T ü r k E v i. Prof. Dr. İdris OĞURLU. İstanbul Ticaret Üniversitesi

Transkript

1 T ü r k E v i Prof. Dr. İdris OĞURLU İstanbul Ticaret Üniversitesi

2 Kaynak no: 3 Osmanlı İmparatorluğu'nun bize miras bıraktığı, zamanımıza gelen örnekleri 17. yüzyıla kadar uzanabilen evlere bakarak

3 .özgün oda düzeni, plan şeması, çok katlılık, çatı biçimi ve yapım itibariyle karakteristik niteliklere sahip olan belli bir ev tipine Türk Evi diyoruz.

4 Özgün oda düzeni Türk evinin en önemli öğesi odadır. Asırlar boyunca niteliği pek az değişmiştir.

5 Plan şeması Plan şemaları içinde dış ve açık sofalı tipler, köşklü ve eyvanlı uygulamalarla dikkati çeker. Odaların birbirine bitişik olmasından çok, sofanın uzantılarıyla birbirinden ayrılarak özerklik kazanması plan şemalarının en özgün niteliğidir. Daha sonraki dönemlerde orta sofalı tip görülmeye başlar.

6 Türk evine ait tipik bir plan şeması Kaynak no: 3

7 Çok katlılık En az iki katlı olup üst kat yaşama katı olarak belirginleşir ve amaçlanan planı verir. Üst kat çıkmalarla sokağa uzanır. Kaynak no: 3

8 Zemin kat sanki bir sur duvarı imişcesine sağır, yüksek ve kâgirdir. Kaynak no: 3

9 Çatı biçimi Çatı dört yana eğimli olup girinti çıkıntılardan kaçınılmıştır. Saçaklar geniş ve yataydır.

10 Yapım En belirgin yapım sistemi ahşap çatkı arası dolgu veya bağdadi olan örneklerdir. Bütün bu özellikler halk evinde olduğu kadar yönetici evlerinde de aynıdır. Zenginlik, sadece oda sayısına ve süslemeye etki eder.

11 YAPIM YÖNTEMLERİ Türk evinde ana yapım malzemesi ahşap, yapım yöntemi olarak da ahşap çatkı seçilmiştir. Bu bir geleneğin devamı olduğu kadar, ormanlardan yararlanma ve depreme karşı da yararlıdır. Yığma ahşap yönteme göre daha az ahşap malzeme istediğinden ahşabı az yöreler için de uygundur. Dolgu malzemesi yörede kolay bulunan bir malzeme olabilir.

12 Ahşap yapım tekniğinde, ayrıca toplumun hayata bakış açısının da rolü vardır. İnsan hayatı geçicidir. O zaman evinin de geçici olması normaldir, mala tamah etmek yersizdir. Toplum yapıları ve dini yapıların ise kalıcı olması gerekir, onun için kâgir yapılıyordu. Böylece eskidikçe yenilenen evler zamanın sanatına uyum sağladığı kadar ailenin yeni ihtiyaçlarını da karşılıyordu.

13 Ahşap çatkı inşaat, dış ortama daha çok açılmaya imkân veriyor böylece açık sofalar yapılmasına, daha çok pencere açılmasına, çıkmalar ve geniş saçaklara da imkan sağlıyordu. Böyle bir ev, iklim denetimi sağlıyor, rutubetli ortamda iyi nefes alıyor, nemin yoğuşmasına izin vermiyor, oda içleri fazla nemli olmuyordu.

