HAFTA 2 YÖNETĠM VE ORGANĠZASYON KLASĠK VE NEOKLASĠK YÖNETĠM TEORĠLERĠ

Transkript

1 KLASĠK VE NEOKLASĠK YÖNETĠM TEORĠLERĠ HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Klasik yönetim teorilerini bilmek, Neoklasik yönetim teorilerini bilmek, YÖNETĠM VE ORGANĠZASYON Klasik ve neoklasik yönetim teorileri arasındaki farkı anlayabilme ĠÇĠNDEKĠLER Yönetim biliminin gelişimi Klasik yönetim teorileri 1) Bilimsel Yönetim Yaklaşımı 2) Yönetim Süreci Yaklaşımı 3) Bürokrasi Yaklaşımı Neoklasik ( Davranışsal ) yönetim teorileri a) Douglas McGregor ın X ve Y teorisi b) Rensis Likert in Sistem 1- Sistem 4 modeli c) Chris Argyris in Olgun ve Olgun Olmayan kişi modeli Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar HAFTA 2

2 1. YÖNETĠM BĠLĠMĠNĠN GELĠġĠMĠ Yönetim oldukça eski bir kavramdır ve ilk çağlardan beri yönetim uygulamalarına rastlamak mümkündür. Ancak yönetimin bilim olarak ortaya çıkması ve gelişmesi 19. yy sonlarında başlamıştır Yönetim biliminin gelişmesindeki en itici güç ise endüstri devrimidir lü yılların sonunda İngiltere bir tarım ülkesi olmaktan çıkmış ve bir sanayi ülkesi olmaya başlamıştır. Sanayileşme İngiltere de başlamasına rağmen ABD de gelişme göstermiştir. ABD de sanayileşme ile birlikte yönetim, bilimsel nitelik kazanmıştır. ABD de 1880 yılında kurulan Amerikan Mühendisleri Derneği, konferanslar, toplantılar düzenleyerek yönetimle ilgili teorik ve pratik bilgiler vererek, yönetim ile ilgili sorunların tartışılmasını sağlamış, böylece yönetim biliminin doğmasını sağlamıştır. (Efil 2009, Tengilimoğlu ve ark. 2009). Bilimsel yönetim öncesi (1800 öncesi) dönem, eski çağlarda insanların iş birliği çabaları ile başlayıp bilimsel olarak incelenmeye başlandığı 1880 yılına kadar devam etmektedir. Bu dönemde günümüzde var olan belli başlı ilkelerin temelleri atılmıştır. Ancak bu dönemde yönetim düşüncesinde bir fikir birliği oluşturulamamıştır endüstri devrimi ile birlikte yönetim bir bilim olarak gelişmeye başlamıştır. Bilimsel yönetim dönemi (1880 sonrası ) Endüstri devrimiyle birlikte sanayide büyük makineler kullanılmaya başlanmış ve yeni üretim yöntem ve teknikleri uygulanmıştır. Bu dönemde çalışanlar arasında işbölümüne önem verilmiş ve bu işleri yerine getirecek kişilerin yetiştirilmesi ve çalıştırılması önem kazanmıştır. Ayrıca, sanayi kuruluşlarının büyümesiyle çalışanların örgütün ( kurumun) kurallarına göre ve düzenli çalışmaları gereği ortaya çıkmıştır. Tüm bu gelişmeler yönetimin bazı kurallara göre

3 yapılması gerektiğini ortaya koymuş ve klasik yönetim teorilerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. 2. KLASĠK YÖNETĠM TEORĠLERĠ Klasik yönetim teorileri, organizasyonlarda insan dışındaki bütün faktörleri dikkate almıştır. İnsanı tembel, pasif, ileri görüşlü olmayan, kendi çıkarlarına hizmet eden, karar verme becerisi olmayan bir varlık olarak kabul etmiş ve insanı sadece ekonomik faktörlerin motive ettiğini ileri sürmüştür. Ekonomik faktörler düzenlendikten sonra insanın istenilen doğrultuda davranacağı davranması gerektiğini varsaymıştır. Bu teorilere göre; İnsan akılcıdır. Ekonomik faktörler onun için çok önemlidir. İnsan bencildir ve çıkarlarını en üst düzeye çıkarmaya çalışır. İşlerin yapılması için çalışanların sıkı kontrol edilmesi gerekir. Çalışanları mutlaka yönlendirmek gerekir. Yetki, sorumluluk, faaliyetler sınırlandırılmalıdır. Klasik teorilerin amacı rasyonelliktir. Rasyonellik, en az emek ve gider ile amaca ulaşmaktır. Klasik teori adı altında üç yaklaşım bulunmaktadır. a) Bilimsel Yönetim Yaklaşımı b) Yönetim Süreci Yaklaşımı c) Bürokrasi Yaklaşımı

