X'e baðlý hipofosfatemik rikets: Bir vaka takdimi

Transkript

1 Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi 2005; 48: Vaka Takdimi X'e baðlý hipofosfatemik rikets: Bir vaka takdimi Nilgün Sevinç 1, Mehmet Türkmen 2, Alper Soylu 2, Salih Kavukçu 3 Dokuz Eylül Üniversitesi Týp Fakültesi 1 Pediatri Doçenti, 2 Pediatri Doçenti, 3 Pediatri Profesörü SUMMARY: Sevinç N, Türkmen M, Soylu A, Kavukçu S. (Dokuz Eylül University Faculty of Medicine, Department of Pediatrics, Ýzmir, Turkey). X-linked hypophosphatemic rickets: a case report. Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi 2005; 48: X-linked hypophosphatemic rickets, also known as vitamin D-resistant rickets, is inherited by a dominant gene located on chromosome X. These children, who are normal at birth, develop genu varum, genu valgum, coxa vara and X or O bain deformities in the weight-bearing joints when they begin walking. A seven-year-old boy was diagnosed with hypophosphatemic rickets upon presentation due to a one-year history of difficulty in walking and running. The patient s clinical and radiological findings responded dramatically to the treatment with calcitriol and Joulie s solution (dibasic sodium phosphate). We report this patient together with a review of literature because of the rarity of the disease and because the clinical findings first appeared at a relatively older age. Key words: hypophosphatemia, phosphaturia, rickets. ÖZET: Vitamin D ye dirençli rikets adý ile de anýlan X e baðlý hipofosfatemik rikets X kromozomu üzerinde bulunan dominant bir gen ile kalýtýlýr. Doðumda normal olan çocuklarda genellikle yürümeye baþlamasý ile birlikte aðýrlýk taþýyan eklemlerde genu varum, genu valgum ve koksa vara gibi þekil bozukluklarý, X veya O bacak deformiteleri görülebilir. Bu yazýda altý yaþýna kadar yakýnmasý yok iken yürüme ve koþmada zorluk nedeniyle baþvurup hipofosfatemik rikets saptanan yedi yaþýnda bir vaka sunulmuþtur. Kalsitriol ve Joulie solüsyonu (dibazik sodium fosfat) baþlanan hasta klinik ve radyolojik olarak dramatik bir þekilde düzelmiþtir. Seyrek görülen bir hastalýk olmasý yanýnda beklenenden daha ileri yaþta klinik bulgularýn ortaya çýkmasý nedeni ile ilginç bulunan vaka literatür verileri ýþýðý altýnda tartýþýlmýþtýr. Anahtar kelimeler: hipofosfatemi, fosfatüri, rikets. Riketsin en sýk rastlanan, nutrisyonel olmayan þekli, ailevi hipofosfatemidir. Bunun da en sýk tipi X e baðlý ailevi hipofosfatemik riketstir. Vitamin D ye dirençli rikets ismi ile de tanýmlanan bu hastalýk X kromozomu üzerinde bulunan dominant bir genle taþýnýr. Renal fosfat kaybý, anormal vitamin D metabolizmasý ve kemik mineralizasyonunda defekt ile karakterizedir. X kromozomu üzerindeki defektif fosfat regule eden gen (PHEX) klonlanmaktadýr ve yerleþimi Xp 22.1 olarak belirlenmiþtir. Çeþitli PHEX gen mutasyonlarý gösterilmiþtir 1-5. Bu yazýda, bir yýl öncesine kadar hiç yakýnmasý yokken, yürüme ve koþmada zorluk yakýnmasýyla getirilip hipofosfatemik rikets saptanan yedi yaþýndaki bir hasta sunulmuþtur. Vaka Takdimi Yedi yaþýnda erkek hasta, yürüme ve koþmada zorluk yakýnmasýyla getirildi. Öyküsünden, bir yýl öncesine kadar hiç yakýnmasý yokken önceleri diz aðrýsýnýn baþladýðý, altý ay kadar sonra yürümesinin bozulduðu, koþarken ve merdiven inip çýkarken zorlandýðý ve bu yakýnmalarýnýn giderek ilerlediði öðrenilen hastanýn, aralarýnda akrabalýk olmayan anne ve babasý ile iki kýz kardeþi sað ve saðlýklý olup, babasýnýn (1.75 m), annesinin (1.63 m), kýz kardeþlerinin (1.62 ve 1.75 m) boylarý normaldi. Ailede benzer hastalýk

2 50 Sevinç ve ark. Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi Ocak - Mart 2005 Þekil 1. El bileklerinde metafizer geniþleme. öyküsü yoktu. Fizik muayenesinde; aðýrlýk 19 kg (3-10. persentil), boy 121 cm (25. persentil), alt/üst oraný 0.97 idi. Ördekvari-yalpalayarak yürüyen ve hafif femoral eðrilik, raþitik tespih ve metafizer geniþlemeleri (Þekil 1) olan hastanýn diðer sistem muayeneleri normaldi. Laboratuvar incelemelerinde; hemogram, idrar incelemesi ve böbrek fonksiyon testleri normal olan hastada, eritrosit sedimentasyon hýzý 23 mm/saat, alkalen fosfataz (ALP) 2533 U/L, kalsiyum 9.9 mg/dl, fosfor 2.1 mg/dl, arter kan gazý deðerleri normal, parathormon 58 pg/ml, idrar ve kan amino asit kromotografisi normal bulundu. El bilek grafisinde radius ve ulna metafizer kesimlerde çanaklaþma ve metafizer yoðun düzensizlik (Þekil 2A), iki yönlü diz grafisinde metafizer geniþleme ve çanaklaþma, epifizyal düzensizlik izlendi (Þekil 3A). Glomerüler filtrasyon hýzý (GFR) 90 ml/dk/1.73 m 2, tubüler fosfor reabsorbsiyonu %62, kalsiyum 1.36 mg/kg/gün, fraksiyonel sodyum itrahý (FeNa) %1.6, 24 saatlik idrarda protein 3.83 mg/m 2 /saat olarak saptanan hastanýn babasýnda ALP 142 U/L, kalsiyum 9.8 mg/dl, fosfor 3.2 mg/dl; annesinde ALP 195 U/L, kalsiyum 9.1 mg/dl, fosfor 2.9 mg/dl; birinci kardeþinde ALP 197 U/L, kalsiyum 9.3 mg/dl, fosfor 3.2 mg/dl; ikinci kardeþinde ALP 136 U/L, kalsiyum 9.6 mg/dl, fosfor 2.9 mg/dl olarak saptandý. Abdominal ultrasonografisi normal bulundu. Hastaya hipofosfatemik rikets tanýsýyla 50 ng/ kg/gün kalsitriol ve ml de 30.4 mg fosfor içeren Joule solüsyonu (dibazik sodyum fosfat) 1 gr/ gün baþlandý. Geç baþlangýçlý hipofosfatemik rikets nedeniyle onkogenik rikets açýsýndan araþtýrýldý ve bu açýdan bir patolojik bulgu saptanmadý. Ýki ay Þekil 2A Þekil 2B Þekil 2A-2B. Tedavi öncesi el bilek grafisinde metafizer kesimlerde çanaklaþma ve yoðun metafizer düzensizlik ve tedavi sonrasý düzelme.

