Avrupa Birlii Uyum Sürecinde Biliim Meslek Tanımları

Transkript

1 Avrupa Birlii Uyum Sürecinde Biliim Meslek Tanımları Günay MENEKE TOKGÖZ Sermaye Piyasası Kurulu Eskiehir Yolu 8.km, 06530, Ankara e-posta: Özet Küresellemeyle beraber gelen yeni dünya düzeninde ülkelerin uluslararası kurallar ve standartlar gelitirmesi ve bunlara uyması kaçınılmaz hale gelmitir. Biliim sektöründeki hızlı gelimelerin dourduu nitelikli insan kaynaı eksiklii, eitim ve istihdam sistemleri arasında ilevsel bir ibirlii olmaması gibi sorunlar biliim alanında etkin bir insan kaynaı yönetimi ve uluslararası standartlara göre hazırlanmı bir meslek sınıflandırması ve seviyelendirme sisteminin hazırlanması ile aılabilir. Bu sistemden alınacak geri beslemeler ile sektörün ihtiyaçları dorultusunda eitim programlarının güncellenmesi öngörülmektedir. Türkiye nin Avrupa Birlii uyum çalımaları sürecinde tamamlaması gereken meslek tanımları çalıması iverenlere, çalıanlara ve eitimcilere çeitli yararlar salayacak ve biliim sektörü çalıanlarının Avrupa Birliine üye ülkelerde, o ülkelerin vatandaları ile eit artlarda çalıabilmelerine olanak salayacaktır. Bu bildiride Avrupa Birlii bünyesinde bu konuda yapılanlar ve Türkiye de yapılmayı bekleyen çalımalar anlatılmıtır. Abstract Developing international rules and standards and adopting these by the states of today s global world is become inevitable. The problems like the shortage of qualified people, the lack of collaboration between education system and sector s employment needs, which were caused by rapid development in Information and Communication Technologies (ICT), can be solved by an efficient human resource management and occupational classification and level setting system adopted from international standards. By the feedbacks of this system, the update of education programs according to the needs of sector is recommended. Defining occupational standards, which should be completed in the process of Turkey s European Union adaptation, will provide some benefits to employers, employees and educators and will bring equal employment opportunities to the Turkish ICT professionals in EU member states. In this paper, the things that have been done in European Union is mentioned and, what should be done in Turkey in this subject is explained. 1. Giri Son yıllarda endüstri toplumu olmanın ötesine geçen bilgi toplumu olma gereklilii küreselleen ekonomilerde biliim teknolojilerinin tartıılmaz rolünden domutur. Biliim teknolojileri (BT) sadece yeni ürünler ve servisler olarak deil, mevcut ilerin daha verimli yapılmasını salayarak da ekonomik büyümede etkin bir faktör olarak geliimini sürdürmektedir. Çok çeitli i ve hizmet alanlarında biliimin önemli rolü ve ülkelerin ekonomilerine dorudan etki eder boyuta ulamı olması, bu sektörde farklı tecrübe ve bilgi birikimine sahip kiilere gereksinimleri artırmaktadır. Olaya Avrupa Birlii çerçevesinden yaklaıldıında bugüne ve gelecee yönelik biliim alanında igücü açıı analizleri yapılmakta olduu görülmektedir. Kiilerin ve hizmetlerin serbest