4 a) Bilimsel Yönetim YaklaĢımı Yönetim konusunu ilk kez bilimsel bir araştırma alanı olarak inceleyen Amerikalı mühendis Frederick W. Taylor dur yılında yayınladığı Bilimsel Yönetimin İlkeleri (The Principles of Scientific Management) adlı eseri yönetim alanında yazılmış en önemli eserlerden ilkidir ve görüşleri literatürde Taylorizm olarak adlandırılır. Taylor un ileri sürdüğü fikirler o zamanki işletme sorunlarının çözümünde büyük bir başarı sağlamış ve kısa zamanda dünyaya yayılmıştır. Bilimsel yönetim yaklaşımına göre şu ilkeler benimsenmeli; Gelişi güzel değil, bilimsel yöntemlere göre çalışılmalı Çalışanların kendi bildikleri gibi değil, tanımlanmış bir şekilde çalışmaları sağlanmalı Başına buyruk değil, ahenk ve koordinasyon içinde çalışılmalı Kişisel değil, yardımlaşmaya dayalı bir çalışma olmalı En az girdi ile en az çıktının sağlandığı düşük verimlilik değil, en az girdi ile en çok çıktının sağlandığı yüksek verimlilik sağlanmalı Herkesin mümkün olan en yüksek verimlilik düzeyine çıkarılması için eğitime önem verilmeli Ek ücret ödenerek çalışanlar teşvik edilmelidir. Bu ilkeler doğrultusunda organizasyonlarda ( kurumda); - İşler bölümlere ayrılarak çalışanların o alanda uzmanlaşması sağlanmış - Belirli bir işten bir işçi sorumlu tutulmuş - Bir işin düşünme, tasarım, uygulama ve denetleme aşamaları ayrı kişiler ya da birimler tarafından gerçekleştirilmiş - Organizasyonda tüm yetki ve sorumluluklar merkezde ve yöneticilerde toplanmış. - Personelin bilimsel ilkeler doğrultusunda eğitimi sağlanmış. - Organizasyonda hiyerarşik bir yapı oluşturulmuş. - İşe uygun personel bilimsel yöntemlerle seçilmiştir.

5 Taylor un öncülüğünü yaptığı bu yaklaşım, geniş kabul görmüş ve bu yaklaşımın uygulandığı işletmelerde verimlilik hızla artmıştır. Üretim artışını amaçlayan bu yönetim ilkeleri işlerin daha verimli ve rasyonel ( akılcı) bir biçimde yapılmasını sağlamıştır. Bilimsel eğitim ve personel seçimi ise işçilerin etkinliğini artırmıştır. Bu yönetim yaklaşımı, o işin en iyi nasıl yapılabileceğini göstermiş, sorunları rasyonel bir yaklaşımla çözmekle birlikte yönetimin uzmanlaşmasını da sağlamıştır. Bu olumlu yanına karşın bilimsel yönetim yaklaşımı insan isteklerini göz ardı etmiştir. Çalışanların sosyal ihtiyaçlarını dikkate almamış, sadece karlılığın artırılmasına odaklanmıştır. Ayrıca, o dönemde bilimsel yönetim yaklaşımının yaygınlaşmasıyla işçilerin eğitim sorunu ortaya çıkmış ve sendikacılık gelişmiştir. Bu da işçi haklarının daha iyiye gitmesini sağlarken, işçi - işveren ilişkilerini bozmuştur. İşçiler işi beğenmediklerinde, fazla ücret verilmesine rağmen işten çıkmayı tercih etmişlerdir. b) Yönetim süreci yaklaģımı Klasik yönetim teorilerinin ikinci yaklaşımı, öncülüğünü Henri Fayol un yaptığı yönetim süreci yaklaşımıdır. Taylor daha çok iş tasarımı ve işlerin yapılma şekli ile ilgilenmesine karşılık Fayol, örgütün (kurumun) tamamını ele alarak iyi bir örgüt yapısının nasıl olması gerektiğini ve yönetim ilkelerini araştırmıştır. Fayol yönetimi basamaklara ayırmış ve bu basamakları; Planlama Örgütleme