14 Ahşap çatkı çok beğenilen bir sistem olmalıdır ki yüzyıllar boyu devam etmiş, gelişmiş ve sanat akımlarına kolaylıkla cevap verebilmiştir. Barok döneminde eğri çizgiler ahşaptan oyularak kolaylıkla elde edilmiş, eğri yüzeyler ise bağdadî yöntemle en doğru şekilde uygulanmıştır

15 Neo- Klasik dönemde yarım gömme sütunlar, üçgen alınlıklar, daire ve düz kemerler, iri silmeler ahşap evlere de kolaylıkla uygulanır. Abdülhamid döneminin süslü, dekupajlı yapıları ahşap için tam bir rönesans olmuş evler adeta bir dantel gibi işlenmiştir

16 Art-Nouveau Türkiye'de ahşaba büyük bir başarıyla uyarlanmıştır. Erenköy üslubunun hemen arkasından gelen bu yeni kıvrımlar hem çok sevilmiş hem de ustaca ve yeniden yaratılırcasına ortaya konulmuştur.

17 Çatı katı balkonları, korkuluklar, yaşmaklar çok güzel örnekleri sergiler. 19. yy'ın sonlarında bütün bu son dönem akımları ve Neo-Klasik Osmanlı üslubu birbirine katılmış olarak ahşap evlerde çok iyi uygulanmıştır. Birbirine eklenen tahta, çıta ve profillerle bütün ve detay arasında oranlamalar, ritmik bölünmeler, gölge ve ışık etkileri yaratılıyor, bunlara bazen renkli nakışlar, resimler ve silmeler de katılıyordu.

18 19. yüzyıla gelindiğinde bütün Osmanlı kentlerinde evlerin belirli özellikler taşımaya başladığı görülmektedir. Kullanılan mekanlar, süsleme programlarının ortaklığına rağmen, iklim ve yapı malzemesine bağlı bölgesel özellikler, farklı plan tipleri ortaya çıkarmıştır. (1)

19 Marmara Bölgesi Bu bölgedeki evler, Türk evinin klasik yönde gelişmesine neden olmuş ve diğer bölgelere önderlik etmiştir. İstanbul, Edirne, Bursa, İzmit, Tekirdağ'da meydana getirilmiştir. Kaynak no: 4

20 17.yüzyıldan kalma tuğla dolgulu ve sıvasız örneklerin taşralı ve rustik özellikleri vardır. 19.yüzyıldan itibaren ise tahta kaplamalı evler yaygınlaşmıştır.

21 Plan tiplerinin ise 18.yüzyıldan itibaren iç ve orta sofalı olduğu bilinmektedir. Türk evinin en tipik ve en güzel örnekleri İstanbul'da idi. Çünkü, İstanbul başkentti; teknik ve modadaki her türlü gelişimin merkezi idi.

22 Karadeniz Bölgesi Kaynak no: 7

23 Karadeniz Bölgesi Bu ev tipi, Akçakoca, Göynük, Nallıhan, Ankara, Çankırı, Çorum, Tokat ve Kelkit vadisini takiben Batum ve Poti arasında ve tüm Karadeniz sahillerini kapsayan bölgede görülmektedir Kaynak no: 7

24 Karadeniz evi ormanlık ve nispeten bol yağışlı bir bölgenin ürünüdür. Bu bölgede evlerin planları, 18.yüzyılın sonlarına kadar açık sofalı (dış sofalı) şeklinde olmuş, daha sonraki dönemlerde ise iç ve orta sofalı yönünde gelişmiştir.

25 en önemli özelliği plandan çok yapı tekniğindedir. Kerestenin ve dolayısıyla geniş çapta direk ve kiriş malzemenin bulunması, binaların oldukça masif bir çatkı sisteminde inşa edilmelerine imkan vermiştir.

26 Çatı örtüsü şehirlerde kiremit, kırsal bölgelerde tahta kaplamadır. Binalar çoğunlukla masif ve yüksek bir zemin katı üzerine yapılmıştır. Üst katın duvarları dolma, daha eski evlerde sıvasız tuğladandır. Bu evlerin bir özelliği de duvar yüzeyleri çoğu zaman tahta kaplanmasıdır. Karadeniz evlerinin rustitesi ve taşralığı yoktur

27 Ege Bölgesi Ege evleri, kuzeyde Çanakkale, Balıkesir, doğuda Uşak, Sandıklı, Eğridir'den geçen, güneyde Antalya'ya varan bir hat, içerisinde görülmektedir. Planları daha çok dış sofalı, yapı tarzları da kagir zemin üzerine ahşap çatkı ve kiremit örtülüdür. Kaynak No: 9

28 tuğla ve dolma duvar olarak inşa edilmiş ve sıvanmıştır Sofaların revakları da çoğunlukla kemer şeklinde bağlanmaktadır.