3 Cilt 48 Sayý 1 X'e Baðlý Hipofosfatemik Rikets 51 Þekil 3A Þekil 3B Þekil 3A-3B. Tedavi öncesi diz grafisinde metafizer geniþleme, çanaklaþma ve düzensizlik ve tedavi sonrasý düzelme. sonra hastanýn yürümesi düzelmeye ve koþmaya baþladý. Merdivenleri rahat inip çýkabildi. Kontrollerde parathormon düzeyi yükselmeye baþladýðýndan Joule solusyonu 0.5 gr/gün e düþürüldü ve kalsitriol dozu 60 ng/kg/gün e arttýrýldý. Tedavinin altýncý ayýnda yürüme ve koþmasý normale çok yaklaþan hastanýn metafizer geniþlemelerinin gerilediði ve çekilen grafilerde metafizlerdeki çanaklaþmalarýn belirgin gerilediði görüldü (Þekil 2B ve 3B). Tedavinin birinci yýlýnda yürüme ve koþmasý tamamen normal olan hastada en son ALP 1392 U/L, kalsiyum 9.6 mg/dl, fosfor 3.2 mg/dl, parathormon 70.7 pg/ml bulundu. Hiperkalsemisi yoktu. Kontrol abdominal ultrasonografisi normal olarak deðerlendirildi. Tartýþma X e baðlý hipofosfatemik rikets, renal fosfor kaybýna neden olan en sýk kalýtsal hastalýktýr. Xp22.1 üzerinde lokalize PHEX genindeki mutasyonlardan ileri gelen dominant kalýtýlan bir bozukluktur 1. Hastalýðýn þiddeti oldukça deðiþken olmasýna raðmen, hasta bireyler, kemik aðrýsý, eklem katýlýðý, kýsa boy, diþ apseleri, alt ekstremite deformitesi ve riketsdeki radyolojik bulgularla gelebilirler. Ýskelet sistemi ile iliþkili yakýnmalarý minör bacak aðrýsýndan, baston veya tekerlekli sandalye ihtiyacýna kadar deðiþebilir 6,7. Otozomal resesif, otozomal dominant ve sporadik formlarý da bildirilmiþtir 8-9. X e baðlý hipofosfatemik rikets, otozomal resesif ve otozomal dominant hastalýklardan ayýrt edilmelidir. Otozomal resesif geçiþli hipofosfatemik rikets, hipofosfatemi, hiperkalsüri, normokalsemi ile karakterize olup, serum 1.25 (OH) 2 düzeyi yüksek bulunur. Primer defekt kalýtýmla geçen, böbrek tubulus hücrelerinde fosfatýn geri emilim bozukluðudur. Hastalýk altý ay ile altý yaþ arasýnda ortaya çýkabilir. Genu varum, genu valgum, koksa vara en sýk görülen þekil bozukluklarýdýr. Kemik grafilerinde riketsin radyolojik bulgularý görülür. Hiperkalsüri saptanmayan hastamýzda 1-25 (OH) 2 düzeyi deðerlendirilemedi. Otozomal dominant geçen hipofosfatemik kemik hastalýðý daha az görülür. Klinik bulgular þiddetli deðildir ve riketsin klinik bulgularý yoktur. Riketsin radyolojik bulgularý da genellikle görülmez. Serum kalsiyum ve 1-25 (OH) 2 düzeyleri ile idrarla kalsiyum atýlýmý normal bulunur. Bu hastalarda X e baðlý riketsden farklý olarak proksimal tubulusun proksimalindeki fosfor reabsorpsiyonu bozuktur 2,5,8,9. Hastamýzda hem klinik hem de radyolojik olarak rikets bulgularý vardý. X e baðlý hipofosfatemik riketsde proksimal tubulusun distalinde lokalize hücrelerde fosfat anyonunun transportu yetersizdir. Hipofosfatemiye raðmen 1-25 (OH) 2 düzeyi normal, bazen düþük bulunur. Renal kortekste 1-alfa hidroksilaz enzim aktivitesinin azalmasýna baðlý 1-25 (OH) 2 ün yetersiz sentezi söz konusudur. Hem fosforun renal tübüler reabsorpsiyon bozukluðu, hem de azalmýþ 1-25 (OH) 2 düzeyi bu hastalýðýn hayvan modellerinde bulunmuþtur 10,11. X e baðlý kalýtsal hipofosfatemik riketste fosfor düzeyi düþük olmasýna raðmen idrarla fosfor

