Dünya Sağlık Örgütü, Sağlık Hakkı ve Küreselleşme

Transkript

1 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(4) Derleme/Rewiev Article TAF Prev Med Bull 2010; 9(4): Dünya Sağlık Örgütü, Sağlık Hakkı ve Küreselleşme [World Health Organisation, Right to Health and Globalisation] ÖZET Dünya Sağlık Örgütü ( DSÖ) İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulmuş olan ve amacı sağlık konusunda dünya ülkeleri arasında işbirliğini geliştirmek olan bir uluslararası örgüttür. Bütçesi üye ülkelerin aidatları yanında bağışlarla da sağlanır Bütün üye ülkelerin parlamentolarında onayladıkları örgüt anayasası sağlığı bir sosyal hak, sağlık hizmetini bir kamusal hizmet olarak kabul etmekte, sağlığın sosyal ve ekonomik belirleyicilerini önemsemektedir. Öte yandan DSÖ kurulduğu günden yana politik etkilere açık olmuş, özellikle ABD, örgütü kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya çalışmıştır. Dünyadaki hakim siyasal eğilimler DSÖ politikalarını da etkilemişlerdir. Örneğin, bağımsızlığını yeni kazanmış ülkelerin çok olduğu, Yugoslavya, Hindistan gibi Üçüncü Dünya ülkelerin etkin olduğu, Sovyetler Birliği nin güçlü olduğu 1970 lerde DSÖ herkese sağlık sloganı altında eşitlikçi, katılımcı, koruyucu, sağlıkta sosyoekonomik etkenleri öne çıkartan Temel Sağlık Hizmetleri programını başlatmıştı. Küreselleşme ve bütün dünyada egemenliğini kabul ettiren neo-liberal ekonomi politikaları DSÖ nün değer ve ilkelerinde de değişikliğe neden olmuştur; kamusal hizmet ve sağlığın sosyal bir hak olarak görülmesi yaklaşımından özelleştirmelere ve piyasa güçlerine doğru bir yozlaşma yaşanmıştır. Bu yeni DSÖ, yoksul ülkelere dayatılan ekonomik yapısal uyum programlarının insanların sağlığındaki olumsuz etkilerini, Irak ve Afganistan savaşlarının sivillerde yarattığı yıkımı görmezden gelmiştir. DSÖ politikalarının olumlu değişmesi yoksul ülkelerin ekonomik ve siyasal bağımsızlıklarını yeniden kazanmalarına ve uluslararası örgütlerde etkili olmalarına bağlıdır. SUMMARY World Health Organisation (WHO) is an international organisation founded after the Second World War with the aim of developing cooperation among countries of the world. Its budget is provided by members dues along with donations. Its constitution which has been endorsed by parliaments of all member countries accepts health as a social right and health services as a public service, highlighting the social and economic determinants of health. However, the Organisation has been object to political influences since its inception and especially the USA has tried to use it for her own interests. Dominant political trends have influenced policies of WHO. For example, WHO had started Primary Health Care Program in 1970 s, when many newly independent states existed, when Third World countries like India and Yugoslavia were effective and when Soviet Union was powerful, with the slogan of Health for all which prioritised equality, participation,, prevention, socio- economic factors in health. Globalization and neo-liberal economic policies which have dominated the world have also changed the values and principles of WHO; a deterioration was experienced: from an approach of public services and health as a a social right, to one of privatisation and market forces. This new WHO has ignored the unfavourable health consequences of economic structural adjustment programs forced on poor nations and the distruction of civilians during the Iraq and Afganistan wars. A favorable change in WHO policies depend upon the regaining of economic and political independence of poor nations and their influence in international organisations. Necati Dedeoğlu Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Antalya. Anahtar Kelimeler: İnsan Hakları, Dünya Sağlık Örgütü, Küreselleşme. Key Words: Human Rights, World Health Organisation, Globalisation. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Necati Dedeoğlu Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Dekanlık Binası 07059, Antalya dedeoglu@akdeniz.edu.tr * Yazının kısa şekli Antalya da Ekim 2009 tarihinde düzenlenmiş bulunan Uluslar arası Sosyal Haklar Sempozyumunda bildiri olarak sunulmuştur DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜNÜN YAPISI Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ) temelleri 1851 yılında ilk Uluslararası Sağlık Konferansında atılmıştır. O güne kadar sadece birbiriyle savaş yapan ülkeler Avrupa yı kırıp geçiren salgın hastalıkların önlenmesi için alınacak önlemler için bir araya geldiler. 20. Yüzyıl başına kadar bu tür 13 konferans toplanmışsa da hastalıkların etiyolojileri, epidemiyolojileri bilinmediğinden ortak çabalardan fazla bir başarı sağlanamamıştır. İlk uluslararası sağlık örgütü 1907 yılında Paris te kurulan Office International d Hygiene Publique dir. Bunu 1919 da, birinci dünya savaşı arkasından kurulan Cemiyeti Akvamın çatısı altında oluşturulan ve uluslararası sağlık çalışmalarının eşgüdümünden sorumlu Sağlık Komitesi izlemiştir. DSÖ ise Birleşmiş Milletlere üye ülkelerin yarısından bir fazlasının örgütün Anayasasını onaylaması üzerine tarihinde kurulmuştur. Uluslararası özel bir örgüttür. Kardeş 361

2 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9 (4) örgütleri olan FAO, ILO gibi, Birleşmiş Milletler sistemi içinde yer alan özerk bir kuruluştur. Üye 193 ülke, en yetkili organ olan Genel Kurulda temsil edilmekte, hiçbir ülkenin ayrıcalığı veya veto hakkı bulunmamaktadır. İki yılda bir toplanan Genel Kurul örgütün politikasını, bütçesini, çalışma planını, önceliklerini belirler. Genel Kurul tarafından seçilen Genel Müdür ve ona bağlı birimler DSÖ de çalışan binlerce uzmanın da katkısı ile bu politikaları hayata geçirirler. Örgütün bütçesi ülkelerin verdiği aidatlardan ve daha çok da UNDP; UNICEF gibi uluslararası örgüt ve zengin üye ülkelerden gelen bağışlardan oluşmaktadır (1). DSÖ anayasası oldukça çağdaştır; sağlık bedensel, ruhsal ve toplumsal tam iyilik hali olarak tanımlanmakta, sağlığın her insanın temel bir hakkı olduğu vurgulanmaktadır. Anayasa hükümetleri insanların sağlığından sorumlu tutmuş, ülkeler arası düzey farkının bütün ülkeler için tehlike yaratacağını belirtmiştir. DSÖ anayasası, beslenme, konut, eğlence ve dinlenme ekonomik ve çalışma koşullarının düzeltilmesi konusunda da DSÖ ye görev vermiş ve bu madde diğerleri gibi bütün ülkelerce parlamentolarında onaylanmıştır. Kısaca, DSÖ anayasası sağlığa bir sosyal hak, sağlık hizmetine kamusal bir hizmet olarak bakmakta, sağlığın sosyal ve ekonomik belirleyicilerini vurgulamaktadır. DSÖ, hastalık kontrol programlarında eşgüdümünün sağlanması, sağlık konularında uzman görüş belirlenmesi, aşı vb. biyolojik maddelerde standartlar konması, burslar verilmesi, sağlıkla ilgili yayınlar yapılması, ülkelere sağlık projelerinde maddi ve bilimsel destek sağlanması gibi görevler yanında dünyanın neresinde olursa olsun felaket veya salgın gibi acil bir durumda yardım sağlar, savaş, afet gibi nedenlerle evlerinden, yurtlarından kopmuş mültecilere sağlık hizmeti götürür (1). Bu uluslararası