6 Yöneltme Koordinasyon Denetim olarak adlandırmıştır. Ayrıca Fayol, işletmelerdeki faaliyetleri başlıca altı grupta toplamıştır. Bunlar; Teknik faaliyetler (Üretim) Ticari faaliyetler (Alım-satım vb.) Finansal faaliyetler (Para bulma ve kullanma) Muhasebe faaliyetleri (Kayıtların ve istatistiklerin tutulması ) Güvenlik faaliyetleri (İşyeri ve çalışanların korunması) Yönetim faaliyetleridir. şunlardır: Bunların yanı sıra Fayol yönetimle ilgili 14 ilke ortaya koymuştur. Bu ilkeler Yapısal ilkeler Süreç ile ilgili ilkeler Sonuçlarla ilgili ilkeler İş bölümü ilkesi Kumanda birliği ilkesi Düzen ilkesi Yönetim birliği Disiplin ilkesi Personelin ilkesi Merkezcil ilkesi yönetim Adil ve eşit muamele ilkesi devamlılığı ilkesi İnsiyatif -girişim ilkesi Yetki ve sorumluluk ilkesi Hiyerarşi ilkesi Genel çıkarların kişisel çıkarlara üstünlüğü ilkesi Maaş ve ücretleme ilkesi Birlik ve beraberlik ilkesi BU ĠLKELER ORGANĠZASYON ĠLKELERĠ KONUSUNDA DAHA AYRINTILI ĠNCELENECEKTĠR.

7 Yönetim süreci yaklaşımı da ekonomik etkinlik ve rasyonellik fikrini esas aldığı için bilimsel yönetim yaklaşımının devamı, onun tamamlayıcısı niteliğindedir. Yönetim süreci yaklaşımıyla yönetimin bütün alanlarıyla ilgili ilkeler geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu yönüyle bilimsel yönetimden çok daha geniş ve kapsamlı bir yaklaşımdır. c) Bürokrasi YaklaĢımı Klasik yönetim teorilerinin üçüncü yaklaşımı 1900 lerin başlarında Alman sosyoloğu Max Weber tarafından geliştirilen bürokrasi yaklaşımıdır. Bürokrasi, günlük dilde kullandığımız işlerin geciktirilmesi, yokuşa sürülmesi, bugün git yarın gel anlamının aksine bir örgüt yapısını ifade etmektedir. Max Weber e göre en etkin örgüt yapısı olan bürokratik örgüt yapısında; İşle ilgili uzmanlaşmanın getirdiği iş bölümü vardır Açık ve seçik bir şekilde görülen hiyerarşik yapı vardır İşler belli ilke ve yöntemlere göre yürütülür. Bu ilkeler üst basamaklara, alt basamakların çalışmalarını denetleme ve koordine etme imkanı verir ve bu ilke ve yöntemlerin izlenmesi ile örgütte birlik sağlanır. Weber e göre: Bir çalışanın, yalnızca bulunduğu basamağın ilkeleri doğrultusunda, rasyonel ( akılcı) bir şekilde, herhangi bir kızgınlık veya aşırı arzu göstermeden, duygusal bir bağ geliştirmeden davranması gerekir. Örgütte ( kurumda) çalışacak kişiler, işin gerektirdiği bilgi ve yetenekleri ölçen sınav sonuçlarına göre seçilmeli ve terfi ettirilmeli ve o pozisyonda bu

8 yeteneklerini koruduğu sürece kalmalıdır. Bu tür kararlarda hiçbir dış baskı rol oynamamalıdır. Örgüt ( kurum) birimleri yasal yetki ile birbirine bağlanmalıdır. Çalışanlar bulundukları pozisyona göre yetki kullanmalıdırlar. Weber üç tür yetki üzerinde durmuştur. Bunlar; Karizmatik yetki: Bazı kişilerin karizmatik özellikleri nedeniyle başkalarını belirli davranışlara yönlendirebilmesidir. Geleneksel yetki: Toplumsal geleneklere dayanan veya aileden gelen nedenlerle bazı kişilerin diğerlerini belirli bir davranışlara yönlendirmesidir. Bürokratik yetki: Yasal temeli olan, tanımlanmış ve belli kurallara bağlanmış bir şekilde başkalarının davranışlarını etkileyebilme durumudur. Bürokratik yetki organizasyonlar için en etkin yetki türüdür. Çünkü kimin ne iş yapacağı belirlenmiş, aralarındaki ilişkiler tanımlanmış, açık ve nettir. Bürokrasi, çalışanların işlerinde uzmanlaşmalarını ve verimliliğin artmasını sağlar. Örgüt yapısında yer alan pozisyonlarda çalışan kişilerin yerine getirmek durumunda oldukları görevler daha önce ayrıntılı olarak tanımlandığı için örgüt yapısına sağlamlık kazandırır. Bürokraside hiyerarşi mevcut olup her alt ünitenin faaliyetlerinden sorumlu bir yönetici vardır. Bürokrasi nedeniyle yetki ve sorumlulukların, cezaların, ilişkilerin açık ve seçik olması belirsizlikleri azaltır. Bürokraside rasyonellik çerçevesi içinde her şey objektiflik kriterlerine göre düzenlenir. Politikaların objektif olması ve herkese eşit şekilde uygulanması bürokrasinin demokratik bir özellik taşıdığını göstermektedir.

