailenin kızıdır. Babası, kız erkek ayırmadan çocuklarının batılı eğitim tarzı ile yetişmesini arzu eden, hatta bu konuda çevresi tarafından eleştirilen biridir. Halide Edip in Handan ı, toplumun üst tabakasını temsil eden bir ailenin kızıdır. İçinde yaşadığı çevreden, bilgisi, eğitimi, zevkleri bakımından ilerde olması, hem etrafındakiler tarafından yadırganmasına hem de onun kibirli bir genç kız olmasına sebep olmaktadır. Handan ın üvey annesinin de belirttiği gibi o dönemde kadından beklenen şey, belli bir yaşa geldiğinde iyi bir evlilik yapması, iyi bir eş ve iyi bir anne olmasıdır. Bu algı, Ayşe Kulin in Handan ında da çok fazla değişmiş değildir. Handan da henüz öğrenci iken evlenmeye kalkınca, evdeki tüm kadınların desteğini alır. Halide Edip in Handan ında toplumda kadına bakış, Refik Cemal in sözleriyle de netleşir: Kadınlar ebedî birer cümle-i asabiye, birer hiç, birer süs! Erkeklere ruh ve fikir arkadaşı olmak iddiasıyla senelerce feminizm davası çıkardıkları halde, her temiz ve saf şeyi yıkan muhripler! ( ) (H.E:H., s. 99). Handan da çocuk sahibi olmanın bir kadın için fevkalade önemli olduğu kanaatindedir: -Refik Bey, insanın münhasıran kendisinin olacak şeyi ancak bir çocuk olabilir. Ne diyorum? İnsan değil, kadının demeli. Çünkü her erkeğin benim dediği ve münhasıran onun olan bir anası, kız kardeşi, sevgilisi, bir kadını vardır. Kadının öyle değildir. Hiçbir kadının benim diyebileceği bir erkek yoktur, yalnız çocuğu vardır. Ve çocuğu hususiyle bir şahsiyete malik olmadan onundur. Sonra çocuğunun çocuğu, hep çocuklar! (H.E:H., s.105). Ne var ki Ayşe Kulin de, her ne kadar adını Halide Edib Adıvar ın romanından alan Handan a 1910 larda yaşamış adaşından daha mutlu ve umutlu bir son armağan etmeyi deniyorsa da, onun da kurtuluşunu, geç de olsa çocuğa kavuşmasına bağlıyor. 9 Halide Edip in Handan ının Ayşe Kulin in romanına dahil olan Handan ı, her ikisi arasındaki benzerlikleri Tıpkı senin gibi burjuva bir kadını temsil ediyorum (A.K.H., s.233) sözleriyle tespite çalışır. Ancak modern zamanların kadını, bu konuda çok yol alındığını ispatlama peşindedir: Hiç de değil. Ben doğduğumda, çok uzun zamandır erkeklerle eşit yasal haklara sahiptik. Cinselliğimizi de idrak etmiştik çok şükür. En azından bizler, büyük şehirlerde ve batı bölgelerinde yaşayan kadınlar, eğitimli, özgür ve eşittik. (A.K.H.,s.235). Hayali Handan, Ayşe Kulin in Handan ına Bizim cemiyetimizde kadının bir türlü kurtulamadığı anaçlığı. (A.K.H.,s.231) diyerek Türk kadının annelik duygularından bahseder. Bu duygu Türk kadını tarafından o derece benimsenmiştir ki hayatın bütün renklerinin üzerine bir örtü (A.K.H.,s.231) çekmiş gibidir. Öte yandan hayali Handan, günümüz Türk kadınının annelikten başka, toplumsal sorumlulukları da görmesi gerekmektedir. Refik Cemal in, Handan ın kocası Hüsnü Paşa nın davranışlarını yadırgadığını ortaya koyan cümleleri geleneksel Türk aile hayatında kadının konumunu net bir biçimde ortaya koyar: Buna aklım ermedi. Nasıl yirmi üç yirmi dört yaşında bir kadın yalnız bırakılır, hususiyle Türk kadını! Hele Hüsnü Paşa, bu lakayıt ve mütekebbir mahluk, eminim ki hiç de karısına iyi bakmıyor. Handan da, o yaşında bir kadında olması lazım gelmeyen bir kendine güveniş, bir kendi kendinden mesul tavrı var ki, bir genç kadında bu hal bana hem isyan hissi 9 Asu Maro; Yalnız Kadının Geçmiş Muhasebesi, ( ).