yapı ve anayasa ile demokratik, ilerici, sosyal haklardan yana görünen DSÖ aslında aynı Birleşmiş Milletler ve diğer uluslararası örgütler gibi çeşitli baskılara, taraf tutmalara, etkilere açık olmuştur. Pek çok kişinin düşündüğü gibi objektif, bilimsel bir kuruluş, tarafsız bir referans merkezi değildir. Daha ilk yıllarından beri ABD örgütte çok etkili idi. Önceleri DSÖ bütçesinin yarısını ABD karşılıyordu; sonradan sakıncaları görülerek bu pay azaltıldı ancak hala mali kaynakların üçte bir kadar kısmı ABD den gelmektedir. Aslında genel kurulda tek bir oyu olmasına karşın ve DSÖ nün, anayasası gereği ülkeler arasındaki ideolojik farklar ve politik çekişmelere taraf olamamasına karşın, ABD örgütteki mali gücü ve kendisi ile beraber hareket eden yandaşlarının desteği ile DSÖ nün politikalarında ve sağlığın bir sosyal hak olarak algılanışında yönlendirici olmaktadır. ABD, yıllar içinde, kendi veya temsilcisi olduğu uluslararası tekellerin çıkarına dokunan eylemlerde DSÖ nün karşısında yer almıştır. Örneğin, tekeller özellikle Afrika da, anne sütü yerine bebek maması verilmesini teşvik etmiş ve yoksul anneler bu mamaları süt yerine su ile hazırlayınca bebeklerin beslenmesi bozularak on binlerce bebek ölmüştür. ABD, anne sütü varken mama verilmesine karşı çıkan ve bu katliamı durdurmaya çalışan DSÖ yü uluslararası ticareti engellemekle suçlamıştır. Aynı şekilde, 18 dev ilaç şirketinden 11 ine ev sahipliği yapan ABD, DSÖ nün akılcı ilaç politikaları benimsenmesi ve ülkelerin gerek duydukları temel ilaçları kendi üretmeleri gibi önerilerine şiddetle karşı çıkmış, bir süre DSÖ ye parasal katkısını durdurmuştur (2). DSÖ VE SOSYAL POLİTİKALARINDAKİ GELİŞMELER DSÖ, başından beri belli sosyal ve politik gelişmelere sahne olmuştur. Daha kuruluşunun birinci yılında Sovyetler Birliği ve ayrıca Ukrayna, Beyaz Rusya DSÖ nün tutumundan memnun olmadıklarını belirterek üyelikten çekilmek istediler. Bundan bir yıl sonra Bulgaristan, Romanya, Arnavutluk, Çekoslovakya, Macaristan ve Polonya da üyelikten çekildiklerini duyurdu. Sovyetler Birliği ve diğer sosyalist ülkeler 1955 yılına kadar DSÖ toplantılarına hiç katılmamışlardır. Aynı şekilde ABD nin karşı koyması nedeniyle, Çin Halk Cumhuriyeti 1960 ların sonuna kadar DSÖ ye kabul edilmemiş, 1964 ve 1965 yıllarında Afrika ülkelerinin baskısıyla ırk ayrımcılığı yapan Güney Afrika Cumhuriyeti DSÖ den çıkartılmıştı (1) DSÖ tarihinde sağlık hakkı açısından milat sayılacak olan gelişmeler 1978 yılında gerçekleşmiştir. O yıl DSÖ nün Alma Ata da düzenlediği uluslararası toplantıda dünya ülkeleri için sağlık politikası olarak Temel Sağlık Hizmetleri (Primary Health Care) benimseniyordu. Temel Sağlık Hizmetleri (TSH) kavramı yoksul ülkelerin sağlık düzeylerinin çok kötü olduğu, Sovyetler Birliği ile Yugoslavya, Hindistan gibi bağlantısız Üçüncü Dünya ülkelerinin etkili olduğu, DSÖ'nün dünya ülkelerine önerdiği Sağlık Merkezi (Health Center), Yardımcı Sağlık Çalışanı (Auxillary Health Worker) gibi teknik projelerin sağlık sorunlarını çözmeye yetmediğinin anlaşıldığı, Avrupa ülkelerinde ve DSÖ de Sosyal Devlet ilkesinin henüz saygı gördüğü bir zamanda ortaya çıkmıştır. Bu dönemde DSÖ Genel Kurulu içinde yeni bağımsızlığını 362