9 Ancak katı bir örgüt yapısına sahip olduğu için ve değişmezlik özelliği nedeniyle bürokraside esneklik yoktur. Bürokrasi sürekli değişen çevre şartlarına uyum sağlayamaz. Bu yüzden yeniliklere açık değildir. Klasik yönetim teorisini oluģturan yaklaģımların ortak yönleri; İleri derecede uzmanlaşmış personel Yoğun bir iş bölümü İşi standartlaştırma İnsanı makinenin bir parçası olarak gören anlayış Tek tip, duygulardan yoksun, ekonomik insan anlayışı Verimliliğin kaynakların iyi kullanımıyla artacağı inancı İşletmenin ( Kurumun) kapalı bir sistem oluşu Yönetim fonksiyonlarının evrenselliği Yoğun hiyerarşi Merkezi yönetimdir. Klasik Yönetim Teorilerine yöneltilen eleģtiriler Klasik yönetim yaklaşımlarını uygulayan organizasyonlarda bir süre sonra sorunların ortaya çıkması bu yönetim yaklaşımının etkili bir yaklaşım olmadığı görüşlerini ortaya çıkarmış ve eleştiri almasına neden olmuştur. Bu eleştirilere göre; Ağırlıklı olarak insan unsuru dışındaki faktörler üzerinde durmuştur. Organizasyonda insan unsurunu daima ikinci planda ele almıştır. Öncelikle maddi faktörlerin düzenlenmesini gerekli görmüş, daha sonra insanların bu düzen içinde nasıl davranacaklarını belirlemeyi öngörmüştür. Rasyonellik söz konusudur

10 İnsanı kendine söyleneni yapan, sisteme uyan pasif unsur olarak ele almıştır. Esas olarak kapalı sistem organizasyonlarını (içinde bulunduğu çevre koşullarını dikkate almayan organizasyonlar) ele almış, dış çevre şartları ve organizasyonun değişen çevre şartlarına uyum sağlaması konusu ele alınmamıştır. Resmi iletişim ilişkileri dışında insanlar arasındaki sosyal ilişkiler dikkate alınmamıştır Çalışanlar üstlerine körü körüne bağlı olduğu için yetenek ve kapasitelerini ortaya koyamamışlardır. 2. NEOKLASĠK ( DAVRANIġSAL) YÖNETĠM TEORĠLERĠ 1930 lara kadar klasik yönetim teorisi, organizasyon yapısı ve işleyişine yol gösteren tek teori olarak gelmiştir. Bilimsel yönetim hareketine olumsuz bakış ve tepkilerin doğması ve klasik yönetim teorilerinin eksikliklerinin ortaya konmasıyla bu teorilerin etkin bir yönetim sistemi olmadığı ve her zaman istenildiği gibi çalışmadığı görüşü ortaya çıkmıştır. Bu eksikliklerin ve özellikle insan unsurunun dikkate alınmadığının farkına varılmasıyla verimlilik artışı ile ilgili olarak çeşitli araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Bu araştırmalardan en önemlisi Hawthorne araştırmalarıdır. Klasik teorinin varsayımlarını sınamak amacıyla yapılan bu araştırmalar sonucunda çalışılan yerin fiziki koşullarının iyileştirilmesiyle verimin her zaman artmadığı, verimin artmasında insanlar arasındaki sosyal ilişkilerin önemli bir etkisi olduğu belirlenmiştir. Ayrıca, çalışanların aşırı derecede uzmanlaşmasının onları tek düze işler yapmaya ittiğini, bu nedenle de çalışanların kendi aralarında oluşturdukları sosyal ilişkilerle doyum sağlamaya çalıştıklarını ortaya çıkarmıştır. Böylece neoklasik yönetim teorileri ortaya çıkmaya başlamış ve çeşitli yaklaşımlar geliştirilmiştir. Neoklasik teori özellikle insan unsuru üzerinde durmuş, klasik yönetimin ilkelerini reddetmek yerine eksik yönlerini tamamlamaya çalışmıştır. Neoklasik teorinin organizasyon konusunda yapmış olduğu en büyük katkı, organizasyon yapısı içinde