15 35 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan veriyor, hem de acımak! Kadınlar daima rakik, emin bir himaye altında olmalıdırlar, ( ) (H.E.H., s.40). Ne var ki, Avrupaî Hüsnü Paşa için karısı Handan; güzel ve iştihaamiz dakikalarında yenecek, koklanacak ve başka zamanlar ihmal edilecek bir meyve, bir çiçek gibi dir. (H.E.H., s.41-42). Ayşe Kulin romanına Halide Edip in Handan ını da dahil ederek, Halide Edip in Türk edebiyatı ile Türk tarihindeki yerini de yorumlamış olmaktadır. Buna göre, ( ) Halide Edib olmasaydı, kendisi gibi kahraman arkadaşlarıyla önce vatanı kurtarmaya koşup sonra da kadın haklarını müdafaa etmeseydi, teknolojiyi istediğin kadar hızlansın, neye yarar ki?! Sen, şimdi ayıp olacak ama, kusura bakma, zor yaşadın fikri hür, irfanı hür hayatını. (A.K.H.,s.82). Halide Edip, günümüz insanının verdiği mücadelenin bin mislini başka meydanlarda (A.K.H.,s.137) vermiştir. Ayrıca, günümüz Türk kadınının erkeklerle eşit haklar elde etmesinde de hem yazdıklarıyla hem de yaptıklarıyla rol oynadığı belirtilir. Cumhuriyet i kuranları fikren kim besledi zannediyorsun? Kadının şahsiyet kazanması, önce ince ince romanlarda, makalelerde işlendi. Misal istiyorsan, işte ben! Ben, modern kadının en güçlü sembollerinden biriyim. Hatta daha fazlasıyım, Osmanlı camiasının parçalanmış ruhunun temsil ediyorum. Halide Edib o günün münevverlerinin kafa karışıklığını anlatmak için, beni kullandı. (A.K.H., s.138). Ve iki romanın karakterleri, Ayşe Kulin in romanında şu sözlerle örtüştürülür: Modern Türkiye nin çağdaş ve kişilikli kadını, hayata karşı dik duran, siyasi fikirleri, vizyonu olan bir Handan Ondan daha güçlü, aşka yenilmeyen bir rol model Evet, çok şey istiyordu benden. Onun yapamadıklarını yapmamı istiyordu. Halide Edib, Handan ı, kafa karışıklığının yaşandığı, imparatorluğun dağılmakta olduğu bir dönemde yaratmıştı. Artık işgal altında filan olmadığımız için, o benim aklımı yerinde, ruh halimi sağlıklı zannediyordu. Ve benim Defne den nasıl bazı beklentilerim varsa, onun da, adını taşıdığım için zahir, benden beklentileri vardı.. (A.K.H.,s.252). Ayşe Kulin in Handan ının yeğeni Defne de Halide Edip in ( ) ta o yıllarda böyle cesur, kahraman bir kadın (A.K.H.,s.261) olduğunu kabul etmektedir. Ayşe Kulin in romanına giren Halide Edip in Handan ı, yazarın kendisini yazmaktaki maksadını açıklarken, yazarın Handan ı; Osmanlı kadınlarını malumatlı ve şahsiyet sahibi olmaya heveslendirmek için yarattığını iddia eder (A.K.H.,s. 140). Kadın hakları konusunda mücadele eden Halide Edip i de Ayşe Kulin in Handan romanındaki hayali Handan vurgular. Halide Edip, düşman ordusunun törenlerle şehre girişine, Türklerin kendi vatanlarında nasıl itilip kakıldığına şahit olmuştur. Bu hırsla Milli Mücadele ye katılmış, cephelerde görev almış, onbaşı rütbesine kadar yükselmiş bir kadındır. İşte