3 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(4) kazanmış genç ve ilerici ülkeler çoğunluğu oluşturuyorlardı. DSÖ den beklentiler değişmiş, sağlık sorunlarının temelinde toplumsal sorunlar aranmaya başlanmıştı. TSH kavramı sağlığın, sağlık hizmetlerinden çok beslenme, konut, gelir, çevre, iş, katılım gibi temel etmenlerin varlığına bağlı olduğunu savunur, sağlık hizmetleri içinde de önceliği hastanelere değil, ilk basamak ve koruyucu hizmetlere verir. Ülkeler arasında veya ülkelerin değişik sosyal gurupları arasında mevcut bulunan büyük sağlık farklarını politik, sosyal ve ekonomik olarak kabul edilemez olarak niteler ve kaynakların adil bir şekilde dağıtılması gerektiğini ileri sürer. TSH özellikle yoksul ülkelerin hevesle sarıldıkları bir proje idi. Ama program gerçekleşemedi, tersine zamanla yoksul ülkelerin sağlık düzeyleri daha da kötüledi, ülkelerin içinde ve arasındaki sağlık eşitsizlikleri arttı. Gerçekleşemezdi çünkü TSH' nın temel söylemleri olan "Herkese sağlık, toplum katılımı, sağlığın sosyal, ekonomik ve siyasal belirleyicileri" gibi kavramlar politik söylemlerdi ve TSH nın gerçekleşebilmesi için gelir ve olanak eşitliği, adil vergilendirme, kamusal sağlık hizmeti, beslenme, konut, sağlıklı çevre gibi temel sağlık girdilerinin sağlanması gerekiyordu. Oysa siyasi ve ekonomik gelişmeler, Reaganizm, Thatcherizm, Özalizm tam da tersini, kamu sektörünün küçültülüp, özelleştirmenin büyütülmesi gerektiğini dikte ediyordu. TSH nın daha baştan hiç şansı olmadığını, sağlığı sadece sağlık hizmetlerine indirgeyip eşitsizliği temelindeki nedenleri hiç dile getirmediğini, sınıfsal çelişkilerin sağlık üzerindeki olumsuz etkilerini gizlemeyi amaçladığını ileri süren yazarlar da vardır (3,4). Temel Sağlık Hizmetleri girişiminin hiçbir başarı sağlamadan tarihe gömülmüş olması bu yazarları doğrular niteliktedir. Dünyada sağlık hakkına, diğer sosyal haklara görece daha çok değer verildiği, kapitalizmin henüz krize girmediği 1970 li yıllarda DSÖ nün de sosyal haklardan yana tutum aldığını izliyoruz. Genel Müdür Dr. Halfdan Mahler, sıklıkla daha eşitlikçi bir ticaret ve uluslararası gelir dağılımını öngören Yeni Uluslararası Ekonomik Düzen den bahsediyor, DSÖ sosyo-politik yanı ağırlıklı Eşitlik ve Sağlık, İşkence ve Sağlık, Irk Ayrımı ve Sağlık, Barış ve Sağlık gibi programlar başlatıyordu. Ancak DSÖ varlığının hiçbir döneminde sosyal sınıflardan, emperyalizmden, kapitalizmin insan sağlığı üzerindeki etkilerinden söz etmemiştir. DSÖ, 1980 li yıllardan sonra ise, gerek Sovyetler Birliği ve bağlantısızların etkilerinin zayıflaması, gerek Genel Müdür Mahler in değişerek yerine ABD ile iyi ilişkileri bulunan Japon Dr. Nakajima nın atanması, gerekse Dünya Bankasının sağlık alanında giderek artan etkisi ile daha önceki yıllardaki sosyal politikalarını inkâr eder bir konum alarak, neoliberal sağlık politikalarının temsilciliğini yapmıştır. KÜRESELLEŞME, SAĞLIK HAKKI VE DSÖ Küreselleşme üye ülkeleri vurduğu gibi DSÖ yü de vurmuştur. Bunun ilk belirtileri DSÖ nün 2000 yılında yayınladığı World Health Report 2000, Health Systems:Improving Performance da görülmüştür. Bu rapora göre sağlık hizmeti kullanıcılarını müşteridir ve gereksinimlerinin karşılanması piyasa sistemi içinde olmalıdır. Devletin görevi piyasaların denetlenmesi olarak gösterilmektedir. Teknik yetersizlikleri ve ideolojik yaklaşımı şiddetle eleştirilen bu rapor DSÖ nün paradigma değişikliğinin en önemli göstergelerinden birisidir (5,6,7). Dünya Bankası ve Dünya Ticaret örgütünün peşine takılan DSÖ, sağlık hakkını savunmaktan vazgeçip üye ülkelere, ülkemizde de uygulanan Sağlıkta Dönüşüm programları önermeye, özel sektörün yararlarından ve kamu-özel sektör ortaklığından söz etmeye başladı. Bu dönemde DSÖ, yoksul ülkelerin insan ve doğal kaynaklarının sömürülmesine, uluslararası ticaretteki