T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ (TASAVVUF) ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ (TASAVVUF) ANABİLİM DALI AHMED KUDDÛSÎ VE TASAVVUF DÜŞÜNCESİ Doktora Tezi Ali TENİK Ankara- 2007

2 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ (TASAVVUF) ANABİLİM DALI AHMED KUDDÛSÎ VE TASAVVUF DÜŞÜNCESİ Doktora Tezi Ali TENİK Danışman Prof. Dr. Ethem CEBECİOĞLU Ankara- 2007

3

4 KISALTMALAR a.e. : Aynı eser a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyatFakültesi Bk. : Bakınız c. : Cilt CDP : The Cambridge Ditionary of Philosophy çev. : Çeviren DEÜFİD : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi EI : The Encyclopedia of Islam EP : The Encyclopedia of Religion ed. : Editör GAL : Geschichte Der Arabischen Litteratur h. : Hicrî haz. : Hazırlayan İA : İslam Anisklopedisi (MEB) İÜİFD : İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi İÜ Ktp. : İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi KB : Kültür Bakanlığı KMM ktp. : Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi Ktp. : Kütüphanesi MEB : Milli Eğitim Bakanlığı M.Ö : Milattan önce MÜİFD : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi MÜSBE : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nr. : Numara nşr. : Neşreden OTDTS : Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü ö. : Ölümü 1

5 s. : Sayfa sad. : Sadeleştiren sy. : Sayı ss. : Sayfalar arası tahk. : Tahkik eden TDVY : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları ths. : Tashih eden trc. : Tercüme eden ts. : Tarihsiz TTDS : Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü TTK : Türk Tarih Kurumu TTS : Tasavvuf Terimleri Sözlüğü vd. : Ve devamı vr. : Varak Yay. : Yayınları YKY : Yapı Kredi Yayınları 2

6 ÖNSÖZ İslâm düşüncesinin önemli bilim dallarından biri olan tasavvuf, mevcûdâtın en değerli varlığı olan insana ötekiye kıyasla büyük bir değer atfeder. Tasavvufun insana verdiği değer Yaratıcıya olan kulluk şuurundan gelmektedir. Tasavvuf, insanı bir bütün olarak, hem iç/gönül boyutu, hem de dış/âmel yönüyle ele alarak faklılığını ortaya koymaktadır. Bu sebeple tasavvuf bir doktrin olmaktan ziyade, insanın pratik/hâl yönüne eğilerek, onu kendi özüne, yani eleste döndürmeyi hedeflemektedir. Aynı zamanda sûfînin tecrübesinden hareketle oluşturduğu tasavvuf düşüncesi gerçeğiyle de varlığını fikrî/teorik alanda da sürdürmektedir. Fakat sûfîlik hâlin etkinliği ve ağırlığı, tasavvuf ilmi içinde hep üstün gelmiştir. Bundan dolayı farklı dönemlerde gelişen tasavvufî hâl ve düşünce, tasavvufun öz kültürüyle yoğrulmuş yeni açılımlar ortaya koymaktadır. Bu hâl ilmi ve oluşan zengin kültür içinde yetişen mutasavvıf şâirler, ilk dönem mutasavvıfların sınırlı muhabbet yorumunu geliştirerek, tasavvuf kültürüne ilâhî aşka dayalı yeni bir açılım getirdiler. İlâhî sevgiye dayalı bu yeni kültür, Anadolu da Mevlânâ ile zirve noktasını yaşamıştır. İnsana hem eylem, hem de hâl tarafından kucak açan bu ilim, Mevlânâ (ö. 672/1273) dan sonra, Ahmed Kuddûsî (ö. 1265/1849) gibi aynı çizginin önemli şahsiyetleri vasıtasıyla günümüze gelmiştir. Tasavvuf, soyut kavramların ötesinde, Biz ona ruhumuzdan üfledik (Hicr/29) ilâhî emri gereğince, bütün ilâhî sırları kendinde barındıran insanı baz alıp yekpare olarak nakış nakış işler. Aynı zamanda tasavvuf, donuk söylem ve dogmatik perspektiften tamamen uzak, antropoloji biliminin yıllardır çözemediği ve problematik haline getirdiği, insanı anlama hususuna kendi mecrasında çözüm getiren bir ilimdir. İslâm düşüncesinin içsel ve hâl yorumunu anlaşılır ve uygulanabilir bir şekilde yerine getirmeyi gaye edinen tasavvufun, kendine özgü bazı yorumlarından dolayı felsefe, psikoloji, sosyoloji, edebiyat, şiir, san at ve dinler tarihi gibi bilimlerle de her zaman yakın bir irtibatı olmuştur. Tasavvufun bu bilimlerle ilgisi, alan dışının iddia ettiği gibi, bir etkilenme değil, insan olmanın ya da insanın fıtrattan getirdiği hislerine bu bilimlerce kısmî olsa da verilen karşılıktır. Aynı zamanda bu iletişim tasavvufun insana bakışını statik, durağan bir yaklaşımın ötesinde dinamik bir rûh kazandırma amacından gelmektedir. 3