Handan romanı, böyle bir kadının kaleminden çıkmıştır. Ayşe Kulin nin Handan adlı romanında, iki roman kahramanı, kadının cinselliği konusunda Halide Edip in yanı sıra Duygu Asena yı da zikrederler. Hayali Handan, aradan yüz yıl da geçse, kadının rolünün pek de değişmediğini gözler önüne serer: ( ) Aynı parçalanışı sen de yaşıyorsun Handan. Güya hürsün. Ama bu hürriyet, bu kimseye bağlanamayış, sana saadet getirmiyor. Kederler içindesin. Defne ye bir anne sevgisiyle yapışmandan belli ki, sen de benimle aynı irsiyetin esirisin. Aile aile aile Ne kadar modernleşirsek modernleşelim, fark etmiyor. Biz, bu coğrafyanın kadınları, hep aynı

16 Ayfer Yılmaz 36 parçalanışı ve kafa karışıklığını yaşıyoruz. Hür olacağız, evet, fakat aileye sadakat bizim elimizi, kolumuzu hep sımsıkı bağlayacak. Bu yüzden müsavi olamıyoruz erkeklerle. (A.K.H., s.235). Handan Adlı Romanlarda Aşk Meselesi Aşk, kuşkusuz sanatın olmazsa olmaz temalarından biridir. Bilhassa edebiyat alanında, en çok işlenen, en çok okunan temaların başında aşk gelir. İncelemeğe çalıştığımız Handan adlı romanlarda da en öne çıkan tema aşktır. Farklı devirlerde yaşayan iki Türk kadınının aşkla imtihanları söz konusu edilir. Her ikisi de aşık oldukları adamları hayal ettikleri aşkı tattıramadıklarını düşünerek terk ederler. Halide Edip in Handan ı aşk evliliği yapmak isterken, Nâzım da bu aşkı göremediğini söyleyerek evlilik teklifini kabul etmez. Esasında iki Handan da aşk ile ihtirası birbirine karıştırdıkları için mutlu olma şansını kaybetmiş kadınlardır. Halide Edip in Handan ı, Nâzım la ilgili hayal kırıklığını; Nâzım ın bu aşkı o kadar uzak hurafat kahramanının, bir Jüpiter in, vazifeşinas bir Roma imparatoru heykelinin aşkına benzer bir şey. Ah, nasıl bu aşktaki hararet eksikliğinden üşüyorum ve büzülüyorum! (H.E.H., s.82-83) sözleriyle dile getirir. Ayşe Kulin in Handan ı ise, hocası Haşim i ilk aşkı Nedim e tercih ederken; refahı aşka tercih etmiştir (A.K.H., s.42). Her iki Handan da, yaşça kendilerinden büyük, maddi ve sosyal imkânları geniş ve kadın konusunda tecrübeli erkeklerle evlenmeyi tercih ederler. Sonrasında, bekledikleri ilginin azalması ve bundan dolayı duydukları acı ise geride bıraktıkları aşklarının intikamı gibi durmaktadır. Kocası karşısında acz içinde görünen kibirli Handan, ona yazdığı ancak göndermediği mektuplarda duygularını ortaya koyar: Hayır, mutlak bana geleceksin? Niçin yalvarmadım? Niçin birlikte geçen sevgili saatleri birer birer saymadım? Onların hararetini, onların güzel ve muhteşem ihtiraslarını, her şeye galebe çalan raşelerini, sarhoşluklarını hatırlatmadım? Ben senin küçük sevgilin değil miyim? Beni ne kadar sevdiğini unuttun mu? Unuttun mu ki beraber yaşadığımız saatler, anlar hiç para ile alınabilir anlar mı? Ne istemezsen olmayacak, istersen küçük bir tek münzevî oda, fakat o oda bir aşk