haksızlıklara, utanç verici borçlandırmalara, kamusal sağlık hizmetlerinin acımasızca özelleştirilmesine hiç ses çıkartmamıştır. Dünyadaki eşitsizlikler, yoksulluklar ve emperyalizmin Iraktaki ve Afganistan daki saldırısı yokmuş, binlerce masum kadın, çocuk ölmüyormuş gibi davranmıştır. ABD tarafından Kosova da, Irakta, Afganistan da uranyum içeren, kanser yapıcı mermi ve bombalar atılmamış gibi yapmıştır. DSÖ, nükleer reaktör üreticileri lobisinin baskısı nedeniyle, Çernobil faciasının sağlık etkilerini gizlemekle de suçlanmaktadır (8). Sağlık hizmetlerinin özelleştirilmesinin sağlığa etkilerine, ilaç tekellerinin sağlıktaki oyunlarına hiç değinmemektedir. Dünyada bir yandan zenginlerin sayısı artarken diğer yanda hala 3 milyar insanın 1 dolar altında gelirle beslenmeye çalıştığını, bir milyar insanın sağlıklı sudan yoksun olduğunu, milyonlarca insanın kolayca önlenebilir hastalıklardan öldüğünü, bunların ancak sağlık bir hak olarak algılanırsa ve dünyada ve ülkeler içindeki sömürü düzeni sonlanırsa çözülebileceğini bilmezden gelip piyasa güçlerinden medet ummaktadır DSÖ nün elektro-manyetik dalgalar ve baz istasyonları konusunda da güçlü telekomünikasyon şirketlerinin etkisi altında kaldığından kuşkulandıran bulgular vardır yılında konuyla ilgili olarak yayınladığı 304 numaralı duyuruda (Fact sheet) baz istasyonlarının sağlık zararına ilişkin ikna edici bir 363

4 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9 (4) kanıt bulunmadığını ilan etmiş ve bu yargısını bu güne dek değiştirmemiştir (9). Oysa, hazırlanan çeşitli bağımsız raporlarda, daha önce ve daha sonra yapılan pek çok araştırmada moleküler düzeyde veya organ düzeyinde sağlığı olumsuz etkileyebilecek kanıtlara işaret edilmiştir (10-12). DSÖ bu kanıtları görmemeyi yeğlemektedir. Bazı araştırmacılar DSÖ nün kanıt bulunmadığı iddialarını ve konuyla ilgili araştırmaları teşvik etmeyen bu tutumunu hatalı bulmakta ve eleştirilmektedirler (13). Bir DSÖ çalışanı olan Dr. Alison Katz ın, 2007 yılında yeni seçilmiş olan DSÖ Genel Müdürü Dr. Margaret Chan a yazdığı açık mektupta DSÖ nün uluslararası sağlık otoritesinin azınlık ama güç sahibi ülkelerce artan biçimde zayıflatıldığını ve DSÖ nün hizmet ettiği insanlardan koptuğunu belirtmektedir. Giderek halk sağlığı amacından uzaklaşan DSÖ yü, kendini neo-liberal politikaların etkisinden kurtararak kuruluş ilkelerini yeniden hayata geçirmeye ve Herkes için Sağlık sloganının altını doldurmaya davet etmektedir (14). Bazı yazarlar özellikle1980 yılından sonra DSÖ nün dünyadaki etkisinin azaldığını, sağlık politikalarının belirlenmesinde Dünya Bankasının liderliği ele geçirdiğini bildirmektedirler. Ayrıca, sosyalist sistemin yıkılmış olmasını ve serbest piyasa ekonomisinin yükselen değerlerini DSÖ de yaşanan çelişki ve sorunların temel nedeni olarak tanımlamakta, DSÖ nün tercihlerini üyelerinin çoğunluğunu oluşturan azgelişmiş ülkelerden ve sağlığın vazgeçilmez bir insan hakkı olduğu ilkesinden yana yapması gerektiğine değinmektedirler (15). DSÖ, son ekonomik krizin de etkisi ile dünyada giderek artan bulaşıcı hastalıklar, ulaşılamayan sağlık hizmetleri, satın alınamayan ilaçlar, önlenebilir ölümler, bozulan sağlık düzeyi karşısında fazla suskun kalamadı ve 2005 yılında Sağlığın Sosyal Belirleyicileri konusunu inceleyecek bir komisyon oluşturdu. Komisyon, yankılara neden olan ve Genel Müdürün sık sık söz ettiği bir rapor hazırladı. Ağustos 2008 tarihinde yayınlanan rapor, insanların doğup büyüyüp yaşlandığı koşulların ve sağlık sistemlerinin temelinde gücün, paranın