11 insanın nasıl ve neden o şekilde davrandığını ve organizasyon yapısı ile insan davranışı arasındaki ilişkileri açıklamak olmuştur. Neoklasik (Davranışsal) teorinin üzerinde durduğu ana konular şunlardır: - Bir organizasyon içinde çalışan insan unsurunu anlamak - İnsan yeteneklerinden en yüksek derecede yararlanabilmek - Organizasyon yapısı ile çalışanların davranışları arasındaki ilişkileri incelemek - Organizasyon içinde insanların bir araya gelmeleri ile oluşturdukları sosyal ilişkileri ve sosyal grupları anlamak - Grupların özelliklerini ve organizasyon üzerindeki etkilerini araştırmak - Çalışanların doyumu ve bu doyumu etkileyen faktörlerle verimlilik arasındaki ilişkileri incelemek. Bu teoriye göre; Organizasyonlar çeşitli ihtiyaçları olan bireylerden oluşur. İnsanlar çeşitli şekillerde motive edilir ve harekete geçirilir. İnsanlar her zaman rasyonel ( akılcı) davranmazlar. İnsanlar birbirlerinden etkilenirler. İnsanlar özel hayatlarında olduğu gibi iş hayatlarında da birbirine bağımlıdır. Yöneticiler insan ilişkileri konusunda eğitilebilirler. Organizasyondaki sosyal ortam, sadece yöneticiler tarafından değil, grup üyeleri tarafından da şekillendirilir. Organizasyon, birbirini karşılıklı olarak etkileyen bölümlerden oluşan sosyal bir sistem olarak tasarlanmalıdır. Sağlam kararlar alma ve işbirliği için bir takım halinde çalışmak gerekir. Organizasyonda sosyal bir ortamın varlığı bir gerçektir. Organizasyonların sadece resmi yapısıyla başarılı olması mümkün değildir. Organizasyonda insan faktörüne ve insan ilişkilerine önem verilmelidir. Organizasyonda yüksek performans için sosyal ve psikolojik faktörler (iletişim, liderlik, motivasyon vs.) dikkate alınmalıdır.

12 Çalışanlar yönetim kararlarına katılmalıdır. Çalışanlar ve yöneticiler arasında iletişim sağlanmalıdır. İnsanlara işleri ile ilgili yetki ve sorumluluk verilmeli ve sadece sonuçlar denetlenmelidir. Çalışanların ücretleri iyileştirilmelidir. Neoklasik (Davranışsal) teoriler, bireylerin birbirinden farklı olduğu, insanı bir bütünün oluşturduğu; davranışların bir nedene dayandığı, örgütün bir sosyal sistem niteliği taşıdığı, insanın örgüte ve örgütün de insana bağlı olduğu temel kavramlarına dayanır. İnsanlar, Taylor'un düşündüğü gibi aynı fabrikada üretilen bir makine değildir, her bireyin özellikleri birbirinden farklıdır. İnsanların farklı olması yönetimin her insana farklı bakmasını ve buna uygun motivasyon sistemi kurmasını gerektirir. İnsan sadece biyolojik bir varlık değil, aynı zamanda değişik durumlarda farklı davranışlarda bulunan ve psikolojik ve sosyal yönü ağır basan bir varlıktır. Biyolojik özellikler Fizyolojik özellikler ĠNSAN Psikolojik özellikler Sosyal özellikler

13 Neoklasik teorilerden en çok bilinenleri; a) Douglas McGregor ın X ve Y teorisi b) Rensis Likert in Sistem 1- Sistem 4 modeli c) Chris Argyris in Olgun ve Olgun Olmayan kişi modeli a) Douglas McGregor ın X ve Y teorisi McGregor'un çalışmaları, yöneticilerin çalışanlara yeni bir açıdan bakmalarını sağlamıştır. McGregor a göre yöneticilerin davranışları, diğer insanları nasıl algıladıklarına, onları nasıl gördüklerine bağlıdır. Buna göre çalışanlarla ilgili konularda bazı yöneticiler X teorisi varsayımlarına göre bazı yöneticiler de Y teorisi varsayımlarına göre hareket ederler. X teorisinin varsayımları 1. İnsan çalışmayı sevmez, mümkün olduğu kadar işten kaçar. Yönetim bu nedenle işten kaçma eğilimini önleyici tedbirleri almalı, disipline önem vermeli ve çalışanı cezalarla korkutmalıdır. 2. İnsan sorumluluktan kaçar, işe karşı isteksizdir ve kendi güvenliğini her şeyin üstünde tutar. 3. İnsan bencildir, kendi arzu ve amaçlarını örgüt amaçlarına tercih eder. Bu nedenle yakından denetlenmelidir. 4. İnsan yaradılışı gereği yenilik ve değişiklikten hoşlanmaz ve yeniliklere karşı direnir, alışkanlıklarından vazgeçmek istemez. 5. İnsanın örgütsel sorunları çözme yeteneği azdır. Bu nedenle karar verme ve sorun çözme yetkisi alt kademelerde çalışanlara devredilmemelidir. 6. İnsana iş yaptırmak için onu zorlamak, sıkı bir şekilde kontrol etmek ve cezalandırmak gerekir. Yöneticilerin çalışanlara karşı sergiledikleri sıkı kontrol uygulamaları, yetki devrini çok az yapmaları, ayrıntılı ceza uygulamaları gibi durumlar onların X teorisinin varsayımlarına göre hareket ettiklerini göstermektedir.