mihrabı, bir aşk mabedi olacak, bu ne acayip şey, Hüsnü, bilsen, bunda neler var!... (H.E.H., s ). Ayşe Kulin in Handan ı da ihtirasla bağlandığı kocasından ayrılınca ona karşı zaafını inkâr edemez: ( ) Ben, yıldırım hızıyla yaşadıklarımın etkisindeydim hâlâ. Kendi hatam yüzünden kaybettiğim ilk aşkım için pişmandım. Ultra-modern döşenmiş, muhteşem manzaralı evimi ve bana tutkuyu, cinselliği öğreten adamı, ondan nefret etmeme rağmen, unutamıyordum. Tıpkı Handan gibi benim de işkencecimi özlediğim anlar olabiliyordu. Ve okudukça görüyordum ki, Handan da benim gibi duygusal gelgitler yaşamış. Kalbi Nâzım için çarpmış fakat bedeni onu hazla tanıştıran Hüsnü Paşa nın esiri olmuş. (A.K.H., s.59). Handan ların bundan sonraki yaşantılarında ise ciddi farklılıklar ortaya çıkar. Halide Edip in Handan ı, kuzeninin kocası Refik Cemal e duyduğu aşktan vicdan azabı duyarken, Ayşe Kulin in Handan ı günübirlik ilişkilerle avunmayı seçer: Biz yetmişlerin çocukları, ayaklarımızın üstüne basabilmiş, ekonomik özgürlük kazabilmişsek, mahalle baskılarına kafa tutup sere serpe yaşayabildik aşklarımızı. Çoğu kez cinselliği aşk ile karıştırdık ama ne gam! Her devrin oyunu başka! (A.K.H., s.63).

17 37 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan Halide Edip in Handan ıyla kendisi arasındaki farklılık ise, Ayşe Kulin in Handan ı kendisine göre- sevdiği kişiyi terk ettiğinde pişmanlık ve aşk acısı duymaması olarak verilir. O aşktan dolayı hastalanıp ölmeyi ya da intihar etmeyi zayıf bir romantizm olarak görür. Oysa Halide Edip in Handan ı daha geleneksel şartlarda, toplumun değer yargılarını göz önünde bulundurmak zorunda kalmıştır: ( ) Ben, kocama olan düşkünlüğümle, kadının cinsel ihtirasının erkeğinki kadar güçlü, yakıcı olduğunu ispat ettim ama o beni aldattığında onu bırakıp gidemedim. Çünkü Osmanlı geleneğinde, aileye bağlılık şarttı ve bu şart, benim içime işlemişti. Kuzinimin kocasına bütün benliğim ve ruhumla âşık olduğum zaman dahi, onunla münasebete giremedim. Çünkü ait olduğum muhitte, evlilik dışı münasebet, asla hoş görülemezdi. Düşünsene, sadece hissettiklerim ve hayal ettiklerim için ölümle cezalandırdım kendimi. (A.K.H., s.234). İki romanda da aşka kadının bakışı yanında, erkeğin aşka bakışı da ele alınır. Halide Edip in Handan ında Nâzım, Ayşe Kulin in Handan ında ise Nedim, masum aşkı temsil ederler. Sonrasında iki Handan ın da evlendikleri erkekler, aşkı şehvetle karıştıran kimselerdir. Dolayısıyla da onlar aşka inanmayan, zevk düşkünü erkeklerdir. Handan Adlı Romanlarda Evlilik Meselesi Evlilik tüm toplumlarda kutsal kabul edilen bir kurumdur. Doğal olarak Türk toplumunda da evlilik en saygı duyulan ve toplumsal düzen açısından gerekli olan bir kurum olarak kabul edilmektedir. Kadın karakterlerin ele alındığı Halide Edip in Handan ında da, Ayşe Kulin in Handan adlı romanında da doğal