29 Ahşap direklerin üzerleri geniş göğüslemelerle üst atkıya kenetlenip, göğüslemeler kemer şeklinde kesilmiş bağdadi yüzeylerle örtülmektedir.

30 Saçaklar oldukça geniş ve ahşap kaplı oldukları gibi, bağdadi üzerine sıvanmış da olabilmektedirler. Cumbaların altları eli böğründelerle desteklenmiş oldukları zaman, bunlar çoğunlukla küçük ve kıvrık olmaktadırlar.

31 Genellikle görülen bir şekil, bu desteklerin aralarının bağdadi ile kapanarak sıvanmasıdır. Bu durumda görülen sıvalı yüzey bir-iki yönde kıvrımlı ve çoğunlukla zengin nakışlıdır

32 . Bu motif, cumbalar ve onların altlarında da sık sık uygulanmıştır. Bütün bu beyaz ve ince kalem işleriyle süslenmiş sıva ve alçı yüzeyleri, kaide ve yan duvarların koyu taş örgüleriyle zarif bir tezat oluşturmuştur.

33 Taşlar yerine göre koyu yeşil ve kırmızı olabilmektedirler. Derzler, aralarına küçük taş çelikler sıkıştırılarak canlandırılmaktadır.

34 Bazen üzerleri tarakla çizilmiş olmaktadır. Hatıllar, duvar için bağlayıcı görevini yapmaktadır.

35 Akdeniz Bölgesi Kaynak no: 4

36 Akdeniz Bölgesi evleri, Antalya dan başlamak üzere Adana ve çevresini de içine alan bölgede görülmektedir

37 Sahil şeridindeki evler hafif bir ahşap çatkı şeklinde yapılırken, dağdaki evler masif yığma taştır. Her iki tipte de planlar dış sofalıdır. Sahil evleri teras şeklinde taş kaideler üstüne oturtulmuştur.

38 Evlerin yapısı hafif bir ahşap iskelet üzerine bağdadi ve sıva şeklindedir. Örtü ahşap kalaslar arasında tutulmuş az çıkmalı kerpiçten yapılmıştır. Bu evlerin en karakteristik özelliği bu kerpiç silmenin altındaki büyük saçaktır.

39 Saçak bir çatı sathının devamı değildir. Sadece cephelere ve daha çok pencereleri bol olan cephelere eklenmiştir. Bu saçak aslında gölge vermek içindir.

40 Bu evlerin başodaları büyük çıkıntı teşkil ederek adeta boşluk üzerine oturtulmuş, üç tarafı pencereli ve ferahtır. Pencereler iki kattır. Üst pencereler nispeten küçüktür.

41 İkisinin arasında içte ve dışta raf şeklinde bir ahşap silme yapılmıştır. İçerde duvar, dolap ve tavanlardaki ahşap kaplamalar işlemeli ve boyasızdır. Bu türdeki evlerin daha yenilerde ( senelik evlerde) kerpiç yerine kiremit örtülü çatı kullanılmıştır.

42 Aradaki saçak da kaybolmuştur. Yeni evlerin sıva yüzeyleri çoktur. Revaklar kırık, bağdadi kemerlerle örtülüdür ve onların üzerleri de nakışlarla bezenmiştir. Bu evlerde sofa, oda dizilerinin arasına alınmış ve iç sofa oluşmuştur.

43 Daha yükseklikte yayla evlerinin planları dış sofalıdır. Bu sofalar direklidir ve kafes şeklinde tahta ve çaprazlarla çevrilmişlerdir. Örtüleri ahşap ve bu örtünün önünde sahildeki evlerdeki gibi ahşap saçaklar vardır.