14 Y teorisinin varsayımları 1. Bir insan için çalışmak, fiziksel ve zihinsel çaba harcamak, oyun ya da dinlenmek kadar doğal ve haz vericidir. 2. İnsan tembel değildir. Uygun koşullar sağlandığı takdirde, çalışmak zevkli hale getirilebilir. 3. Uygun koşullar sağlandığı takdirde insan öğrenmek ve daha fazla sorumluluk alma eğilimindedir. 4. İnsan kendini kontrol ederek ve yöneterek organizasyonun amaçlarına katkıda bulunabilir. 5. Sıkı denetim ve ceza ile korkutma, kişiyi örgütsel amaçlara yöneltecek tek yol değildir. İnsanlar örgüte bağlanır. İşini ve iş arkadaşlarını severse, kendi kendini yöneterek ve denetleyerek örgüte daha yararlı olmaya ve hizmet etmeye çalışır. 6. Hayal gücü, yaratıcılık ve organizasyon sorunlarını çözme yeteneği sınırlı sayıda insana değil, daha fazla sayıda insana verilmiştir. 7. Endüstri yaşamının koşulları, insanı belirli bir konuda çalışma ve uzmanlaşmaya zorladığından, insanın yetenek ve becerilerinin sadece bir kısmından yararlanabilmeyi sağlamaktadır. Y teorisi, insanın sahip olduğu potansiyelin gerekli ortam yaratılarak geliştirilebileceğini savunur. Bu teorinin varsayımlarını benimseyen yönetici astlarını sıkı kontrol etmek yerine onları geliştirmeyi amaçlar ve onları motive eder. Başarılı bir yönetim Y teorisinin uygulanması ile gerçekleştirilir. b) Rensis Likert in Sistem 1- Sistem 4 modeli R. Likert, etkin olan organizasyonlarla etkin olmayan organizasyonları birbirinden ayıran yapısal ve davranışsal faktörleri araştırmış ve bir yöneticinin davranışlarının bir uçta istismarcı-otokratik (Sistem 1) diğer uçta demokratik (Sistem 4) olarak sınıflandırılabileceğini göstermiştir.

15 Tablo 1. Likert in Sistem 4 modeli Liderlik değiģkeni Sistem 1 (istismarcı otokratik tarz) Sistem 2 (yardımsever otokratik tarz) Sistem 3 (katılımcı tarz) Sistem 4 (demokratik tarz) 1. Astlara olan güven konusunda Astlara güvenmez Hizmetçi - Efendi arasındaki güven anlayışı vardır Kısmen güvenir, kararlarla ilgili kontrolü elden bırakmaz Tüm konularda tam olarak güven duyar Astlarla ilgili konuları Astlar Astlar Astlar 2. Astların tartışmak kendilerini kendilerini kendilerini algıladığı konusunda fazla serbest oldukça serbest bütünüyle serbestlik kendilerini hissetmez hisseder serbest konusunda serbest hisseder hissetmezler Genel olarak 3.Üstün İşle ilgili astların Daima astların astlarla sorunların Astların fikrini fikrini alır ve fikrini alır ve olan iliģkisi çözümünde bazen sorar bu fikirleri bu fikirleri konusunda astların fikrini kullanmaya kullanır nadiren alır çalışır Kaynak: Koçel T.( 2010) İşletme Yöneticiliği, 12. Baskı, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., s:582. Sistem 1 - İstismarcı - otokratik bir yönetim biçiminde, yöneticiler astlara güvenmez ve nadir olarak kararlara katılma hakkı tanır. Astlar daha çok tehdit, korku ve ceza