olarak evlilik kurumu ile ilgili çarpıcı tespitler ortaya konulmaktadır. Zamanımızdan yüz yıl kadar öncesinde Türk toplumunun evliliğe bakışının, yüz yıl kadar sonra da değişmediği görülür. Her iki Handan da zamanlarına göre eğitimli, batı kültürünü özümsemiş kadınlar olmasına rağmen, evlilik konusunda toplum kurallarını göz ardı edemezler. Halide Edip in Handan ında da, Ayşe Kulin in Handan ında da bir genç kızdan çevrenin beklediği, iyi eğitim almış olmasından ziyade iyi bir evlilik yapmasıdır. Halide Edip in Handan adlı romanında üvey annesi Sabire Hanım, Ayşe Kulin in Handan adlı romanında da Handan ın annesi geleneksel aile hayatının önemine vurgu yaparak, bir genç kızın zamanında iyi bir evlilik yapması gerektiğini savunurlar. Doğal olarak, her ne kadar idealist kişiliklere sahip olsalar da her iki Handan da maddi bakımdan güçlü, ihtirasları olan erkekler karşısında zayıf düşerler ve evlenirler. Halide Edip n romanında iki ayrı evlilik hayatı ve iki ayrı çiftin evlilik anlayışı ortaya konulmaktadır. Birincisi Refik Cemal-Neriman evliliği, diğeri Hüsnü Paşa-Handan evliliği. Refik Cemal ve Neriman, geleneksel Türk aile anlayışına uygun tarzda görücü usulü ile evlenerek, mütevazı bir aile hayatı içinde görünür. Diğer yandan Avrupaî yaşam tarzını benimseyen Hüsnü Paşa- Handan evliliğinde batılı bir yaşam tarzı gözler önüne serilir. Refik Cemal ve Neriman ın evliliği sevgi ve saygı temeline dayanmaktadır. Diğerinde ise aşk, ihtiras ve maddi hırslar ön plandadır. Ne var ki bu evlilikte ihtiras rüzgârları ve ruhu yakan ateşler yoktur (H.E:H., s.24). Ve bu durum giderek Refik Cemal i eşinden uzaklaştıracaktır. Refik Cemal, eşi Neriman dan memnundur. Karısını Adem in Havva yı sevdiği gibi sevmekte, onu çocuklarının annesi olarak görmektedir ancak, giderek Neriman la aralarında bazı şeylerin eksikliğini hissetmeye başlar. Onunla oturup konuşmak, bazı meseleleri tartışmak isterken Neriman bu konulara karşı kayıtsızdır. Refik Cemal in evlilik hayatında bir kadından neler beklediğini de ortaya koymaya başlamıştır.

18 Ayfer Yılmaz 38 Evlilik bağının güçlenmesinde doğacak bir çocuğun ne denli önemli olduğu Refik Cemal in sözleri ortaya konulur: Beni ona daha çok rapteden başka mukaddes bir sebep daha var, Server. Bu ne güzel bir gurur, bir şefkat, bilsen! O karşımda yürürken benliğimin, benden bir parça taşıyan vücuduna, benim baba olacağım çocuğa ana olacak kadına öyle nihayetsiz bir taabbüt uyandırıyor ki! Bu haldeki kadınların daha az sevildiğini söyleyen muharrirler ne kadar aldanmışlar. Ben o kadar mesut ve merbutum ki. Onu en küçük işlerine yardım etmekten o kadar mahzuz oluyorum ki. (H.E.H., s.28). Ancak, bir çocuk da iki kişi arasındaki bağın sağlamlığı açısından yeterli olmayacaktır ve Refik Cemal, gitgide yasak bir aşka yönelmeye başlamıştır. Halide Edip in romanında Avrupaî yaşam tarzını