4 52 Sevinç ve ark. Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi Ocak - Mart 2005 atýlýmý artmýþtýr. Serum kalsiyumu normal veya hafif düþük bulunur. Kemikte turn-over ýn artmasýna baðlý alkalin fosfotaz artar. Aminoasitüri, glukozüri ve bikarbonatüri yoktur. Serum parathormon, serum 25 (OH) 2 düzeyi normal, 1-25 (OH) 2 düzeyi normal veya düþüktür. Mineralize olamayan kemik doku nedeniyle kemik dansitesi azalýr ve kemiklerde radyolüsen alanlar oluþur. Kemik korteksi incelir veya kaybolabilir. Tedavi edilmeyen çocuklarda femur, radius ve ulnanýn distal, tibianýn proksimal ve distal metafizlerinde geniþleme, düzensizlik ve çanaklaþma ortaya çýkar. Taný konulduðunda ileri radyolojik incelemeye gerek yoktur 2-5. Hastamýz klinik radyolojik ve biyokimyasal bulgularý ile birlikte X e baðlý hipofosfatemik rikets ile uyumluydu. X e baðlý ailevi hipofosfatemik rikets li çocuklarýn yürümesi ve aðýrlýðýnýn artmasýyla birlikte alt ekstremitelerde eðrilik ortaya çýkar. Kýzlarda hastalýðýn gidiþi oldukça deðiþkendir. Bazýlarýnda þiddetli iken bazýlarýnda kýsa boy veya renal fosforun tubüler reabsorpsiyon defektine baðlý biyokimyasal bulgular tek belirti olabilir 3. Alt ekstremiteler daha þiddetli tutulur. Keskin açýlýdan çok hafif bir eðrilik vardýr. Koksa vara, genu varum ve genu valgum deformiteleri gözlenir. Ýskelet bulgularý vitamin D eksikliðine benzer. Ancak üst ekstremiteler, kosta ve pelvis daha az etkilenir. Diþlerde görülen tipik bulgular pulpa deformitesi ve intraglobuler dentin denilen lezyondur. Primer ve sekonder diþler geç çýkar. Hipokalsemik riketste olduðu gibi periapikal enfeksiyon sýk görülür 12,13. Genellikle kýsa boy vardýr. Hastalýðýn klinik görünümünde önemli deðiþiklikler olabilir. Hatta ayný ailedeki hipofosfatemik riketsli bireylerin klinik görünümleri bile farklý olabilir. Bu, olasýlýkla genetik anormalliðin penetransýndaki farklýlýða baðlý olabileceði gibi, baþka genler ve çevresel faktörler de hastalýðýn þiddetini etkileyebilir 6,14. Kalýtsal hipofosfatemik riketsli hastalarda kýsa boy, kýsa alt ekstremitelere baðlýdýr 15. Saðlýklý ve uzun babalarý olan hasta çocuklarda normal boy gözlenmiþtir 7. Hastamýzýn boyu 25. persentilde, alt/üst oraný 0.97 idi. Sporadik olduðunu düþündüðümüz hastamýzýn babasýnýn, annesinin ve kýz kardeþleri boylarý normaldi. X e baðlý hipofosfatemik riketsli hastalarda çok sayýda PHEX gen mutasyonu gösterilmiþtir 6,14,16,17. Hastalýðýn þiddeti ile mutasyonun tipi arasýnda korelasyon bulunamamýþtýr. Yalnýzca ailesinde hipofosfatemik rikets olan hastalarýn daha þiddetli iskelet bulgularý olduðu ve truncating mutasyonu olanlarda yine bulgularýn daha þiddetli olduðu, pubertal erkeklerde dental bulgularýn daha belirgin olduðu saptanmýþtýr. Bu nedenle PHEX gen mutasyonunun saptanmasýnýn prognostik deðeri bulunmamaktadýr. Ancak etkilenen bireylerin erken tanýsý ve tedavileri için kullanýlabilir. Hastamýzda genetik inceleme yapýlamamýþtýr. Aile hikayesi olmadýðýnda tipik bulgular genellikle 2-3 yaþýnda ortaya çýkar ve klinik taný daha zordur. Sporadik vakalarda onkojenik hipofosfatemik osteomalazinin ayýrt edilmesi çok önemlidir. Çünkü onkojenik hipofosfatemik rikets X e baðlý kalýtsal hipofosfatemik riketse çok benzer. Bu hastalarda tümör, renal fosfor kaybýna neden olan maddeler salgýlar, vitamin D metabolizmasýný deðiþtirir ve