44 En büyük özellikleri duvar örgüleridir. Duvarlar kırma taştan ve sıvasızdır. Harçsız olan örgü güçlü bir hatıl sistemi ile tutulmuştur.

45 Hatıllar en fazla her metrede bir aksi yöndeki bağlama ağaçlarıyla bir ızgara teşkil etmektedir. Evin direk, tırabzan ve kafes gibi diğer ahşap kısımları ile hatıllar güzel bir uyum içindedir.

46 İç Anadolu Kaynak no: 8

47 kuzeyde Köroğlu Dağları, batıda Ege Bölgesi, güneyde Toros Dağları ve doğuda Kayseri, Niğde ile Akdağları tarafından sınırlanan bölgede bulunmaktadır.

48 Bölge karasal iklimdedir ve yağışı az, ağaçları seyrektir. Bölgenin yapı malzemesi sınırlıdır. Duvarlar yığma kerpiç tuğla, damlar kavak atkılar üzerinde kerpiç topraktır.

49 Yapı malzemesinin dayanıksızlığı yüzünden bu evlerin ömürleri kısa sürmüştür. iki yüzyıldan eski örnekler azdır.

50 Güney Doğu Anadolu Kaynak no: 5

51 Batıda Amanos Dağları ve Akdeniz ile sınırlanan ve içine Mardin, Diyarbakır, Urfa, Antakya'yı içine alan bölgede bulunmaktadır. Bu bölgede konut mimarlığına taş malzeme hakimdir.

52 Yazın çok sıcak olduğundan kaldırım döşeli daracık sokaklar etrafında, yüksek avlu duvarları içerisinde kalın taş duvarlı ve düz toprak damlı evler inşa edilmiştir.

53 Genellikle sofasız planda inşa edilen bu evlerin odaları hayat etrafında dizilmiştir ve odalar arasında eyvanlar yer almıştır. Bu evlerde çok iyi taş işçiliği görülmektedir.

54 Doğu Anadolu Kaynak no: 6

55 ana yapı malzemesi taştır. Bölgenin soğuk iklimi sebebiyle avlu kaplı olup, zemin kattaki diğer bölümlerin ortak geçiş mekanı durumundadır.

56 Sofanın görevini de avluya bağlı bulunan tandırevi karşılamaktadır. Tandırevi oldukça büyük tutulmuş, içerisinde ocak bulunan, bütün aile fertlerince kullanılan bir nevi mutfaktır.

57 plan tipi sofasız, iç avlulu, tandırevlidir. Bu evlerin üst örtüsü ise topraktır. Tandırevinin üst örtüsü kırlangıç örtüdür. (2)

58 TÜRK EVİNİN GENEL GÖRÜNÜŞÜ Kaynak no: 4

59 Türk evi sınırları içinde gördüğümüz ev tipinde zemin kat taş veya kerpiç bir duvarla sokağa kapalıdır, üst kat ağır taşıyıcı duvarlar veya ahşap direkler üzerine oturur. Üst katlar ahşap çatkılıdır.

60 Orta kat, varsa, alçak tavanlı yarım veya tam kattır. Üst kat devirler içinde giderek çok pencereli ve çıkmalarla hareketli bir görünüm kazanmıştır. Pencereler önceleri camsızdır, camın yaygınlaşmasıyla iki yana kanat açılan çerçeveler yapılmıştır.

61 Batı etkilerinden sonra ise düşey sürme pencereler görülmeye başlar. Pencerelerin standart ölçülerde olması ortak bir ritm oluşturarak tek eve olduğu kadar, sokağa ve kente de bütünlük sağlamıştır.

62 Tavan geometrik bölünmüş ve bazen boyayla bezenmiştir. Çatı daima dört yana eğimlidir. Bu özellik Türk evinin en önemli ayırıcı niteliğidir.