2 dolaımının etkileri ile ulusal planlamaların yanı sıra Avrupa Birlii genelinde, piyasanın ihtiyaç duyduu BT çalıma alanları ile bu alanlarda çalıtırılan kiilerden beklenen vasıflar istatistiksel olarak düzenli bir konsolidasyon sonucu deerlendirilmektedir. Deerlendirmeler ile hangi alanlarda kaç kii çalıtıı, hangi alanlarda eleman ihtiyacı olduu ve bu elemanlardan beklenen nitelikler, bilgi birikimi ve yeterlilik seviyeleri analiz edilmekte ve piyasanın ihtiyaç duyduu vasıflarda eleman yetitirilmesi konusunda eitim kurumları ile ortak planlar yapılmakta olduu görülmektedir. Bütün AB üyesi ülkelerden düzenli istatistiklerin alınabilmesi ve bunların konsolide edilip global bir i-eitim planlaması yapılabilmesi için toplanan verilerin birbiri ile uyumlu olması gerekmektedir. Bu konuda farklı ülkelerdeki farklı meslek tanımları ve yetkinlik seviyeleri tanımlarındaki uyumsuzluklardan, egüdümsüzlükten kaynaklanan konsolidasyon sorunları AB genelinde sadece BT alanında deil bütün i alanlarında ortak bir standart meslek tanımları ve yetkinlik dereceleri sınıflandırması yapmak gereklilii dourmutur. 2. Avrupa Birliinde Durum Avrupa Birliinde BT alanında meslek tanımları, yetkinlik seviyelendirmesi, i tanımları ve piyasanın ihtiyaç duyduu niteliklerin belirlenmesi gibi konularda yapılan çalımalar artarak devam etmektedir. Bütün bu çalımaların ortak hedefleri aaıda sıralanmıtır: Hizmetlerin serbest dolaımı kavramını gerçekçi boyutuyla yaama geçirmek ve çalıanların i deitirme ve i bulma yeteneiyle dorudan ilgili olan igücü hareketliliinin artırmak amacıyla BT alanında eitimle kazanılmı yetkinliin ve bunun karısında i piyasasının ihtiyaç duyduu igücünün niteliklerinin tanımlanması AB ne üye ülkeler arasında eitim sistemlerindeki ve igücü vasıf nitelendirmesindeki farklılıkları gidererek birbiri ile uyumlu ve geçie imkan veren bir standart yapının oluturulması, BT meslek standartlarının oluturulması Uluslararası diplomaların ve mesleklerin karılıklı olarak tanınması (eyetkinlik) mekanizmasının kurulması yaamının ihtiyaçlarına duyarlı bir eitim sistemi tasarlanması ve istatistiklerle desteklenen planlar kapsamında eitim sisteminin düzenli olarak gözden geçirilmesi Avrupa nın bilgi toplumu olma yönünde gelimesi ve bilgi ekonomisi konusunda çekici bir çalıma pazarı haline gelmesi Mart 2000, Lisbon Avrupa Konseyi hedeflerinden biri olan tam istihdamın salanması ve bu konuda politikaların belirlenmesi Ömür boyu örenimin salanması Güncel olmaları bakımından Avrupa Birliinde son birkaç yıldır yapılan çalımaların bazıları aaıda özetlenmitir. 1. Avrupa Komisyonu, 2001 Haziran da Task Force on Skills and Mobility ismiyle bir komisyon kurmu ve bu grup Aralık 2001 de bir rapor yayınlamıtır. [1] 2. Eylül 2001 de ICT Skills Monitoring Group ismiyle, bütün üye ülkelerin temsilcilerinden oluan bir grup kurulmutur. Grup Situation of e-skills in Europe konulu bir rapor çıkartmı ve Mayıs 2002 de Brüksel de bir çalıtay düzenlemitir. Ardından da benchmarking raporu hazırlanmıtır. [2,3]

3 3. ubat 2002 de AB komisyonu bir aksiyon planı hazırlamıtır ( E-Avrupa 2005 Aksiyon Planı) ardından Ekim 2002 de Kopenhag da European e-skills Summit düzenlenmitir. [4] 4. Mart 2004 de Avrupa Komisyonu tarafından Workshop on e-skills Industry Certifications çalıtayı düzenlenmitir. Çalıtayın ardından Avrupa Standartlama Komitesi (European Committee for Standardisation -CEN/ISSS) biliim vasıfları bavuru çerçevesini (European e-skills Meta or Reference Framework) tartımaya balamıtır. [5] 5. Avrupa Birlii Komisyonu ve CEDEFOP 1 ibirlii ile Kasım 2004 de European e-skills 2004 Konferansı düzenlenmitir. [6] Bütün bu yukarda listelenen ve daha önceden yapılmı olan çalımalar sonucunda biliim sektöründe i dünyasının ihtiyaç duyduu nitelikler ve bunlarla eletirilmi eitimle kazanılan vasıfları deerlendiren çerçeve yaklaımlar oluturulmutur. Genel olarak ekil 1 de biliim sektöründe vasıf geliiminin meslekler ile ilikisi görülmektedir. Piyasanın ihtiyaç duyduu