ve kaynakların, yerel, ulusal ve uluslararası düzeylerde dağılım şeklinin bulunduğunu belirtmektedir. Bu dağılımların da politik tercihlerden etkilendiği saptanmakta, ülkeler içinde ve arasındaki önlenebilir ve adaletsiz sağlık düzeyi farklılıklarından bu sosyal belirleyicilerin sorumlu olduğu bildirilmektedir. İstenirse, eşitsizliklerin bir nesil içinde giderilebilecekleri, bunun yöntemlerinin bilindiği iddia edilmektedir. Çözüm olarak insanların yaşam koşullarının iyileştirilmesi için bütün çocuklara nitelikli temel eğitim ve sağlık hizmeti verilmesi, herkesin sağlıklı bir çevre, konut ve suya gereksinimi olduğu, kırsal kalkınmaya öncelik verilmesi ve herkese güvenli bir iş ve sosyal güvence, kapsayıcı ve ulaşılabilir sağlık hizmeti sağlanması gerektiği belirtilmektedir. Güç, para ve kaynakların eşitsiz dağılımı ile mücadele için ise, ülkelerin adilane vergi toplama kapasitelerinin arttırılması, cinsiyet eşitliğinin sağlanması, karar mekanizmalarında toplumdaki tüm gurupların temsil edilmeleri, iki taraflı veya bölgesel ekonomik antlaşmalarda sağlık eşitliğinin gözetilmesi, zengin ülkelerin yardım oranını GDP lerinin %0.7 sine çıkarmaları gibi öneriler getirilmektedir (16). Raporda eşitsizlik terimi sık olarak kullanılmakla beraber sermaye, emperyalizm, sınıf, işbirlikçi hükümetler, yolsuzluk, yozlaşma, gıda ve ilaç tekelleri gibi tehlikeli kelime ve terimler yer almamaktadır. DSÖ, sağlığın sosyal belirleyicileri arasında bulunan yoksulluk, baskı, yabancılaşma, cinsel ayırımcılık, etnik ayrımcılık, dışlama gibi sorunlarına tutarlı çözümler önermemektedir. Buna karşılık güç, para ve kaynakların eşit dağılımını sağlamak için uluslararası yardım payının gülünç bir oranda arttırılması önerilmektedir. DSÖ nün yapısı göz önüne alındığında bu öneriler şaşırtıcı değildir. Değerli bilim adamı Navarro, Sağlığın Sosyal Belirleyicileri Komisyonunu, raporunu hazırlarken farklı görüşteki araştırma sonuçlarını, yazar ve kurumları dışladığı, neo-liberalizmden yana tavır aldığı için suçlamaktadır (17). DSÖ bir kez daha teşhisi doğru koymakta ama uygun tedaviyi bir türlü telaffuz edememektedir. DİĞER ULUSLARARASI ÖRGÜTLER Emperyalizm, 1970 sonlarında kar oranlarının düşmesi nedeniyle başlayan son ekonomik krizini aşmak için IMF, Dünya Bankası ve Dünya Ticaret Örgütü gibi kuruluşların da desteği ile Türkiye gibi gelişmemiş ülkelerde Yapısal Uyum programları başlattı. Küreselleşme adı altında tüm dünya ülkelerine dayatılan bu programlar kamunun küçültülmesini, kamu ve sosyal harcamaların azaltılarak kaynakların özel sektöre yöneltilmesini, para ve işçi piyasalarının düzensizleştirilmesi, kamunun sağlık ve eğitim gibi sektörlerden çekilerek yerini özel sektöre bırakmasını, kamu sağlık kurumlarının tasfiye edilmesini, sosyal güvenlikte devlet bütçesi yerine primlerle mali kaynak sağlanan sigortacılığın getirilmesini öngörmekte idi (18)

5 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(4) Emperyalist ülkeler hegemonyalarını sürdürebilmek için sadece DSÖ değil diğer uluslararası örgütlere de baskı yapmaktadırlar. Örneğin, çocuk sağlığı ile yakından ilgili bir örgüt olan UNICEF (Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu) Genel Sekreterliğine atanmış bulunan, eski ABD Tarım Bakanı Ann Veremen in çocuk sağlığı ile bir ilgisi bulunmadığı, aksine daha önce yaptığı görevlerde toplum çıkarları değil, şirket çıkarlarına öncelik verdiği, gerek Deli Dana Hastalığı salgını, gerekse insan sağlığına etkisi kuşkulu Genetiği Değiştirilmiş Gıda Maddeleri konusunda