63 ODALAR Kaynak no: 4

64 Türk evinde en önemli birim odadır. Her oda evli bir çifti barındıracak niteliklere sahiptir. Her odada oturulabilir, yatılabilir, yıkanılabilir, yemek yenilebilir ve hatta yemek pişirilebilir.

65 Bütün odalar aynı özelliklere sahiptir. Ölçüler değişebilir ama nitelikler değişmez. Bu özellikler geleneksel yaşama biçimiyle ilgili olup hayat tarzı çok uzun yıllar değişmediği için oda tasarımı da aynı kalmıştır.

66 Odanın yukarıda saydığımız değişik ihtiyaçlara cevap verebilmesi için değiştirilebilir bir düzen geliştirilmiştir. Bu düzenek göçebelikten kalma alışkanlıklar üzerine kuruludur. Orada bir yaşama birimi olan çadır, burada odadır.

67 Çadırda ortada olan ocak, evde odanın bir duvarına dayanmış böylece dumanı kolaylıkla dışarı atılmıştır. Mangal ise tıpkı bir ocak gibi ortadadır. Oda iç cephesinin biçimlenmesi insan eylemlerinin gerektirdiği boyutlara göre sağlanmıştır.

68 Odanın değişik işlevleri zaten çok olan taşınabilir eşya ile iş süresince sağlanır. Eylem bitince eşya ortadan kaldırılır. Yataklar yüklük denilen dolaplar içinde durur, uyunacağı zaman yere serilir, sabah tekrar dolaba konur. Yemek yenileceği zaman dolaptan çıkarılan sofra bezi, altlık, bakır sini veya tahta tabla ile yemek düzeni kurulur. Yemekten sonra her şey tekrar yerine kaldırılır.

69 Bu amaçla odanın orta alanı boş bırakılmıştır. Oturmak için kullanılan sedirler duvar diplerindedir. Yemek ve yatma düzeni sarayda çadırda da aynıdır

70 TÜRK EVİ PLAN TİPLERİ Türk evinde plan, odaların bir sofa çevresine dizilmesiyle oluşur. Oda, biçimi, büyüklüğü, nitelikleri pek az değişken bir yaşama birimidir. Odalar arası alan diyebileceğimiz sofa ise, her özelliğiyle değişkendir. Bu yüzden ev tipini sofa belirler.

71 Türk evi plan tipleri ilk kez yine Sedat Hakkı Eldem tarafından sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmada en önemli olanlar, plan gelişim sırasına göre: Dış sofalı, iç sofalı ve orta sofalı tiplerdir.

72 Dış Sofalı Plan Tipi: Türk evinde eski ve çok güzel örnekleri olan bir tiptir, çeşitlemeleri çoktur, Bunda simetri az görülür.

73 Sofa bir ya da üç cephesi duvarsız olarak dış dünyaya açıktır Sofa iyi havalarda ve özellikle yazın yoğun bir yaşama ve üretim alanıdır. Çoğunlukla sofanın iki dar ucu yan duvarların uzantısı ile kapanmıştır.

74 Çok sonraları ise sofa direkliği camekânla kapatılmıştır. En zengin örnekler köşklü, eyvanlı tiplerde karşımıza çıkar. Eyvanlar iki oda arasında kalan korunmuş mekânlardır. Köşe sofalı tip; yakın zamana kadar sofası dışa kapalı olarak yapılagelmiştir.

75 İç ve Orta Sofalı Tipler Tozdan, soğuktan kaçılması, sofa alanını da her zaman kullanma ihtiyacı, bu tipin tercih edilmesinin sosyal nedenleri arasındadır. Bu derli toplu plan, daha çok sayıda odaya yer veriyor, yanyana gelen odalar sayesinde duvarlar azalıyor ve ekonomi sağlanıyordu. (1)

76 Kaynakça; 1. GÜNAY R., Türk Ev Geleneği ve Safranbolu Evleri, İstanbul (1999)