bir iin gerekliliklerini uygun bir ekilde yerine getirebilmek için kiinin sahip olması gereken bilgi ve beceri birikimini elde etmenin ekil 1 de görülen 3 farklı yol ayrı ayrı veya beraber izlenerek elde edilebilecei görülmektedir. Doal olarak gereksinim duyulan bilgi ve beceri birikimini elde eden kiinin edindii birikimin derinlii ve çok boyutluluu, bu yollardan hangisi veya hangilerinden geçildii ile ilgilidir. yi bir i tanımı yapılmısa hangi arka plandan gelen bir kiinin seçilecei daha net belirlenebilir. Yani gereksinimler ile nitelikler doru eletirilmi olur. Bir i tanımında o iin kapsadıı i adımları, teknolojiler, gerektirdii bilgi birikimi doru tespit edildiinde istihdam edilecek kiinin vasıfları ve seviyesi de netletirilmi olur. Bu, irketlerin ücretlendirme politikası oluturmada da kullanılan bir sistemdir. Biliim Profesyonelleri Meslekleri (i tanımları) Beceri Kümesi (Bir meslek için gerekli olan nitelikler kümesi ) Temel Bilgi Kümesinin (Body of Knowledge) verildii eitimle gelen bilgi birikimi ve anlama kabiliyeti piyasasında çalımakla edinilen tecrübeler Firma ürünlerine özel sertifikasyonlar ekil 1. Biliim Teknolojileri Alanında Vasıf Geliimi ve Meslekler 1 CEDEFOP: European Center for the Development of Vocational Training

4 Avrupa Birliinde ve dünyada BT alanında meslek tanımlarını oluturan, her birinin i tanımlarını detaylandıran çeitli organizasyonların gelitirmi oldukları modeller ve çerçeveler mevcuttur. Bunlardan bazıları aaıda açıklanmıtır. ISCO-88: International Standart Classification of Occupations, Dünya Çalıma Örgütü (ILO) tarafından gelitirilmi bir standarttır. ISCO-88 (COM) ise Avrupa Birliine uyarlanmı versiyonudur. SFIA Skills Framework for the Information Age 2 : EDS ve IBM liderliinde, ngiltere nin önder bazı kurulularının katkısı ile gelitirilmi bir modeldir. Yedi hiyerarik seviyeden oluan, be ana meslek kolu altında bütün biliim teknolojileri mesleklerini, her birinin gerektirdii vasıfları, kapsadıı i adımlarını ve sorumlulukları tanımlayan bir yapı içinde organize edilmitir. APO Advanced IT Training System 3 : Almanya Eitim ve Aratırma Bakanlıı ile endüstri, bilim ve sosyal çevrelerin katkıları ile hazırlanmı olan bir modeldir. AIITS veya Almancasının kısaltması olan APO adıyla anılmaktadır. Üç seviyeli bir sistemde 35 farklı meslek profili belirlenmitir. GAHFA: Generalised Work-Oriented Profile Model modeli CEDEFOP çalımaları sentezi sonucunda BIAT, University of Flensburg, tarafından gelitirilmitir. Career-Space 4 : Avrupa Komisyonu nun destei ile dokuz irketin (BT, Cisco Systems, IBM, Intel, Microsoft Europe, Nokia, Philips Semiconductors, Siemens AG, Thales),ve EICTA 5 nın beraber gelitirmeye çalıtıkları bir modeldir. 13 ana meslek profili tanımlar. NWCET 6 : US National Workforce Center for Emerging Technologies Amerika da deiikliklere açık bir sistem olarak gelitirilmi dinamik bir modeldir. The Smart Skills Database ile desteklenmitir. Sekiz ana dal altında her birinde arası meslek tanımı olan ve her bir meslei senior, junior olarak iki derecede seviyelendiren bir modeldir. GRIP 7 : Generic Referential ICT Profiles bir model olmayıp, biliim meslek tanımlarıyla ilgili modelleri analiz etmeye ve karılatırmaya yarayan bir programdır. veren/eitimci/örenci/çalıan arasındaki bu konulardaki iletiime destek niteliinde bir araçtır ve kendi methodolojisi vardır. Avrupa Standard Meslek Kodları : European SOCs sizlik oranları gibi istatistiki verilerin alınmasında kullanılan bu kodlar biliim teknolojilerinin dinamiklii düünüldüünde güncelliini çabuk yitirebilecek ve sektörün ihtiyaçlarına göre sık sık deiiklik gerektirecei için tek baına bir model nitelii taımamaktadır. Ayrı bir meslek standartları modellemesi ile beraber bütünlük oluturacaktır. CompTIA TechCareer Compass (TCC) 8 : Merkezi ABD de olup çok sayıda irketin ibirlii ile hazırlanmıtır. 