toplum sağlığına aykırı kararlar aldığı, mimarı olduğu NAFTA anlaşması nedeniyle milyonlarca Meksikalı çocuğun yoksulluğa itildiği belirtilmektedir. Genel Sekreterin, bu görev için hiç uygun olmamasına karşın, UNICEF e önemli mali katkılar sağlayan ABD nin baskısı ile atanması eleştirilmekte, bütün dünyada UNICEF i Kurtarın kampanyası düzenlenmektedir (19). Aynı şekilde, ILO da emekle ilgili politikalarında emperyalizmden etkilenmiştir ve etkilenmektedir. Örgüt 1919 da Bolşevik devrimine bir tepki olarak ve Avrupa da yayılan sosyalist gelişmeyi durdurmak, emek piyasalarına düzen getirmek amacıyla kurulmuştur. ILO ya 1934 yılına kadar katılmayan ABD 1975 yılında örgütü politik olmakla suçlayarak ayrılmış ve maddi zora sokmuştur.1980 yılında örgütün önemli yönetim kadrolarına ABD yurttaşlarının atanması ve diğer bazı tavizler karşılığı tekrar ILO ya girmiştir lerden sonra aynı DSÖ gibi inisiyatifi Dünya Bankası, IMF ve OECD ye kaptıran ILO işçiyi koruyan önlemleri büyümenin önünde engel olarak gören akıma kapılmış ve bu yandaşlığı piyasacı politikalarının olumsuz etkilerini ortaya koyan araştırma sonuçlarını gizlemeye kadar vardırmıştır. Dünyada gelir dağılımı giderek bozulurken ILO zengin-yoksul gibi dikey eşitsizlikler yerine kadınerkek yatay eşitsizlikleri ile uğraşmış örgüt genel müdürü sorunlara çözüm olarak ideolojik olmayan ekonomik politikalar önerebilmiştir (20). DSÖ ve kardeşi uluslararası örgütler sadece birer teknik örgüt değildirler. Bunlar kendi alanlarında insanların sosyal haklarının da savunucusu olmak zorundadırlar. Oysa Çulhaoğlu özellikle UNDP, ILO gibi Birleşmiş Milletler kuruluşlarının nötr olmayıp neo-liberal ideolojinin alıcısı ve yeniden üreticisi olarak işlev gördüklerini saptamaktadır. DSÖ ve UNESCO gibi daha teknik kuruluşların ise aynı ideolojiyi reformist bir tepside sunduklarını belirtmektedir (21) SONUÇ Küreselleşme ile birlikte hastalar müşteri, sağlık kurumları işletme, kamu sağlık hizmeti ise piyasa olmuştur. Neo-liberal politikaları uygulayan dünya ülkelerinde, sağlık hizmetlerine ulaşım zorlaşmış, sağlık için cepten katkılar artmış, ilaç ve teknoloji kullanımı yükseldiği için sağlık harcamaları fırlamış, koruyucu sağlık hizmetleri gözden çıkarılmış, eski Sovyetler Birliği ülkelerinde olduğu gibi, erken ölümler artmıştır. DSÖ bu gelişmeleri seyretmekle yetinmiş, bu politika değişikliklerinin insan sağlığı üzerindeki etkilerini görmezden gelmiş, çözüm için piyasanın sorumluluğu, kamu-özel sektör ortaklığı, sağlık sigortası gibi yöntemler önermiştir (22). Güçlü sermaye ülkelerinin ve tekellerin baskısı altında kalan DSÖ kuruluşundaki toplumcu, hakkaniyetçi konumundan giderek uzaklaşmış, bu nedenle de dünya sağlık politikalarını belirlemekte etkisiz kalmıştır. Sağlığın vazgeçilmez bir hak olduğu ilkesi artık ne neo-liberal dünyamızda, ne DSÖ nezdinde geçerli değildir. Geçerli dünya düzeni içinde DSÖ, dünyanın sağlığına katkıda bulunmaktan, sağlığın sosyal bir hak olarak savunulmasından uzaktır. DSÖ nün sağlık hakkı konusunda tutum değiştirmesinin nedeni ideolojik ve politiktir. Gelinen nokta vahim olmakla beraber günümüzde objektif, bilimsel, birleştirici, standart koyucu, bilgi üretici teknik yardım sağlayıcı bir DSÖ ye gereksinim her zamankinden fazladır. Özellikle iklim değişikliği, açlık, grip pandemileri, savaşlar, HIV, sıtma ve tüberküloz gibi bütün dünyayı ilgilendiren belaların giderilmesi için bir uluslar arası forum, bir referans merkezi, bir destek ve işbirliği örgütü olarak DSÖ ve kardeşi diğer uluslar arası