16 yöntemleri ile çalıştırılmakta, sadece fizyolojik ve güvenlik gereksinimleri karşılanmaktadır. Ast- üst arasındaki ilişkiler azdır ve korkuya dayalıdır. Sistem 2 - Yardımsever otokratik bir yönetim biçiminde, yöneticilerin astlarına karşı güveni vardır ve bu güven bir beyin hizmetkarına karşı gösterdiği bir güven duygusu biçimindedir. Astları güdülemede hem ödül hem de cezalar kullanılmaktadır. Kontrol üst kademe yöneticilerinde olup bazen sınırlı da olsa alt kademelere verilebilir. Sistem 3 - Katılımcı yönetim biçiminde yöneticilerin astlara büyük ölçüde ancak tam olmayan bir güveni vardır. Astların alt düzeylerde, özel teknik ve konularda karar vermelerine izin verilir. Haberleşme astlardan üstlere ve üstlerden astlara doğru yapılır. Önemli kontrol faaliyetleri üst ve orta kademelerden alt düzeylere devredilebilir ve böylece astlara sorumluluk duygusu verilmiş olur. Sistem 4 - Demokratik yönetim biçiminde yöneticilerin astlara güveni tamdır. Karar verme, koordineli bir şekilde bütün örgütte geniş ölçüde dağıtılmıştır. Haberleşme sadece astlardan üstlere veya üstlerden astlara doğru değil aynı kademelerdeki kişiler arasında da sağlanmaktadır. Astlara, amaç belirleme, yöntem geliştirme ve sonuçları değerlendirme imkanıyla birlikte geniş yetki ve sorumluluklar verilmiştir. Astlar ve üstler arasında yüksek derecede arkadaşlık duygusu vardır. Sistem 1 görev eğilimli, otoriter ve biçimsel bir yönetim şeklini temsil ederken Sistem 4 grup çalışmasına ve karşılıklı güvene dayanan ilişkilere yönelik bir yönetim sistemidir. Sistem-2 ve 3 bu iki uç arasındadır. Likert e göre örgütün yönetim şekli Sistem-4 e ne kadar yakınsa o kadar yüksek bir verim sağlanır. c) Chris Argyris in Olgun ve Olgun Olmayan kiģi modeli Argyris e göre kişinin sorumluluk alanının artırılması onu daha da olgunlaştırır. Kişiler geliştikçe olgun olmayan bir insan özelliğinden olgun insan özelliklerine doğru gelişirler. Bu iki durumun başlıca özellikleri şunlardır:

17 Olgun olmayan kiģinin özellikleri özellikleri Pasif Bağımlılık Sınırlı davranış gösterme Yüzeysel ilgi Kısa dönem bakış açısı Astlık durumu Kendi duyarlılığından yoksunluk Olgun olan kiģinin Aktif Bağımsızlık Değişik davranışlar gösterebilme Derin ilgi Uzun dönem bakış açısı Üstlük durumu Kendine duyarlı olma Bu modele göre bu özellikler iki ucu temsil eder ve kişiler bu iki uç arasında herhangi bir yerde bulunabilir. Örgütlerde, çalışanlar pasif ve üstlerine bağımlı bir ast konumunda olmaları konusunda özendirilmektedir. Yetki ve sorumluluklar üst kademe yöneticilerin elindedir ve çalışanlar bu yöneticiler tarafından sıkıca kontrol edilir. Böylece astlar sadece verilen emirleri yerine getiren, pasif ve bağımlı kişiler haline gelmektedir. Bu durum zamanla kişilerin olgunlaşmasına engel olmakta ve pek çok sosyal, psikolojik ve yönetsel sorunları beraberinde getirmektedir. Klasik teorilerde olduğu gibi neoklasik teorilere de zamanla eleştiriler yöneltilmeye başlamıştır. Bu eleştirilere göre neo klasik teoriler, - İnsan unsuru üzerinde gereğinden fazla durmuş, bu durum organizasyonu ekonomik bir yapı olmaktan çok sosyal bir yapı haline getirmiştir. - Kararlara katılma mekanizması tam anlamıyla uygulanamamıştır. - Organizasyon ve çevre faktörleri arasındaki etkileşimler dikkate alınmadığı için kapalı sistem organizasyonlarına (içinde bulunduğu çevre koşullarını dikkate almayan organizasyonlar) yönelik bir teori haline gelmiştir. - Organizasyon sorunlarını bir duygu sorunu olarak görmüştür.