2 SFIA: 3 APO: 4 Career-Space: 5 EICTA :European Information, Communications and Consumer Electronics Industry Technology Association 6 NWCET: 7 Grip: 8 CompTIA TechCareer Compass (TCC):

5 South East Asia Regional Computer Confederation SEARCC: Japonya, Hindistan, Avusturalya ve Yeni Zelanda gibi güney dou Asya bölgesi ülkelerini kapsayan bir oluum bünyesinde yapılan çalımaları kapsamaktadır. 3. Türkiye de Durum Sadece biliim teknolojileri alanında deil genel olarak bütün meslek kollarında ulusal mesleki yeterlilik sistemi; gerek Türkiye de çalıma hayatını düzenlemek, gerekse Türkiye nin Avrupa Birlii ne üyelik sürecinde mevzuat uyumu ve hizmetlerin serbest dolaımı kapsamında vatandaların AB ülkelerinde çalıma imkanı bulabilmesi için kaçınılmaz bir gereklilik haline gelmitir. Bu sebeple Ulusal Meslek Standartları Kurumu nun kurulmasına dair yasanın çıkarılması ve çalımalara balanması büyük önem taımaktadır. Ülkemizde meslek standardları ve belgelendirmeye ilikin en geni kapsamlı giriim, stihdam ve Eitim Projesi kapsamında, Devlet, içi ve iveren kesimini temsil eden kuruluların oluturduu Meslek Standardları Komisyonu (MSK) tarafından yürütülmektedir. Bu komisyonda: Milli Eitim Bakanlıı (MEB), Çalıma ve Sosyal Güvenlik Bakanlıı (ÇSGB), Türkiye Kurumu (KUR), Devlet Planlama Tekilatı (DPT), Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK), Türkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB), Türkiye veren Sendikaları Konfederasyonu (TSK), Türkiye çi Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-) ile gözlemci üye olarak Mesleki Eitim ve Küçük Sanayi Destekleme Vakfı (MEKSA) temsilcileri bulunmaktadır. Teknik çalımalar MSK nun kararları dorultusunda, uygulama birimi olan Aratırma ve Teknik Hizmetler Birimi (ATHB) tarafından, Almanya da faaliyet gösteren Federal Mesleki Eitim Kurumu (BIBB) nun teknik yardımları ile yürütülmektedir. Bu proje kapsamında hazırlanan meslek standartları genel olarak üç ayrı seviye (1, 2, 3) göz önüne alınarak hazırlanmaktadır. Seviye 1: Bu seviyede çalıan kii, meslein gerektirdii rutin ve basit görev ve ilemleri yapabilir. Seviye 2: Bu seviyede çalıan kii, geni veya dar bir meslek alanında, o meslein gerektirdii bir kısmı rutin olmayan ve kompleks nitelikli görev ve ilemleri yapabilir. Bu görev ve ilemleri yerine getirirken bireysel sorumluluk alabilir ya da bakaları ile ibirlii içinde çalıabilir. Seviye 3: Bu seviyede çalıan kii, geni veya dar bir meslek alanında, o meslein gerektirdii çounlukla rutin olmayan ve kompleks nitelikli görev ve ilemleri deiik koullarda yapabilir. Bu görev ve ilemleri yerine getirirken önemli ölçüde sorumluluk alabilir ve kendi baına karar verebilir. Çounlukla yanında çalıanları yönlendirir ve denetler. stihdam ve Eitim Projesi kapsamında yapılan çalımalarda biliim sektörüne ait profesyonelleri tanımlayan meslek tanımları henüz yer almamaktadır. Türkiye de bugüne kadar biliim sektörü profesyonellerine yönelik meslek tanımları konusunda yapılmı olan çalımalar gözden geçirildiinde Türkiye Kurumu, Türk Standartları Enstitüsü ve EMO bünyesinde Bilgisayar Mühendislii Komisyonu tarafından yapılan çeitli çalımaların mevcut olduu görülmektedir.