osteomalaziye neden olur. Bu hastalýk genellikle tedaviye daha zor yanýt verir ve vitamin D metabolizmasýndaki bozukluk daha þiddetlidir (OH) 2 düzeyi çok düþüktür. Bu sendrom tümörün çýkarýlmasýyla düzelir 3,18,19. Hastamýzda onkojenik rikets açýsýndan bir bulgu saptanmadý. Ýdrar-kan amino asit kromotografisi ve kan gazlarý normal olan, protenüri, glukozürisi olmayan, idrar ph sý 6, idrar dansitesi 1020 olan hastada Fanconi sendromu ve renal tubüler asidoz da düþünülmedi. X e baðlý hipofosfatemik rikets, daha önceki yýllarda replasman dozunda vitamin D ile tedavi baþarýlý olamadýðý için orijinal olarak vitamin D ye dirençli rikets olarak adlandýrýlýyordu 20. Yüksek günlük dozda vitamin D verilmesine raðmen sýklýkla kemikte tam iyileþme saðlanamamakta ve büyüme hýzý normalin altýnda kalmaktaydý. Ayrýca çok sýk vitamin D entoksikasyonu vakalarý meydana geliyordu 21,22. Hastalýðýn en önemli özelliði hipofosfatemi ve azalmýþ renal tubüler fosfor reabsorpsiyonu olduðu için, sýk aralýklarla günlük nötral fosfat tedavisi gündeme gelmiþtir 23. Günümüzde 1- alfa hidroksilasyonlu vitamin D ve yeterli dozda fosfat birlikte kullanýlýr. Bu tedavi ile rikets ve osteomalazinin düzeldiði, büyüme hýzýnýn arttýðý saptanmýþtýr 24. Elementer fosfor, küçük çocuklara gr/gün, büyük çocuklara 1-4 gr/ gün dozunda verilir. Plazma fosfor düzeyi oral alýmdan 90 dakika sonra en yüksek düzeye ulaþýr ve dört saat içinde bazal düzeye iner. Bu nedenle fosfor solüsyonu dört saatte bir, günde

5 Cilt 48 Sayý 1 X'e Baðlý Hipofosfatemik Rikets 53 en az beþ dozda verilmelidir (OH) 2 baþlangýç dozu olarak ng/kg önerilir. Doz yavaþ yavaþ arttýrýlarak ng/kg idame doza ulaþýlýr. Günlük doz iki defada verilmelidir. Eðer plazma kalsiyumu, üriner kalsiyum atýlýmý, renal fonksiyonlar ve paratiroid hormon düzeyleri dikkatli olarak izlenirse güvenli bir tedavidir. Hastamýzda tedavinin baþlangýcýnda PTH düzeyinde yükselme meydana geldiði için 1 gr/ gün olarak baþladýðýmýz fosfor dozunu 0.5 gr/ gün e indirip, kalsitriol düzeyini 60 ng/kg/gün e çýkardýk. Hastanýn parathormon düzeyi normale döndü. Hiperkalsemi ve hiperkalsüri gözlenmedi. Böbrek fonksiyonlarý normal sýnýrlarda seyretti. Sonuç olarak, oldukça seyrek görülen bir rikets formu olan X e baðlý hipofosfatemik rikets sýklýkla hastalarýn yürümeye baþladýðý erken yaþlarda bulgu vermeye baþlasa da, vakamýzda olduðu gibi daha ileri çocukluk yaþlarýnda ortaya çýkabilmektedir. Uygun klinik, laboratuvar ve radyolojik bulgularýn varlýðýnda X e baðlý hipofosfatemik rikets tanýsý düþünülmelidir. Olgumuzda olduðu gibi uygun tedavi ile genellikle hýzlý klinik ve radyolojik düzelme gözlenmekle birlikte laboratuvar olarak ALP düzeylerinin normale düþmesi daha geç dönemde olabilmektedir. KAYNAKLAR 1. The Hyp Consortium. A gene with homologies to endopeptidases is mutated in patients with x linked hypophosphatemic rickets. Nat Genet 1995; 11: Yordam N, Aydýn M. Kalýtsal hipofosfatemik kemik hastalýklarý. Katký Pediatri Dergisi 1990; 4: Gertner JM. Rickets and other disorders of vitamin D and phosphate metabolism. In: Lifshits F (ed). Pediatric Endocrinology (3rd ed). NewYork: Marcel Dekker, Inc., 1996: Carpenter TO. New perspectives on the biology and treatment of X-linked hypophosphatemic