benimseyen Hüsnü Paşa ise, -Bir erkek, bir kadına münhasıran bağlansın, bunu nerede gördün, güzelim? Herhalde o erkek ben değilim, Hanımefendi (H.E.H., s.116) sözleriyle evlilik kurumuna nasıl baktığını ortaya koyar. Karısına yazdığı mektupta; İzdivaçları, aşkları, rabıtaları ebedî zannediyorsun. İndimde izdivaçta daha manasız bir kelime, bir bağ yoktur. Seni temin ederim ki senin bu kadar şiddetle hissettiğin sıkı ve mukaddes rabıta-i izdivacın kudsiyetini, bağını ben hiç hissetmedim. (H.E.H., s ) diyerek tavrını netleştirir. Ayşe Kulin in Handan adlı romanında da Handan, çocuk sahibi olmak isteyen Haşim den hamile kalınca evlilik gerçekleşir. Ancak bebeğini kaybedip de bir daha çocuk sahibi olamayacağı gerçeği ortaya çıkınca, Handan ın hayatı bambaşka bir yöne yol alır. Bir daha evlenmeme kararı almasında çocuk sahibi olmayan bir kadının hiçbir erkek tarafından istenmeyeceği fikri rol oynar. Hayatını kazanmaya başladıktan sonra, evlilik fikrini tamamen aklından çıkarır: Anneme göre, eve para getirirdi; babama göre güvence verirdi; Oya ya göre, seks ihtiyacını giderirdi, yalnızlığımı paylaşırdı. İyi de, yıllardır paramı kendim kazanmıyor muydum? Kendime güvenmiyor muydum? Para ve güvence şıklarının üzerini çizdim, annemle babamın savları düştü böylece. Geriye kalan sevgi, seks ve yalnızlık paylaşımı için nikâh şart değil ki! Evlenmediğim sürece gönlüm kimi çektiyse, onunla birlikte oluyordum zaten. Kimiyle çok eğlendiğim için, kimi beni çok iyi gezdirdiğinden, kimi beni el üstünde tuttuğundan; bazen romantik nedenlerle, bazen de sırf iyi seviştikleri için. Bekârlık, sadece erkekler için değil, ayaklarının üstünde durabilen kadınlar için de sultanlıktı. Demek ki bundan böyle, bazı kurallar koymalı, sevgililerimi, başıma dert olmayacak, evli, hatta evli ve çocuklu adamlardan seçmeliydim. Evli erkeklerden kötülük gelmezdi. Evlilere mesai bittikten sonra buluşup sevişirsin, sonra evli evine, köylü köyüne giderdi. Bekârlar gibi musallat olmazlardı insana. Evime yerleşmeye kalkışmaları, kahvaltılarını, çamaşır ve ütülerini talep etmeleri, özellikle de sabahları banyomu saatlerce işgal edip kokular, buharlar içinde bırakmaları bir tarafa, kıskançlıkları da çekilmezdi bekârların. Gençleri ayrı dertti üstelik, yaşlıları ayrı dert! Gençlerin libidosuna yetişilecek, diğerinin şişirilmeye ihtiyaç duyan egosu beslenecek. Değmezdi bunlara Hiç evlenmemiş, dul veya boşanmış, tüm bekârlardan uzak durmak kararını, işte o an aldım! Bu kararı aldıktan sonra da işimden istifa ettim. Yerime başka birinin bulunması için bir aylık sürecin dolmasını beklerken bir yandan da kendime iş arıyordum. (A.K.H.,s.72-73). Şart mıydı evlenmek? Ben çoktan çıkarmamış mıydım evlilik fikrini kafamdan? Annemle babamı memnun etmenin ve konu komşuya evde kalmadığımı ispat etmenin dışında, neyime yarardı bir koca? (A.K.H., s.72).