7 Sûfîliğin bu anlayışının gelişim süreci, VII. yüzyıldan başlayıp İbnü l-arabî (ö. 638/1240) ye kadar devam eden ve zühd dönemi olarak bilinen tarihten sonra başlamaktadır. İbnü l-arabî ile tasavvuf kültür yelpazesi genişledi, yeni kavramlarla birlikte, konulara bir nicelik ve nitelik geldi. Tevhîd ve vücûd/varlık kavramlarının ağırlığıyla sûfîlik anlayışında teozofik yorum kavramlarda tesirini gösterdi. Bundan sonra, Mevlânâ ve Hafız (ö. 789/1390) ile daha belirgin bir hal alan tasavvufî aşk edebiyatının kavramları, şiir diliyle ve mesnevî tarzında kaleme alınmaya başlandı. Bu alanda Türkçe olarak, Yunus Emre (ö. 720/1320), Ahmet Yesevî (ö. 562/1167), Eşrefoğlu Rumî (ö. 874/1469), Niyazî-i Mısrî (ö. 1105/1694) ve Ahmed Kuddûsî benzeri şahsiyetler yanında, Fars diliyle de Mevlânâ, Câmî (ö. 891/1492) ve Ali Şir Nevai (ö. 904/1501) gibi zatlar bu tasavvufî edebiyat diline büyük önem verdiler. Bu akım hem tasavvuf literatürü, hem edebiyat, hem de tasavvufî düşünce tarzına büyük bir zenginlik katmıştır. Ahmed Kuddûsî nin dil ve düşünce zenginliğine ayrıca tarîkatlar tarafından geliştirilen kavramlar büyük bir katkıda bulunmuştur. Bu da, Kuddûsî nin camiu t-turuk bir anlayışa sahip olmasının getirmiş olduğu zenginlikten kaynaklanmaktadır. Şiirin kendisine kazandırdığı derûnîlik ve coşkunlukla tasavvufun teorik düşüncesinin ötesinde tam bir hâl insanı olan, mutasavvıf şâirlerin Mevlânâ dan sonraki önemli bir temsilcisi olan Kuddûsî eserlerini kavramlar içerisinde boğmamıştır. Bir hâl/pratik insanı olan Kuddûsî, diğer bazı teoriysen mutasavvıfların aksine okuyucuyu kavram kargaşasından uzak tutmakta, verdiği konuları enine boyuna bir hâl insanının titizliğiyle iletmektedir. Kuddûsî, bir sûfî için elzem olan tasavvufun içe dönük sorgulamasını, yani kendi özünün derinliklerinden varoluşunun araştırılmasını, dini dogmatik olarak yaşayanlardan farklı bir şekilde ortaya koymaktadır. İşte bu yaklaşımdan dolayı Anadolu tasavvuf kültürüyle çok yakın teması olan Divan Edebiyatı, sûfîlerin engin ve derûnî rûh hâlleriyle yeni bir kültürel zenginlik kazanmıştır. Bu da tasavvufun İslâm ilmine kattığı derûnî coşku, anlam ve ritim sayesinde olmuştur. Kısacası o, insana, tasavvufun diliyle âfâkî/objektif enfûsî/subjektif tüm beşerî isteklerini yok etmesini, seyr-i mutlak içinde vuslatı arayarak özgürlüğün tadına varmayı istemektedir. Bu sebeple insan objektif varlıkla birlikte, kendi subjektif varlığını da hiç lemelidir. İşte bu amaçla Kuddûsî, felsefesini insanın kendi ben/nefsini ilâhî irâdenin sahibi zatla yok edince, bu özgürlüğü yakalamış düşüncesi üzerine inşâ etmiştir. Bir düşünürün düşünce sistemini ortaya koymayı amaçlayan her çalışma, ya bu sistemin derinlemesine/dikey analizini, ya da onun tarih içindeki konumunu belirlemeyi öncelikli gaye olarak görür. Bir çalışmanın belli bir sınırlaması içinde, bu iki boyutu eşit bir şekilde ele alıp incelemek zordur. Bilhassa günümüze kadar Kuddûsî nin düşüncesi üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Tasavvuf düşüncesiyle zengin bir birikime ve yaşadığı hâl 4

8 ile örnek bir mutasavvıf olan Kuddûsî yi incelemek, onun engin rûh hâliyle dillendirdiği şiirleri yorumlamak zor bir görevdir. Bu sebeple çalışmamız, öncelikle onun tasavvuf doktrinin detaylı bir şekilde analizini hedeflemektedir. Bu analizleri yaparken, Kuddûsî nin tasavvufî konu ve kavramlara getirdiği yorumların anlaşılması için, zaman zaman tasavvuf literatürünün birinci el kaynaklarını kullandık. Bunun yanı sıra Kuddûsî nin işlediği konular, insanın yeniden ve özüne yönelik inşası problemi olduğu için, insanın ortak bir sorunu olması hasebiyle, Batılı ve Doğulu düşünürlerin bu konudaki eserlerine de başvurduk. Türk Divân Edebiyatına yaptığı katkı münasebetiyle de, yerli kaynaklara müracaat ettik. Sonuç olarak, bu tezde öncelikle Kuddûsî nin düşüncesinin derinlemesine tahlili, imkan ölçüsünde de tarih içindeki yerine atıfta bulunma yöntemini uygulamaya çalıştık. Kuddûsî nin düşüncesi genelde sistematik bir görünüm arz etmektedir. Bu sebeple ele almış olduğu konular birbirleriyle irtibatlıdır. Öyle ki, bir konunun anlaşılması, diğer konuların da bilinmesini gerektirir. Genel olarak Kuddûsî nin tasavvuf düşüncesinin üç sac ayağı vardır; bunlar zikir( Kuddûsî de zikir, tarîkatlarda yerine getirilen uygulamadan farklı olarak, sâlikin her fiil ve düşüncesinde Allah ile yaşamak hâlini kast etmektedir), aşk ve ma rifet konularıdır. Kuddûsî, insanın mutluluğu için hedeflediği insan-ı kâmil tipini, ehl-i Hak olarak tanımlar ve tüm mesaisini bu insan tipinin hem rûhî, hem de hâl olarak inşâsı için harcar. Zira ona göre, sâlik, objektif bir seyr/seyr-i afâkî ile her nesnede O nu arar. Çünkü sûfî, her şeyde O nun varlığının farkındanlığının şuurunu taşıması gerekir. Onun sûfî tipi, sınırlı varlıkta sonsuzluğu, ölümlüde ölümsüzlüğü, kesrette vahdeti, yaratılmışta Yaratanı arayan, kendisine verilen sınırsız hürriyet ile insan lığını ortaya koyan kişidir. Bu öyle bir özgürlük şuurudur ki, ne birey, ne toplum, ne de tabiat onun gerçek özgürlüğüne cevap verememektedir. Onun için insan özgürlüğünü bulmak için her yolun tükendiği yerde kendi gönül dünyasına yönelerek, oradaki ilâhî güçle kendini yeniden keşfedip aslına dönecektir. Söz konusu bu durumlardan ötürü, konular arasında bütünlük oluşturmak için bazen tekrarları kaçınılmaz kılmıştır. Bu bağlamda mümkün olan yerlerde yalnızca atıflarda bulunarak, bazen da kısa tekrarlarla bu problem aşılmaya çalışılmıştır. Tez, giriş, dört bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Giriş te tezin önem, metot ve kaynakları hakkında bilgi verildikten sonra, Kuddûsî ile ilgili kaynakların değerlendirilmesi yapılıp, yaşadığı dönemin kültürel ve tasavvufî durumu hakkında genel bilgi verilmiştir. Birinci bölüm, özellikle Kuddûsî nin eserlerinden derlenerek oluşturulan otobiyografisi, eserleri hakkında detaylı bilgi verildikten sonra, şahsiyeti, edebî yönü, şiir anlayışı ve tarîkat görüşü bilimsel bir perspektiften ele alınıp incelenmiştir. 5