6 Türkiye Kurumu profesyonel biliim meslekleri konusunda mevcut üniversitelerin ilgili bölümlerinin mezunlarına verilen ünvanlar çerçevesinde bir çalıma yürütmütür 9. Bu çalıma i piyasası ile balantısız bir nitelik taıdıı için sadece Türkiye deki üniversitelerde bölüm tercih edecek örencilere sunulan bir bilgi niteliindedir. Bunun dıında ISCO-68 den çevrilmi olan Türk Meslekler Sözlüü 10 mevcuttur. Dier sektörlerde i tanımları çok fazla deimemekle birlikte biliim sektörü için yıllık bir zaman ISCO-68 de yapılmı i tanımlarını tamamen geçersiz kılmaktadır. Türkiye Kurumu nun stihdam ve Eitim Projesi kapsamında BT profesyonellerine yönelik i tanımları bulunmamakla birlikte projede kullanılan meslek profili ablonu, CEDEFOP (Avrupa Mesleki Eitimi Gelitirme Merkezi) tarafından hazırlanan ablonla büyük ölçüde örtümektedir. Biliim sektörünün yapısal farklılıkları, süreçlerinin karmaıklıı, metodolojilerinin çeitlilii ve içeriinin dinamiklii gibi sebeplerle dier mesleklere uygulanan ablonlara ek birkaç bilgi daha içermesi gerektii CEDEFOP tarafından da belirlenmi ve biliime özel ablonlar hazırlanmıtır [7]. CEDEFOP bu ablonları 6 seviyede önermi olup bunlardan beinci seviye konuyla ilgili lisans derecesine, altıncı seviye ise yüksek lisans derecelerine sahip kiilere yönelik profillerdir. Türk Standartları Enstitüsü bünyesinde henüz standartlamamı ve taslak aamasında olan Bilgisayar Yazılım Mühendisi, Donanım Mühendisi, Sistem Programcı, Uç Destek Uzmanı, Bilgisayar Eitim Uzmanı, A letmeni, Uygulama Programcısı, Teknisyen gibi balıklar altında meslek standardı taslakları bulunmaktadır. EMO da Bilgisayar mühendisleri tarafından balatılan ve halen devam eden Biliim Sektöründe Meslek Tanımları 11 çalıması genel olarak profesyonel bir aratırma ve deerlendirme sürecinden sonra balatılmı bir çalıma olarak dikkat çekmektedir. Bu projede ilk adım olarak olarak biliim sektörünü kapsayan temel bilgi kümesi (body of knowledge) oluturulmutur. kinci adımda Türkiye biliim ektöründe mevcut bulunan çalıma alanları belirlenmitir. Belirlenen çalıma alanları GAHFA, SFIA, Career-Space gibi modellerdeki çalıma alanı sınıflandırmaları ile paralellik göstermektedir. Her çalıma alanı tanımında, lgili meslekler, Tanım, Süreç, Yeterlilik, u anki durum ve gelecek balıkları yer almaktadır. Üçüncü adım olarak meslek tanımları ablonu belirlenmitir. Her meslek tanımına ilikin: lgili çalıma alanları ve görevleri (2. adımda önceden tanımlanmı olan çalıma alanlarına referanslar vererek) Meslei icra edebilmek için gerekli temel bilgiler (1. adımda üretilen temel bilgi kümesine referanslar verilerek) Türkiye deki çalıma koulları balıkları yer almaktadır. Bu modelin mevcut sürümünde herhangi bir seviyelendirme öngörülmemitir. Biliim sektöründeki tüm meslekleri seviyelendirecek bir kurumun Türkiye de henüz kurulmamı olması modelde seviyelendirmeye yer verilmemesinin gerçekçi bir sebebi olarak görülebilir. Öz itibariyle tasarlanan model Cedefop 2004 Final Synthesis Report da [7] Avrupada gelitirilen çeitli modellerin genellenmesi ile elde edilmi olan meslek profili ablonlarına benzerlik göstermektedir KUR Türk Meslekler Sözlüü : 11 Biliim Sektöründe Meslek Tanımları Projesi:

7 4. Türkiye Meslek Standartları Çalımalarında Yapılabilecekler Cedefop 2004 ile sunulan ablonların çeitli modellemelerin deerlendirilmesinin ardından üretildii göz önüne alındıında Türkiye de yapılacak çalımalarda bu ablonların kullanılması AB uyumunu kolaylatıracaktır. Bu modellemede her meslek tanımı için 6 seviye belirlenmi ve her biri ayrı ayrı tanımlanmıtır. Bu standart profillerin Türkiye ye adaptasyonu sırasında, uygun seviyelendirme sistemi kurulana kadar aaıda listelenen dört seviyeli sistem tercih edilebilir. Seviye 4: alanında yüksek lisans derecesine sahip olanlar Seviye 3: alanında lisans derecesine sahip olanlar Seviye 2: alanında yüksek okul mezunları (2 yıllık), birbaka ana dal ile beraber BT karma eitimi veren bölümlerden lisans derecesi almı olan kiiler, firmaların yazılımlarına özel eitimler almı veya bu yazılımlara sertifikalara sahip olan kiiler Seviye 1: alanında bir akademik eitim almadıı halde kiisel ilgi ile alanında i tecrübesi edinmi kiiler. Bu seviyeler GAHFA modelinden alınan aaıdaki temel çalıma alanların her biri için ayrı ayrı tanımlanabilir. 1. BT pazarlama, satı ve danımanlık (Marketing, Sales, consulting) 2. BT i ve proje yönetimi (Business and Project Management) 3. BT sistem ve uygulama gelitirme (System and Application Development) 4. BT entegrasyon ve yönetim (Integration and Administration) 5. BT kurulum ve yapı (Infrastructure and Installation) 6. BT destek ve sistem hizmetleri (Support and System Service) Eer model olarak GAHFA yerine SFIA alınacak olursa her birinden dörder seviye tanımlanacak olan çalıma alanları aaıdaki ekilde olacaktır: 1. BT satı ve pazarlama 2. BT yönetim 3. BT strateji ve planlama 4. BT gelitirme ve implementasyon 5. BT servis daıtımı Görüldüü gibi burada örnek olarak alınan GAHFA ve SFIA modelleri birbirinden farklı olmakla birlikte çalıma alanları konusunda benzer içerikte sınıflandırmalara gitmilerdir. Bunlar ve benzeri modellerden Türkiye biliim sektörünün yapısına en uygun olan seçilebilecei gibi, içeriksel paralellik içinde tamamen Türkiyeye özgün bir model de yaratılabilir. Seçilen modelden baımsız olarak yapılması gereken çalıma her bir i alanına giren meslek tanımlarını belirleyip seviyeleri ile detaylı tanımlarının yapılmasıdır.

8 5. Sonuç Türkiye nin biliim teknolojileri meslek standartları konusunda Avrupa Birlii ile entegrasyonunu en çok kolaylatıracak olan ve Türkiye BT sektörünün yapısı ile en uyumlu olacak model seçilmeli ve BT profesyonel meslek profilleri oluturulmalıdır. Bu süreçte Ulusal Meslek Standartları Kurumu nu kuracak yasanın biran önce çıkartılması büyük önem taımaktadır. EMO bünyesinde balatılmı olan Biliim Sektöründe Meslek Tanımları projesi bu yolda AB standartlarına en yakın çalıma olarak görülmektedir. Türkiyede biliim profesyonellerini seviyelendirme ve yetkilendirme sisteminin kurulması ile mevcut model gelitirilmeli ve bu projedeki eksik olan seviyelendirme ayaı tamamlanmalıdır. BT sektörü profesyonellerinin, BT alanında eitim veren üniversitelerin, biliim irketlerinin ve ilgili kamu kurulularının ortak çalımaları ile bu süreç tamamlanmalı ve Avrupa standartlarına uygun bir model ortaya çıkartılarak TSE bünyesindeki BT profesyonelleri meslek standartlarına ilikin taslak çalımaların tamamlanması salanmalıdır. Kaynakça [1] Avrupa Komisyonu, Task Force on Skills and Mobility, Final Report, Aralık 2001, [2] Avrupa Komisyonu, ICT Skills Monitoring Group, Synthesis Report E-Business and ICT skills in Europa, Haziran 2002, [3] ICT Skills Monitoring Group, Benchmarking Member State Policy Initiatives, Aralık 2002, [4] Avrupa Komisyonu, E-Europe 2005 Action Plan, Haziran 2002, Sevile [5] European Committee for Standardisation-CEN/ISSS, European e-skills Meta or Reference Framework, Mart 2004, [6] Avrupa Komisyonu, CEDEFOP, The European e-skills 2004 Conference, Eylül 2004, Thessalonica, Yunanistan., [7] Petersen A.W, Revill P, Ward T., Carsten W., ICT and E-business skills amd training in Europe, Final Synthesis Report, Cedefop 2004, s ,