örgütlerin varlığı önem taşımaktadır. DSÖ uluslararası bir örgüttür ve aynı diğer uluslararası örgütler gibi politikalarının sınırı elbette egemen dünya görüşü olan emperyalizm tarafından çizilecektir. Hâlbuki tüm dünyada, 1978 lerde, sağlığın bir sosyal hak olduğu rüzgârları da esmişti. Ne zaman ki toplumlar dünyanın ve insanlığın kaynaklarını sömüren, baskıcı, acımasız, adaletsiz, piyasacı bu dünya düzeninden kurtulurlarsa, kendi ülkelerinde ve dünyada kardeşliği, barışı, paylaşmayı, özgürlüğü, demokrasiyi egemen kılarlarsa Dünya Sağlık Örgütü de o zaman gerçek işlevine kavuşabilecektir. Ülkeler ne zaman ekonomik ve siyasal bağımsızlıklarını tekrar kazanır DSÖ ve diğer uluslar arası örgütlerde etkin olabilirlerse sosyal haklar o zaman savunulabilecektir

6 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9 (4) KAYNAKLAR 1 Dedeoğlu N. Uluslararası Sağlık Çalışmalarının Tarihçesi, Dünya Sağlık Örgütü ve Türkiye. Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayını, No:1, 1988, Antalya 2. Aksakoğlu G. Herkes için sağlıktan Hedef 21 e: Dünya Sağlık Örgütü değişiyor. Toplum ve Hekim, Mart Nisan 2002, 17, (2): Hamzaoğlu O. Reel sosyalizmin çözülüşünün ipucu: Alma Ata bildirgesi. Toplum ve Hekim, Mart Nisan 2002, 17, (2): Soyer A. Dünya Sağlık Örgütü, Alma Ata Bildirgesi, ideoloji vb üzerine: Toplum Ve Hekim Mart Nisan 2002, 17, (2): Belek İ. Dünya Sağlık Örgütü nereye gidiyor? 2000 yılı performans raporu üzerine bir değerlendirme, Toplum ve Hekim, 2002 Cilt 17 (2): Navarro V. Assessment of the World Health Report 2000 The Lancet, 4 Nov Vol: 356: Almeida C, Braveman P, Gold MR, Szwarcwald CL, Ribeiro JM, Miglionico A, et al. Methodological concerns and reccomendations on policy consequences of the World Health Report The Lancet, 26 May 2001,Vol:357: For an Independent WHO. Chernobyl. Web sitesi. (Erişim tarihi: ) 9. WHO. Fact Sheet No:304 Electromagnetic fields and public health, 2006, Geneva 10. BioInitiative Report. A Rationale For a Biologically Based Public Exposure Standard for Electromagnetic Fields, Ed. C. Sage, D. Carpenter, 2007 Web Sitesi: (Erişim tarihi: 24/09/2009) 11. Persson BRR, Salford LG, Brun A. Blood brain permeability in rats exposed to electromagnetic fields used in wireless communication, Wireless Networks 1997,Vol:3: Johansson O. Disturbance of the immune system by electro-magnetic fields- A potentially underlying cause for cellular damage and tissue repair reduction which could lead to disease and impairement, Pathophysiology 2009,Vol:16: Kundi M, Hutter HP. Mobile phone base stationseffects on wellbeing and health, Pathophysiology 2009, Vol. 16: Katz A. Open letter to Dr. Chan. People s Health Movement._ (Erişim tarihi ). 15. Şemin S, Aksakoğlu G. Sağlık alanında artan sorunlar ve Dünya Sağlık Örgütü nün azalan etkinliği. Toplum ve Hekim, 1995,:10, (68): WHO. Report of The Commisson on Social Determinants of Health: Closing The Gap in a Generation. 2008, Geneva 17. Navarro V. What is happening at the World Health Organisation. 2007, International Association of Health Policy. Web sitesi: (Erişim tarihi: ) 18. Yeldan E. Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları, 2001, İstanbul 19. People s Health Movement The Save UNICEF Campaign. (Erişim tarihi: ) 20. Standing G. The ILO. An agency for globalization? Development and Change. 2008, 39, (3): Çulhaoğlu M. BM kuruluşları: ideolojileri var mı?, Toplum ve Hekim, Mart Nisan 2002, 17, ( 2): WHO. World Health Report, Health Systems:Improving Performance.2000, Geneva 366