18 Tablo 2. Klasik ve Neoklasik Yönetim Teorilerinin KarĢılaĢtırılması KONU KLASĠK YÖNETĠM TEORĠSĠ NEOKLASĠK YÖNETĠM TEORĠSĠ Organizasyonun amacı Organizasyon içindeki iletiģim Ģekli Kontrol Karar verme Ģekli Organizasyon yapısı Yönetim tarzı Ödüllendirme Sistemi Rasyonellik ve kar ön planda İnsan faktörü dikkate alınmıyor. Hiyerarşik basamaklara göre iletişim sağlanıyor. Çok yakından Çalışanların katılımı yok. Bütün kararları yönetici verir. Katı hiyerarşik yapı vardır. Otokratik. Her kararı yönetici verir. Ekonomik temele dayanır. İnsan refahına ilgi duyuluyor. Yüksek düzeyde işbirliği ve yardımlaşma var. Çalışanlar ve gruplar arasında direkt iletişim var. Çalışma gruplarının kontrolü ve kişilerin kendi kendini kontrolü var. Çalışanların karar sürecine katılımı vardır. Çok katı olmayan bir hiyerarşik yapı vardır. Demokratik. Sonuçlara ancak grup olarak ulaşılabilir. Ekonomik ve sosyal teşvik ediciler kullanılır. ÖZET Bu derste yönetimin bilimsel olarak incelenmeye başlanmasıyla ortaya çıkan yönetim teorilerinden klasik yönetim teorileri ve neoklasik yönetim teorileri incelenerek bu teorilerin üzerinde durduğu konular ele alınmıştır. Ayrıca bu teoriler arasındaki farklılıklar karşılaştırılmıştır.

19 DEĞERLENDĠRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi klasik yönetim teorilerinin özelliklerinden değildir? a) Rasyonelliğe önem vermiştir. b) Kapalı sistem organizasyonlarını ele almıştır. c) Değişen çevre şartlarına uyum sağlayıcı önlemler almıştır. d) Çalışanlar arasında iş bölümüne önem vermiştir. e) Çalışanların kontrolüne önem vermiştir. 2. Neoklasik yönetim teorileri ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Y teorisine göre insan kendini kontrol ederek ve yöneterek organizasyonun amaçlarına katkıda bulunabilir. b) X teorisine göre iş yaptırmak için çalışanı zorlamak ve sıkı bir şekilde kontrol etmek gerekir. c) X teorisine göre gerekli ortam yaratıldığında çalışmak zevkli hale getirilebilir. d) Y teorisine göre çalışmak insan için oyun ve dinlenme kadar önemlidir. e) X teorisine göre insan yenilik ve değişiklikten hoşlanmaz. 3. Bürokrasi yaklaşımı ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Bu yaklaşım yönetimin bütün alanları ile ilgili ilkeler geliştirmiştir. b) Çalışanların doyumu her şeyden önemlidir. c) Bu yaklaşıma göre organizasyon sosyal bir sistemdir. d) Bu yaklaşıma göre yönetilen organizasyonlar değişen çevre şartlarına uyum sağlayamaz e) Çalışanlar kendi kendilerini kontrol ederler. 4. Likert in Sistem 1- Sistem 4 modeli ne göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) İstismarcı - otokratik yönetim biçiminde yöneticilerle astlar arasında güven ilişkisi vardır. b) Katılımcı yönetim biçiminde astlara çok geniş yetki ve sorumluluklar verilmiştir. c) Yardımsever otokratik yönetim biçiminde ast-üst ilişkisi korkuya dayalıdır.

20 d) Demokratik yönetim biçiminde haberleşme sadece üstlerden astlara doğru işler. e) Katılımcı yönetim biçiminde kontrol faaliyetleri alt kademelere devredilebilir 5. Klasik ve neoklasik yönetim teorileri ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Klasik yönetim teorilerinde grup olarak kararlara katılım vardır. b) Neoklasik yönetim teorilerinde çalışanlar arasında yüksek düzeyde işbirliği vardır. c) Klasik yönetim teorilerinde kişiler kendi kendilerini kontrol ederler. d) Neoklasik yönetim teorilerinde bütün kararları yönetici verir e) Klasik yönetim teorilerinde insan gereksinimlerine önem verilmiştir. 2. HAFTA CEVAPLAR 1- C 2-C 3-D 4-E 5-B Yararlanılan kaynaklar: 1. Efil İ (2009). Yönetim ve Organizasyon, 10. Baskı, Alfa Akademi Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Bursa. 2. Eren E.(2009). Yönetim ve Organizasyon ( Çağdaş ve Küresel Yaklaşımlar) 9. Baskı, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. İstanbul. 3. Koçel T.(2010). İşletme Yöneticiliği, 12. Baskı, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. İstanbul. 4. Tengilimoğlu D., Işık O., Akbolat M ( 2009). Sağlık İşletmeleri Yönetimi, 2. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım A.Ş., Ankara.