19 39 Kadın, Aşk ve Evlilik Kavramları Çerçevesinde Halide Edip ten Ayşe Kulin e Handan Ayşe Kulin in Handan romanına dahil edilen Halide Edip in Handan ı, kendisine ihanet etmesine rağmen kocasına ihanet etmeyi kendisine yakıştıramaz: İşte burada yanılıyorsun, Handan kardeş! Senin zincirlerin de tıpkı benimkiler gibi, yerinde duruyor. Ben, kocama olan düşkünlüğümle, kadının cinsel ihtirasının erkeğinki kadar güçlü, yakıcı olduğunu ispat ettim ama o beni aldattığında onu bırakıp gidemedim. Çünkü Osmanlı geleneğinde, aileye bağlılık şarttı ve bu şart, benim içime işlemişti. Kuzinimin kocasına bütün benliğim ve ruhumla âşık olduğum zaman dahi, onunla münasebete giremedim. Çünkü ait olduğum muhitte, evlilik dışı münasebet, asla hoş görülemezdi. Düşünsene, sadece hissettiklerim ve hayal ettiklerim için ölümle cezalandırdım kendimi. (A.K.H., s.234). Evlilik meselesinde toplumsal kodların önemi, yine Ayşe Kulin in romanında ortaya çıkar. Sonuç Yerine Bu çalışmamızda, kadın hakları ve feminizm konularında öncü Türk kadınlarından Halide Edip in 1912 tarihli Handan romanı ile günümüz popüler yazarlarından Ayşe Kulin in 2014 tarihli Handan romanını benzerlik ve farklılıkları bakımından değerlendirmeye çalıştık. Bu değerlendirmeyi yaparken, her iki romanda da kadına bakış tarzını, aşk ve evlilik kavramlarının ele alınış biçimlerini inceledik. Devrine göre, ileri bir eğitim ve kültür birikimi olan, Avrupaî bir dünya görüşünü benimseyen ve kadını duyguları, ihtirasları, hakları bakımından ilk defa ele alan Halide Edip, hem yazdıkları hem de kadın haklarının hayata geçmesi bakımından kendi yaşamında da mücadele etmiştir. Adıvar, kendisinden sonra yetişen pek çok kadın yazara da ilham kaynağı olmuştur. Ayşe Kulin de Handan romanında bir yandan Halide Edip in kişiliğini, mücadelelerini, yazdıklarını anlatmış, öte yandan onun Handan adlı romanına gönderme yaparak, hatta onu kendi roman kişilerinden biri haline getirerek günümüz Türk kadınını anlatmıştır. Her iki Handan da donanımları, ekonomik durumlar, sosyal konumları bakımından güçlü, ancak duygusal bakımdan yorgun, yaralı kadınlardır. Kendilerini erkeklere ait bir dünyada kabul ettirmeye çalışan her iki Handan da zaaflarının ve zayıflıklarının kurbanı olmuştur. İki romanı mukayese ettiğimizde görünen o ki, aradan yüz yıl geçmiş, ancak Türk kadınının toplum içindeki yeri daha henüz istenilen seviyeye gelememiştir. Halide Edip in Handan ı içinde bulunduğu durumdan kurtulmak için ölümden başka bir yol bulamazken, Ayşe Kulin in Handan ı günümüzün mücadeleci bir kadını olarak, düştüğü yerden kalkıp yoluna tekrar devam edecek gücü ve cesareti kendisinde bulmaktadır.

20 Ayfer Yılmaz 40 KAYNAKLAR A. Basılı Kaynaklar ADIVAR, Halide Edip: Handan, (14. Bs.) Can Yay., İstanbul ÇALIŞLAR, İpek : Halide Edib, Biyografisine Sığmayan Kadın, Everest Yay., İstanbul, ENGİNÜN, İnci: Halide Edib Adıvar ın Eserlerinde Doğu ve Batı Meselesi, (3. Bs.) Dergâh Yay., İstanbul KANBOLAT, Yahya: Halide Edip Adıvar ın Romanlarında Feminizm Sorunu, Ankara, Tarihsiz. KULİN, Ayşe: Gizli Anların Yolcusu, (10. Bs.) Everest Yay., İstanbul KULİN, Ayşe: Bora nın Kitabı, (5. Bs.) Everest Yay., İstanbul KULİN, Ayşe: Dönüş, (4. Bs.) Remzi Kitabevi, İstanbul KULİN, Ayşe: Handan, Everest Yay., İstanbul SAKALLI, Fatih: Halide Edip Adıvar ın Hikâyelerinde Milli Mücadele yi Yaşayan Kadınlar, Gazi Akademik Bakış, C. 5, S.10., Yaz 2012, s TAĞIZADE KARACA, Nesrin: Edebiyatımızın Kadın Kalemleri, Vadi Yay., Ankara B. Elektronik Kaynaklar ( ). ( ). ( ) ( ).