9 Kuddûsî de İnsan, Varlık ve Tevhîd başlıklı İkinci Bölümde onun düşüncesinde insanın yeri ve önemi, ideal insan tipi olan ehl-i Hakk insanı ve Muhammedî Hakîkat işlenmiştir. Varlık konusunda, varoluşun nedeni, varlığın vücûda gelmesinin hikmeti incelenmiştir. Ayrıca bu bölümün temel konularından biri olan tevhidin gayesi ve hedefleri ele alınarak incelenmiştir. Son olarak da ölüm konusu ele alınmıştır. Üçüncü Bölümde, Kuddûsî ye Göre Tasavvuf Eğitimi başlığı altında; sâlikin eğitimi, benlik inşâsı, benlik oluşumunda tefekkürün ve zikrin rolü, sâlikin seyr u sülûk hayatı, zühd anlayışı gibi konular işlenmiştir. Kuddûsî nin Aşk ve Ma rifet Düşüncesi başlığı altındaki Dördüncü Bölümde ise, Kuddûsî nin ideal sûfî tipinin oluşmasında aşkın yeri ve vuslata kavuşmasında tasavvufî bilginin önemi üzerinde durulmuştur. Ayrıca ma rifete paralel olarak ayne l-yakînin salik terbiyesindeki önemi ve yeri incelenmiştir. Sonuçta ise, çalışma ile ilgili olarak ulaşılan sonuçların genel bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Çalışmamızın ortaya çıkmasında başından itibaren her aşamasında teşvik ve tavsiye, yakîn ilgilerini, maddî ve manevî yardımlarını esirgemeyen muhterem hocam Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu na kalbî teşekkürlerimi arz ederim. Yine tez izleme jürisi üyeleri Prof. Dr. Mehmet Akkuş ve Prof. Dr. Mustafa Aşkar a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca bu mütevâzi çalışmam boyunca her vesileyle yardımlarını gördüğüm herkese müteşekkirim. Ali TENİK 2007 Ankara 6

10 KISALTMALAR... 1 ÖNSÖZ... 3 GİRİŞ I. Tezin Metodu 10 II. Tezin Kaynakları..12 a. Kendi Eserleri b. Kuddûsî Üzerine Yapılan Çalışmalar III Ahmed Kuddûsî'nin Yaşadığı Döneme Genel Bakış A. Sosyal ve Kültürel Hayat B. Tasavvufî Durum BİRİNCİ BÖLÜM KUDDÛSÎ'NİN HAYATI VE ESERLERİ I. HAYATI a. Doğumu ve Çocukluğu..26 b. Tasavvuf Eğitimi...27 b. a. İlk Eğitimi.28 b.b.turhal'daki Eğitimi 29 c. Kuddûsî'nin Mürşidleri.30 c. a. Babası 30 c. b. Turhallı Mustafa Efendi 30 d. Seyahatları.31 e. Evlenmesi..33 f. Vefatı.33 g. Menkibevî Hayatı..34 II. Halifeleri III. Şahsiyeti IV. ESERLERİ Dîvân Hazinetü l-esrâr ve Ganîmetü l-ebrâr Pendnâme-i Kuddûsî Nasâîh-i Kuddûsî Mektupları İcâzetnâme-i Kuddûsî Vasiyetnâme-i Kuddûsî IV. Kuddûsî nin Yaşadığı Döneme Etkisi a. Edebî Özelliği 48 b. Mûsikî Özelliği.51 V. Tarîkat Anlayışı Kadirîlik Anlayışı Üveysilik Anlayışı Melâmet Düşüncesi Mevlânâ Sevgisi VI. Şiir Anlayışı 68 7

11 a. Sûfî Şiir Sembolizmi b. Şiir Düşüncesi İKİNCİ BÖLÜM KUDDÛSÎ'YE GÖRE TASAVVUF EĞİTİMİ 1. Tasavvufda Sâlikin Eğitimi Sûfî Benliğin İnşâsı Benlik İnşâ Süreci Sâlikin Kendini Hiç lemesi Seyr u sülûkda İnsanın Kendini Keşfi Sülûkta Sâlikin Temel Eğitimi Sâlikin Ruh Yapısını Bozan Etmenler Sâlikin Yapması Zorunlu Ana Kaideler Seyr u Sülûkun Temel Kuralları Sâlikin Gece Eğitimi Sâlikin Ahlâkı Sâlikin Tevbeyle Yetik Benliğine Geri Dönüşü Sâlikin Kemalâta Ulaşmada Uzletin Tesiri Sâliki Yalnızlık tan Tevhide Ulaştıran Uzlet Sûfî Rabbanî Şahsiyetin Oluşumunda Uzletin Tesiri Uzletin Amacı ve Şartları Kişilik Kazanmada Halvetin Önemi İdeal Sûfî Portatifi Sûfînin Nefs Kemâlâtında Namazın Tesiri Namazdaki Huşûnun Benlik Oluşturması Allah İçin Arınmanın Yolu Zühd Gaye Açısında Zühd ve Zâhidin Tenkidi 183 C. Sâlikin Benliğinin İnşâsında Zikir ve Tefekkürün Etkisi Sürekli Allah ı Zikretmenin Nefs Terbiyesindeki Etkin Rolü Zikirin Sınırsızlığı Zikir-Tefekkür Birlikteliği Zikrin Kuşatıcılığı Zikrin Sâlik Üzerindeki Tesirleri Sâlik İçin Önerilen Virdler Tevhîd Zikri Cehrî Zikir Sûfînin Şahsiyet İnşâsında Tefekkürün Fonksiyonu Derûnî Düşünmek Tefekkürün Sûfî Şahsiyetin oluşumunda Yaptığı Tesir Cezbe ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KUDDÛSÎ'NİN TASAVVUF DÜŞÜNCESİNDE VARLIK VE İNSAN I. İNSAN Vücûd/ontolojik Olarak İnsan İnsanın Varoluşunun Amacı İnsanın Ontolojik Olarak Varoluşu İlk İnsan /Muhammedî Hakikat Ontolojik Olarak Muhammedî Nûr Muhammedî Hakîkatın Epistemolojisi

12 3. İnsan Tipleri İdeal İnsan Ehl-i Hakk Sûfî Perspektifte "insan" Olmak.278 II.VARLIK Varoluş Nedeni Vücûda Gelmenin Hikmeti Ölüm Ölüm Kul ile Yaratıcı Arasındaki Perdeleri Kaldırmaktır III. TEVHİD Sûfî Varoluşunun Gerçeği Tevhîd Sâlikin Vuslat SeyrindeTevhîdin Önemi Tevîdî Birliğin Gerçekleşmesinde Zikrin Tesiri DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KUDDÛSÎ'NİN TASAVVUF DÜŞÜNCESİNDE AŞK VE MA'RİFET I. Aşk Anlayışı İlâhî Aşkın Oluşması İlâhî Aşkın Kişinin Rûhunda Oluşturduğu İnkılâb Aşk Sarhoşluğu Âşıkların vasıfları Aşk ve Takvâ Aşkın Sûfînin Hayatında Yaptığı Devrim Aşka Dair Metaforik Anlatım.392 II. Allah'ı Gereği Gibi Bilme Bilgisi Ma'rifet Sûfî Epistemolojisinin Gayesi Ma rifetin Oluşmasında Kesbin Tesiri İnsan İçin Faydalı İlim Bilgide Kalbın Fonksiyonu Şüphelerden Arınmış Yakîn Bilgi Yaratıc ya Ulaşmada Varlığı Tam Olarak Algılama Anlayışı Yakîni Bilginin Gerçekleşme Zemini Akıl Aklın Sâlik Üzerindeki Tesiri Sonuç BİBLİYOGRAFYA

13 GİRİŞ I. Tezin Metodu XVIII. yüzyılın ilk yarısıyla XIX. yüzyılın ilk yarısında Anadolu da ve Hicâz da yaşamış olan Ahmed Kuddûsî ( ö. 1265/1849) nin, hayatı ve tasavvuf düşüncesiyle ilgili olan bu çalışmamıza geçmeden önce, kısaca tezin önem ve metodu üzerinde durulmasını, ayrıca araştırmamızın temelini oluşturan kaynakların, ilmî bir süzgeçten geçirilerek tenkit ve tahlil edilmesini uygun gördük. Tezimizin konusu, XVIII yüzyılın son çeyreğiyle XIX. yüzyılın ilk yarısında Anadolu da yaşamış olan Türk mutasavvıfı ve şâiri Ahmed Kuddûsî ve tasavvuf düşüncesidir. Ahmed Kuddûsî, Anadolu da yetişmiş olan, eserlerine ve hayatına ilâhî aşkı bir bütün olarak yansıtan, hümanizm den öte insanî olan bütün değerleri kendilerine hayat felsefesi seçen, Mevlânâ ve Yunus Emre gibi mutasavvıfların önemli bir takipçisidir. Tasavvuf düşüncesi ve Türk Divan Edebiyatında önemli bir yeri olan Ahmed Kuddûsî gibi bir şahsiyetin, yaşadığı çağda hurafelerle kamufle edilen ve genel tasavvuf ilkelerinin dışına taşmış tasavvufî anlayışın özünü insanlara sunmak çabası içerisinde olmuştur. Bu çalışmada onun tasavvuf anlayışını tamamen bilimsel bir perspektiften değerlendirilip, yorumlamayı hedeflemektedir. Çalışmamızda, Ahmed Kuddûsî nin tasavvuf düşüncesinin, hem tasavvuf disiplini ve hem de İslâm düşüncesi ve diğer Batılı ve Doğulu düşüncelere kıyasla, önemi farklılığı ve getirdiği yeni perspektifi vurgulamaya çalışacaktır. Ahmed Kuddûsî nin tasavvufî görüşü ışığında insana, varlığa, kişilik oluşumuna ve ma rifete/bilgiye yorumlar, öncelikle diğer mutasavvıfların görüşleriyle, sonra da herkesçe kabul gören düşünürlerin ve ezoterik mistik anlayışa sahip insanların görüşleriyle karşılaştırma yapılacaktır. Ayrıca Ahmed Kuddûsî gibi isim yapmış bir şâir mutasavvıfın divan edebiyatı içinde tekke edebiyatına olan değerli katkısı ve Türk Sanat Mûsikîsine olan etkileri tartışılacaktır. Yine Kuddûsî nin, tasavvufî aşk düşüncesine Mevlânâ nın sıkı bir takipçisi olarak yaptığı katkı, Dîvân ındaki şiirlerinin ışığında incelenecektir. 10

14 Tezimizin başlığından da anlaşılacağı üzere, bu çalışmada belirli konu ve kavramlar, belirli bir şahsın görüşleri çerçevesinde ele alınmaktadır. Dolayısıyla konulara yaklaşım tarzımız ve bazı konuları ele alma anlamında problematiktir. Tartışılan bu konuları genel olarak yalnızca bir kişinin görüşleri çerçevesinde yaklaşacak olmamız, herhangi bir konu hakkında tarih içerisinde ileri sürülen görüşleri tek tek inceleyip, farklılıklarını ortaya koyarak ele alan tarihî bir metoda başvurmanın zorluğu açık bir gerçektir. Zira böyle bir yöntemin teze uygulanması, konuyla ilgili görüş belirtmiş olan bütün düşünürlerin tek tek sıralanarak açıklanmasını gerekli kılar. Tasavvufî tecrübe noktasında çok zengin bir literatürün yanı sıra, her bir sûfî müellife has farklı görüşteki ifade şekilleri de göz önünde bulundurunca, bu soruna tarihî bir yöntemle yaklaşmanın çok zor olduğu bilinen bir hakîkattir. Bunun yanı sıra geniş kapsamlı konuların tarihî metotla işlendiği çalışmalar, konu detaylı bir pespektiften işlendiği için, yüzeysel ve eksik sonuçlar verebilmektedir. Biz yine de temel tasavvufî konuları incelediğimizde herkesçe kabul gören temel tasavvuf kaynaklara baş vurduk. Yukarıda vurgulanan nedenlerden dolayı tasavvufî konular Ahmed Kuddûsî nin görüşleri çerçevesinde ele alınacaktır. Her ne kadar şahıs merkezli çalışmalar, bütünsellik ve kuşatıcılık açısında yeterli görülmezse de, görüşleri incelenen düşünürün konuya ve kavrama getirdiği bakış açısı derinlenmesine tahlil etme açısından oldukça önemlidir. Fakat Kuddûsî nin düşünce dünyasına baktığımızda, ilmî yeterliliği, felsefe bilgisi, insan psikolojisine hakimiyeti ve şiirin kendisine kazandırdığı engin ruh dünyasından dolayı önemli bir ilmî yeterliliğe sahiptir. Çalışmamız, Kuddûsî nin tasavvufî kavram ve konulara getirdiği açıklamalardan hareketle, insanın yetişmesi, olması ve kemalâtı sorununa getirmiş olduğu yaklaşımları analiz etme ve sonuçta kendince çözüm getirmesi bakımında analitik bir yaklaşımdır. Zira sorunları çözmeye girişmek yerine, bu sorunlara düşünce tarihi boyunca farklı düşünce ekollerinin ortaya koyduğu çözümlerin yanında, öncelikle önemli çözüm alternatifleri ortaya koymayı ve sonrada çözümleyerek değerlendirmeyi hedeflemektedir. Araştırılan bu konular, tezimizde tasavvuf disiplininin genel sistem bütünlüğü ve diğer ilgili disiplinlerden farklılığı göz önünde bulundurularak işlenecektir. Kuddûsî, bütün düşünce ekollerinin temel sorunu olan ontoloji/varlık, epistemoloji/bilgi, insan ve aşk gibi konulara kendi müşahedeleri doğrultusunda bir yaklaşımla, zengin ve farklı bir yorum getirmektedir. Zira düşünce tarihine zaman tüneliyle girdiğimizde, insanın dinî, ilmî, felsefî serüveni insanın kendini tanıma çabası, insanın evrendeki yerinin ne olduğunu öğrenme isteği ve hâline/fiiline, yaşamına bir anlam verme uğraşıdır. Bu uğraşı tasavvuf, içe dönük/kalbî ve dışa dönük/âmelî bir yaklaşımla ele alarak, 11

15 dogmatik biçimlerden tamamen uzak, sadece bütün varlığa sevgi aşılayan ve insanîleşmesini tamamlamış bir kişilikle yaklaşır. İşte tez de Kuddûsî nin bu anlayışıyla hareketle konular incelenecektir. Kuddûsî, eserlerinde tasavvufî kavram ve konuları işlerken şâir olması hasebiyle klasik metodun dışında bir yöntem izlemektedir. O, tasavvufî kavramları manzûm eserlerinde şiirin içerisinde ilâhî sevgiyle eritip mefhum olarak verirken, mensûr eserlerinde ise, tasavvuf konu ve kavramlarını tam bir akademik mantaliteyle ele alıp incelemektedir. Aynı zamanda tasavvufî tecrübesini ifade etmede oldukça zengin bir kavram demeti kullanmış ve konuların anlam çerçevelerini, kendi yaşadığı manevî hâller parelelinde işlemiştir. Ayrıca Kuddûsî, edebiyat camiası ve halk arasında Dîvân ı en çok okunan mutasavvıflardan birisi olması hasebiyle de, onun, genelde Türk Divan Edebiyatına özelde ise. Tekke Edebiyatına olan büyük katkısıda ortaya çıkacaktır. Bunun yanısıra Kuddûsî nin bestelenen birçok şiirinin Klasik Türk Mûsikîsi içindeki yeri de incelenecektir. Tezin yöntem bakımından olduğu kadar, konu itibariyla da kavramsal çerçevesini belirlemek, çalışmanın tutarlı bir şekilde sürdürülmesi açısından önemlidir. Kuddûsî nin ele aldığı tasavvufî konuların hepsi birbiriyle bağlantılıdır. Kuddûsî, genel sûfî portresini, zikiraşk-ma rifet üçleminde, konuları sûfî perspektifinde epistemolojik ve ontolojik olarak incelemiştir. II. Tezin Kaynakları A. Ahmed Kuddûsî ile İlgili Kaynaklar Konumuz, günlük tecrübenin ya da normal dinî tecrübenin anlatımından ziyade bizzat hakikatleri müşahede edip tecrübe ettiğini ileri süren ve psikolojik analizler bakımından oldukça derûnî bir rûh hâli sergileyen ve aşkın ulvîliğini birebir yaşayan, normal dinî tecrübenin ötesinde, mahiyeti itibariyle pozitif aklın ve dilin kalıplarına aktarılması mümkün olmayan bu kalıpların kendisine dar geldiği taşkın bir rûh halı yaşayan sûfîyane hâllerin sözle ifade edilmesi problematiği vardır. Onun için konunun insanların anlayabileceği bir dille aktarılması önemli bir konudur. a. Kendi Eserleri Ahmed Kuddûsî nin hayatı ve tasavvuf düşüncesi hakkında birinci derecede kaynaklar, doğal olarak kendisi tarafından kaleme alınan kendi eserleridir. İlkin şunu ifade edelim ki, 12

16 günümüzde Kuddûsî nin hayatıyla ilgili bilgi veren kaynak ve kitaplar tamamıyla Kuddûsî nin bizzat kendi eserlerinin bir kısmından esinlenerek yazılmıştır. Bu bilgilere daha sonra da doğruluğu tartışılabilir birçok eklemeler yapılmıştır. Çalışmamızda Kuddûsî nin hayatı hakkında verdiğimiz bilgiler tamamıyla kendi eserlerinden alınmıştır. Bu konuda sonradan ilave edilmiş gerçek dışı bilgileri kesinlikle kullanmadık. Zira Kuddûsî, kendi hayatını ayrıntısıyla eserlerinde veren nâdir müelliflerden birisidir. Ahmed Kuddûsî nin tasavvuf düşüncesini detaylı bir şekilde veren eseri, diğer pek çok mutasavvıf müellif de olduğu gibi manzûm olarak kaleme aldığı Dîvân ıdır. 1 Kuddûsî gibi şâir mutasavvıfların, tasavvuf düşüncelerini, yaşadıkları manevî hâl ve duygularını en iyi yansıtabildikleri alan, metaforik/sembolik anlatıma başvurulan şiirleridir. Bundan dolayı Kuddûsî nin Dîvân ı, kendi düşüncelerinin aynası konumundadır. Aynı zamanda Kuddûsî Dîvân ının akademik düzeyde tenkitli metninin çalışmasının yapılmış olması da çalışmamızında önemini ve sıhhatını artırmış olmaktadır. 2 Fakat Kuddûsî nin tamamıyla tasavvufî kavram ve konularını şiirin içsel duygusuyla anlatan Dîvân ının günümüze kadar herhangi bir şerh ve tahlili yapılmamıştır. Ahmed Kuddûsî nin tasavvuf felsefesini akademik bir şekilde derli toplu olarak ele alan diğer eseri de Hazinetü l-esrâr ve Ganîmetü l-ebrâr adlı eseridir. 3 Bu eser, Kuddûsî nin, insanın/sâlikin yetişmesi için gerekli olan tasavvufî konuları ele alarak Dîvân ın yanında mensur olarak kaleme alınan önemli bir çalışmadır. Bu eserden, Kuddûsî nin eserleri ve düşünceleri işlenirken detaylı olarak bahsedilecektir. Yalnız şunu ifade edelim ki, bu eser Kuddûsî nin sıradan bir sûfî şair olmadığını, aldığı eğitim ve tasavvufî terbiye ile büyük bir mutasavvıf olduğunu kanıtlamaktadır. Kuddûsî nin diğer eserleri, Pendnâme-i Kuddûsî, Vasiyetnâme, Nasâih-i Kuddûsî, Mektuplar ve İcâzetnâme-i Kuddûsî gibi telifleri, eserleri tanıtılırken detaylı bir şekilde ele alınacaktır. b. Kuddûsî Üzerine Yapılan Çalışmalar Ahmed Kuddûsî hakkında diğer bazı mutasavvıflar için olduğu gibi, kendisinden sonra hayatını, kerâmetlerini anlatan menâkıbnameler yazılmıştır. Bunun yanı sıra Kuddûsî den sonra en çok Divânı üzerinde çalışmalar yapılmıştır. İlk defa Kuddûsî nin 1 Kuddûsî, Dîvân, Taş baskı, İstanbul 1291; Kuddûsî, Dîvân (Külliyat-ı Kuddûsî içinde), Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi, nr.: Bk. Ahmet Doğan, Kuddûsî Dîvân ı Tenkitli Metin-, Akçağ Yayınları, Ankara Bk. Külliyat-ı Kuddûsî içinde, Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi nr.:

17 vefâtından on yıl sonra Dîvân ı basılmıştır. 4 Bundan sonra Dîvân ın baskıları müteaddid defalarca yapılmıştır. Kuddûsî nin Dîvân ının ikinci baskısı 1875 de İstanbul da, üçüncü baskısı, 1878 de İzmir Hafız Nuri Efendi Matbaasında, dördüncü baskısı, 1884 de İstanbul da, beşinci baskısı, 1892 de İstanbul da, altıncı baskısı, 1907 yılında İstanbul Mahmut Bey matbaasında, yedinci baskısı, 1909 yılında yine Mahmut Bey matbaasında İstanbul da, sekizinci baskısı 1923 yılında Yusuf Ziya matbaasında İstanbul da yapılmıştır. 5 Kuddûsî Dîvân ı ilk defa M. Emin Eminoğlu tarafından günümüz Türkçesine 1973 yılında sadeleştirilmiştir. 6 Bu sadeleştirmeyi; Kuddûsî nin torunlarından olan İhsan Eren in yanında bulunan yazma Dîvân ın 1982 yılında Fehmi Kuyumcu tarafından yapılan sadeleştirmesi izledi. 7 Kuddûsî nin Dîvân ı üzerine yapılan tek akademik çalışma ise yukarıda da geçtiği gibi Ahmet Doğan tarafından yapılan, Dîvân ın tenkitli metin çalışmasıdır. 8 Kuddûsî nin Dîvân ının yanı sıra Hazinetü l-esrâr adlı Arapça eseri de yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. 9 III. AHMED KUDDÛSÎ NİN YAŞADIĞI DÖNEME GENEL BAKIŞ Mutasavvıfımız Ahmed Kuddûsî, XVIII. yüzyılın son çeyreğiyle XIX. yüzyılın ilk yarısında Bor da doğup, yine Bor da vefat etmiş ve hayatının büyük bir kısmını burada geçirmiştir. Yalnız Kuddûsî, Bor da geçirdiği hayatının on üç yılını çevreden gelen baskılardan dolayı zorunlu olarak evinde uzlet hayatı yaşayarak geçirmiştir. Kuddûsî, yaşamının önemli bir kesiminide, her mutasavvıf gibi seyahat ederek geçirmiştir. Kuddûsî, bu seyatlardan en uzun sürelisini Hicâz a yaparak, burada on yedi yıl halvet ve uzlet hayatı yaşamıştır. Kuddûsî, kendi şahsîyet kemalâtında önemli bir rol oynayan bu seyahatların bir kesimini de Anadolu nun çeşitli merkezlerine yapmış, İstanbul da belli bir süre ikâmet etmiştir. 10 Ayrıca Anadolu nun dışında, Rumeli, Mısır ve Şam a yolculuklarda bulunmuştur. Kuddûsî nin olgunluk dönemini yaşadığı XIX yüzyılda tüm dünyada düşünce ve teknik alanında ilerlemeler yaşanırken özellikle Avrupa her sahada önemli hamlelerde 4 Bk. Mustafa Asım Köksal, Hak âşıkı Büyük Mürşid Ahmed Kuddûsî (k.s), Hayatı, Mesleki, Üstün Kişiliği, Eserleri, Fon Matbaası. Ankara Köksal, age., ss Bk. M. Emin Eminoğlu, Hak Âşıkı Mer aşı Zâde Ahmed Kuddûsî Dîvânı, Sebat Basımevi, Konya Bk. Fehmi Kuyumcu, Dîvân-ı Kuddûsî, Gaye matbaacılık, Ankara Bk. Doğan, Kuddûsî Divân ı, Ankara Bk. Hüseyin Sunar, Ahmed Kuddûsî nin Hazinetü l-esrâr ve Ganîmetü l-ebrâr Adlı Eserinin Tercsmesi, Tahrîk ve Tahlilî, MÜSBE, (Basılmamış Yüksek lisans Tezi), İstanbul Kuddûsî, Nasâih-i Kuddûsî, vr. 203a. 14

18 bulunmuştur. Osmanlı için dağılma süreci başlamıştır. 11 İşte toplumun bütün kesimleri canlı bir organizmanın bir parçası gibi olarak ele alırsak, toplumun içinde yaşayan her birey ve kurum birbirinden etkilenir. 12 Kişinin yetiştiği kültür ortamının, yetişmesi ve kişiliği üzerindeki etkilerinin bilinmesi, onun tanınması açısından önemli olduğu düşüncesine dayanarak, bizi direkt ilgilendiren bu dönemin genel sosyal, kültürel ve tasavvufî durumunu kısaca ele almakta fayda vardır. A. Sosyal ve Kültürel Hayat XVIII. yüzyıl, Osmanlının siyasi, sosyal, ekonomik, bilim ve askeri alanda tam olarak gerilediği bir dönemdir. Ellinin üzerinde sadrazamın değiştirildiği o dönemin idaresince, bilimsel, ekonomik ve sosyal alanda huzur beklemek mümkün değildir. Bu olumsuzluklar toplumda çözülmelere sebep olmuş, halk gittikçe fakirleşmiştir. 13 Diğer taraftan ilim kültür ve sanat hayatı ve bilhassa, edebiyatta ülkenin içerisinde bulunduğu darboğazın yarattığı huzursuzluğu hisseden kesimler olmasına rağmen, bunlar da problemi görmeye ve çözmeye yetmemiştir. Onun için toplumun kültür düzeyi gittikçe düşmüş, medreseler gerçek fonksiyonlarını yerine getirmekten uzak kalmışlardır. XVIII. yüzyılda faaliyet gösteren tasavvuf erbabı, bütün devlet adamları ile iyi ilişkide bulunmuş, bu tasavvuf önderlerinin bir çoğu, devletin, ordunun çeşitli kademelerinde görev almıştır. 14 Bu asırda devleti idare eden padişahların tamamının tasavvufla veya bazı tasavvuf önderleriyle ilişkileri olmuştur. Her padişah, tasavvufu sevdiğini ve eğilimli olduğunu göstermekteydi. 15 Aynı zamanda bu dönemdeki alimlerin de tasavvufa karşı tutumları müspet olmuş ve bir çok âlim tasavvufa intisap etmiştir. Alimlerin rağbet ettiği tarîkatların başında Nakşibendilik gelmektedir. 16 III. Selim den itibaren, yenileşme ve Tanzimat dönemi boyunca ulema genellikle devletin yanında yer alarak, desteğini reformlardan yana koydular. Özellikle yönetim ve askeri alandaki modernleşme konusunda Şeyhülislâm Abdüllvehhab, Mehmet Tahir, Mustafa Asım Efendiler, Kazasker Velizade Mehmet Emin ve Tataruk Abdullah Efendiler, Mehmet Es ad ve Mustafa Behcet gibi medrese kökenliler, Bab-ı Âli ye destek amacıyla Avrupa ve 11 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1983, ss Nazif Öztürk, Batılılaşma Döneminde Vakıfların Çözülmesine Yol Açan uygulamalar, Vakıflar Dergisi, sy. 23, Ankara ss Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18.yüzyıl), İnsan Yay., İst. 2003, s M. Baha Tanman, H. Kamil Yılmaz, Bandırmalizade Tekkesi, DİA, V, Bk., Nazif Velikahyaoğlu, Sümbüliyye Tarîkatı ve Kocamustafa Paşa Küşşiyatı, İst. 1999, s Aynı eser, s

19 Osmanlı arasında bürokratlık yapmışlar, reformların planlayıcısı ve tavsiyecisi olarak önemli rol oynamışlardır. III. Selim ve II. Mahmut un reformlarına, ulema gibi tarîkat şeyhleri de destek sağlamışlardır. Zira bir çok Şeyhülislâm, ya Nakşîliğe ya da Mevlevîliğe müntesiptir. Mevleviler, III. Selim ve Sultan Mahmut un özel ilgisini kazanmışlardır. 17 Bu ilgi aslında bu yöneticilerle sınırlı bir olgu değildir. Çünkü tarîkatların kurumsallaşması, Osmanlının yükselişiyle doğru orantılıdır. 18 Bu nedenle, bütün Sultanların bu kurumlarla bir nedenle ilişkisi vardır. Bu dönem, Osmanlı toplumu için ekonomik yönden hiç de iç açıcı bir dönem değildir. İnsanlar gittikçe yoksullaşmış ve bu yoksullukla birlikte toplum, huzursuzluğun ve ahlâksızlığın içine gömülmüştür. 19 Anadolu nun bir çok yerinde, özellikle kırsalında ve köylerinde kıtlık baş göstermiştir. 20 Toplumun ekonomik alanda zayıflaması, yönetim aleyhtarlarının ellerini güçlendirmekteydi. Bundan dolayı, toplumda bahaneler arayan bir çok grup tepkisini ortaya koymaya başlamıştır. çeşitli etnik ve ideolojik yapılanmalar, cemaat hareketleri, özgürlükçü gruplar saflarını belirginleştirmeye ve kendi isimleriyle ortaya çıkmaya başladılar. Örneğin, Yeni Osmanlılar, İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türkler bu dönemin önemli hareketleri olmuşlardır. 21 XIX. Yüzyılda dünya, düşünce, teknik ve coğrafi yönde hızlı gelişmeler yaşarken ve Avrupa ülkeleri bir çok konuda ilerleme gösterirken, Osmanlı toplumu gerilemeden bozulmaya, dağılmaya hızlı bir şekilde gitmekteydi. Bu durum, tabii olarak tebaanın sosyal ve psikolojik dengesini bozmaktaydı. 22 Bu nedenle de tasavvufun kurumları, tekke ve zaviyeler sosyal çevrelerde ahlâki dejenerasyonun ve maddi sıkıntılardan rahatlamanın panzehiri olmuştur. Faziletlerin kaynağı ve düşünce özgürlüğünün sığınağı olarak görülen bu kurumlar, bu dönem boyunca Anadolu topraklarında halkın sevgi ve sığınma yeri olarak kabul edilmiştir. 23 Diğer taraftan XIX yüzyılın ilk yarısında Hıristiyan emperyalizmi korkusuyla dine sığınma, aşiretler arası çatışma ve diğer kaosla, halkın ve yöneticilerin yönelişimin önemli sebepleridir Heyd Uriel, The Otoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmut II the Modern Middle East, London 1993, s. 29, Spencer Trimingham, The sûfî Orders in İslâm, Oxford Univercity Press, London 1971, s A. Adil, Hadisat-ı Hukukiyye, cüz:11, s Bk., Kuddûsî, Pendnâme-i Kuddûsî, vr. 26a. 21 Bk., İsmail Kara, İslâmcıların Siyasi Görüşleri, İst. 1994, s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1953, s Bk., Yücer, age., s. 103; Nazif Öztürk, Türk Yenileşme ve Tarihi Çevresinde Vakıf Müessesi, Ankara 1995, s. 33, 24 Bruinessen, age, s

20 Tasavvuf kültürünün kurumları, Türk örf ve adetlerine olumlu yönde renk katmış, Türk kültürünün değerini yükseltmede önemli katkı sağlamış ve halkın geleneklerine mânevî bir haz vermiştir. 25 XIX. Yüzyılda mutasavvıfların verdiği eserlerin büyük bir çoğunluğu naat, kaside, gazel, mersiye gibi tekke edebiyatının bütün türlerini ihtiva eden Dîvânlardan oluşmaktadır. Kurum olarak tekkeler, yaşadıkları süre zarfında milyonlarca insanın gönüllerine çare olmuş, insanların kafalarındaki soru işaretlerine cevap vermiş, ümitsizliklerini ortadan kaldırmış, çaresizlik ve dağınıklıklarını yok etmiştir. İnsanlar gerçek huzura burada ulaşmışlardır. 26 Tekkelerin Anadolu insanına kazandırdığı önemli bir alan ise, güzel sanatlar olmuştur. Bu insanlar gönüllerinin derinliklerinden kopup gelen sevgi ile oymacılık, kakmacılık, çinicilik, tezhip, vitray, ut gibi görsel sanatlarla ortaya koymuşlardır. XVIII. asırda kütüphane açma ve koleksiyon oluşturma açısından daha çok medrese ve camiler ön plana çıkarken 27 XIX yüzyılda tekke kütüphanelerde önemli bir artış meydana gelmiştir. 28 Bunun yanı sıra bu dönemin aydın mürşidleri, kitap yazmanın, kütüphane kurmanın yanı sıra, matbaa bile kurmuşlardır. 29 Aslında Osmanlıdaki şiir üretme dünya tarihindeki en geniş edebi üretim olabilecek kadar hacimliyken, alıntı yapılan ve tartışılan şiir listesi hep kısır kalmıştır. Çünkü XIX. Yüzyıla kadar çok fazla yazımı yaygınlaşmayan bir kültür söz konusudur. 30 Bu asırda tasavvuf liderleri arasında sevgi saygı ve kardeşliğe dayalı bir ilişki vardır. Bu ilişki de halka olumlu olarak yansımaktadır. Ayrıca bu dönemde tasavvuf önderlerinin rağbet ettiği güzel sanat dalı şiir olmuştur. Mürşid önderlerin bir kısmı şâir denilecek bir derecede duygularını şiirle ifade etmeğe çalışmışlardır. İşte bu dönemin sonunda, bu döneme ve XIX. yüzyıla şiir dalında adını yazdıracak Ahmet Kuddûsî de önemli şahsiyetler içinde ilk sıralardadır. Yâni, dönem her alanda bir kaos yaşarken tasavvufun her zaman olduğu gibi kurumlarıyla birlikte bir cazibe merkezi olduğu görülmektedir. Burada görev yapan önderlerin de herkes tarafından sevilip sayılması, bu ilim ve kurumların toplum için ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. 25 Bk., C.S. Revnakoğlu, Tarîkatların Tarihine Toplu Bir Bakış XIII Tarih Dünyası c. 2. sy.15, Nisan 1957, İst. 1954, s İlgra, Bursa da Tarîkatlar ve Tekkeler, I, İsmail E.Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara 1988, II, Gölpınarlı, Mevlânâ dan Sonra Mevlevilik, s Bkz., Beeketzade İsmail Hakkı, Yâd-ı Mazi, İst. 1997, s Victoria Rowe Holbrook, The Unreadable Shores of Love: Turkish Modernity and Mystic Romance, Univercity of Texas Press 1997, s