rickets. Pediatr Clin North Am 1997; 44: Heath DA, Shaw NJ. Disorders of calcium and bone metabolism. In: Brook GD, Hindmarsh PC (eds). Clinical Pediatric Endocrinology (4th ed). London; Blackwell Science, 2001: Econs MJ, Friedman NE, Rowe PS, et al. A PHEX gene mutation is responsible for adult onset vitamin D- resistant hypophosphatemic osteomalacia: evidence that the disorder is not a distinct entity from X-linked hypophosphatemic rickets. J Clin Endocrinol Metab 1998; 83: Stickler GB, Morgenstern BZ. Hypophosphatemic rickets: final height and clinical symptoms in adults. Lancet 1989; 2: Econs MJ, McEnery PT. Autosomal dominant hypophosphatemic rickets/osteomalacia: clinical characterization of a novel renal phosphate- wasting disorder. J Clin Endocrinol Metab 1997; 82: Stamp TC, Baker LR. Recessive hypophasphataemic rickets, and possible aetiology of vitamin D-resistant syndrome. Arch Dis Child 1976; 51: Tenenhouse HS, Scriver CR, McInnes RR, Glorieux FH. Renal handling of phosphate in vivo and in vitro by the X-linked hypophosphatemic male mouse: evidence for a defect in the brush border membrane. Kidney Int 1978; 14: Lobaugh B, Drezner MK. Abnormal regulation of renal 25-hydroxyvitamin D-1 alpha-hydroxylase activity in the X-linked hypophosphatemic mouse. J Clin Invest 1983; 71: Murayama T, lwatsubo R, Akiyama S, Amano A, Morisaki I. Familial hypophosphatemic vitamin D- resistant rickets: dental findings and histologic study of teeth. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2000; 90: McWhorter AG, Seale NS. Prevalence of dental abscess in a population of children with vitamin D-resistant rickets. Pediatr Dent 1991; 13: Holm IA, Nelson AE, Robinson BG, et al. Mutational analysis and genotype phenotype correlation of the PHEX gene in X-linked hypophosphatemic rickets. J Clin Endocrinol Metab 2001; 86: McNair SL, Stickler GB. Growth in familial hypophosphatemic vitamin D resistant rickets. N Engl J Med 1969; 281: Christie PT, Harding B, Nesbit MA, Whyte MP, Thakker RV. X linked hypophosphatemia attributable to pseudoexons of the PHEX gene. J Clin Endocrinol Metab 2001; 86: Sato K, Tajima T, Nakae J, et al. Three novel PHEX gene mutations in Japanese patients with X linked hypophosphatemic rickets. Pediatr Res 2000; 48: Wilkins GE, Granleese S, Hegele RG, Holden J, Anderson DW, Bondy GP. Oncogenic osteomalacia: evidence for a humoral phosphaturic factor. J Clin Endocrinol Metab 1995; 80: Kumar R. Tumor-induced osteomalacia and the regulation of phosphate homeostasis. Bone 2000; 27: Albright F, Butler AM, Bloomberg E. Rickets resistant to vitamin D therapy, Am J Dis Child 1937; 54: Burnett DH, Dent CE, Harper C, Warland BJ. Vitamin D-resistant rickets: analysis of 24 pedigrees with hereditary and sporadic cases. Am J Med 1964; 36: Stickler GB. Familial hypophosphatemic vitamin D- resistant rickets: the neonatal period and infancy. Acta Paediatr Scand 1969; 58: Scriver CR. Rickets and pathogenesis of impaired tubular transport of phosphate and other solutes. Am J Med 1974; 57: Rasmussen H, Pechet M, Anast C, Mazur A, Gertner J, Broadus AE. Long-term treatment of familial hypophosphatemic rickets with oral phosphate and 1 alpha-hydroxyvitamin. J Pediatr 1981; 99: