ÖRNEK SAYI. enerji. çevre. şebekeleşme. ekoloji. destek

Transkript

1 ÖRNEK SAYI enerji şebekeleşme çevre ekoloji destek

2 TÜRKİYE TEKNOLOJİ GELİŞTİRME VAKFI TTGV Yayın Sahibi Dr. A.Mete ÇAKMAKÇI Yayın Yönetmeni Tülay AKARSOY ALTAY İdare Merkezi Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı CYBERPLAZA B-Blok Kat:5-6 Bilkent ANKARA İletişim Yayın Kurulu Tülay AKARSOY ALTAY Yrd.Doç.Dr. Bahar ÇELİKKOL ERBAŞ Prof.Dr. Nesim ERKİP Özcan KAHRAMANGİL Doç.Dr. M.Teoman PAMUKÇU Danışma Kurulu Serdar AK, Doç. Dr. Orhan ALANKUS, Volkan BAYRAKTAR, Prof. Dr. Dilek ÇETİNDAMAR Prof. Dr. Metin DURGUT, Prof. Dr. Aytul ERCİL, Doç.Dr. Erkan ERDİL, Prof. Dr. Haluk GERAY Prof. Dr. Levent KANDİLLER, Prof. Dr. Ferhat KARA, Okan KARA, Prof. Dr. Sinan KAYALIGİL Dr. Baha KUBAN, Altan KÜÇÜKÇINAR, Burak PEKCAN, Prof. Dr. Erol TAYMAZ, Refik ÜREYEN Düzeltme Çiğdem YALÇIN Tasarım Kırmızı Tasarım Atölyesi Karikatür Özgür H. ASLAN ISSN: YENİLEŞİM Yayımlanan yazılar izinsiz kopyalanamaz, çoğaltılamaz, yeniden yayımlanamaz. Yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarlara aittir.

3 BAŞLARKEN Ulusal ekonomi politikalarının amacı toplumun yaşam düzeyini sürekli olarak iyileştirmektir. Bu sebeple sürdürülebilir ekonomik gelişme modelleri öne çıkartılırken teknoloji temelli ekonomik kalkınma modelinde yeni ürün ve süreçler elde etmek üzere üretim kaynaklarını geliştiren, bunlardan yararlanan yenileşim sistemindeki neden-sonuç ilişkisi politika koyanlar tarafından iyi anlaşılmalıdır. (F. Yücel 2009) Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV), 1991 yılında Türkiye nin teknolojik altyapısını geliştirmek ve sanayinin uluslararası piyasalardaki rekabet gücünü artırmak amacı ile kurulmuştur. Başlangıçta bu amaca kendisine önerilen teknoloji geliştirme projelerini doğrudan desteklemekle katkıda bulunan TTGV, zaman içinde bu desteği genişleterek fikrin oluşmasından ticarileşmesine kadar varan çeşitli aşamalarda uygulamalar başlatmıştır. Buna ilaveten ülkemizde girişimciliğin desteklenmesinde kullanılacak fonların oluşumuna da katkıda bulunmaktadır. Kuruluşundan kısa bir süre sonra Montreal Protokolu çerçevesinde Ozon Tabakasını İncelten Maddelerin Giderilmesi Projesi ile başladığı çevre ile ilgili etkinlikleri Çevre Teknolojileri, Yenilenebilir Enerji ve Enerji Verimliliği destekleri ile genişletmiştir. Firmaların rekabet gücünü artırmada bilgi ve teknoloji transferinin, üniversite sanayi işbirliğinin, bölgesel ve sektörel tabanda kümeleşmelerin önemi açıktır. Bu bağlamda TTGV iki önemli teknoparkın (Cyberpark Cyberplaza ve Arı Teknokent) kurulmasına katkıda bulunmuş, bir bölgesel (Eskişehir), bir de sektörel (otomotiv-bursa) kümenin gelişmesini sağlamıştır. Bunlar içinde işbirliklerinden sinerji yaratılması, ilişkilerin geliştirilmesi ve etkileşim konularında çalışmalar sürdürülmektedir. Kısaca, TTGV, yenileşim sisteminin her alanına katkıda bulunmak çabası içindedir. Üniversiteler, endüstri ve kamu araştırma kurumları arasındaki etkileşimin yeterli olmaması bir genel şikayet konusudur. Bilim ve iş hayatı arasında hep bir aralık bulunmuştur. Bir taraf bilgi seviyesini yükseltmek amacı ile temel araştırmaya odaklanmakta, diğer taraf ise, ticari kazançlar sağlayacak uygulamalı araştırmalara önem vermektedir. Bu bağlamda, Endüstriyel teknolojik gelişme bilimsel gelişmenin önüne geçmeli midir? suali sorulmakta ve böyle olduğu taktirde, gelecekte teknolojik gelişmenin yavaşlayacağı endişesi bulunmaktadır. Kuşkusuz, temel araştırmaların yenilikçi yaklaşımlara dönüştürülmesine ihtiyaç vardır. Bilim parklarının veya üniversiteler ve araştırma merkezleri etrafında yeni teknoloji tabanlı sanayi şirketleri kümelerinde, teknoloji ya da bilgi transfer merkezlerinin kurulması bilgi transferinin iyileştirilmesine önemli yardımda bulunur. Diğer yandan bilimsel araştırmaların ticarileştirilmesini kolaylaştırıcı kuruluşların yaratılması da bu amaca hizmet eder. Nihayet bazı büyük firmaların araştırma programlarını genişleterek temel araştırmaya yer vermeleri de fayda sağlar. Kullanılan bütün bu yollara karşın bilgi ve teknoloji transferindeki tatminsizlik devam ediyor. Bu nedenle iyileştirme konusunda yeni yaklaşımlar, yeni yol arayışları sürdürülüyor. Ülkemizde konu henüz bu genişlikte ele alınmış değil. Bu fırsattan yararlanarak yayın hayatına yeni giren önünüzdeki derginin faydalı ve başarılı olmasını diliyorum. Dr. T. Fikret YÜCEL TTGV Yönetim Kurulu Başkanı

4 Bu Sayıda... Bu Sayıda... Yenileşim dergisinin ilk sayısı elinizde. Dergimizin özelliklerinden ve içeriğinden kısaca söz ederek tanışalım istedik. Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı olarak amaçlarımız doğrultusunda, araştırma, teknoloji geliştirme ve yenileşim konularında, bu alanların yönetimini, bunlarla ilgili politikaları, yeni iş modellerini, destek mekanizmalarını, uygulama araçlarını içeren bir tartışma ve paylaşım platformu oluşturmayı hedefledik. Uçuculuğa karşın kalıcılığı tercih ederek sanayi kuruluşlarının Ar-Ge birimlerinde çalışanlara, kamu kurumlarının bilim teknoloji politikalarını oluşturan ve uygulama araçlarını yönlendirenlere ve üniversitelerde uygulamalı Ar-Ge çalışmaları yapan akademisyenlere yönelik bir dergi oluşturmaya çalıştık. Ülkemizde sanayiye Ar-Ge desteklerinin verilmeye başlandığı 1990 lı yıllardan bu yana başarılı ve başarısız pek çok deney yaşadık, söz konusu alanlarda kurumsal ve bireysel olarak paylaşılabileceğimiz yoğun deneyim ve bilgi biriktirdik, kadrolar oluşturduk. Bu birikimlerimizi konuyla ilgili diğer aktörlerle çeşitli ortamlarda paylaşmaya çalışsak da, yanlış anlaşılma ihtimalinin verdiği çekingenlikle yetersizliklerimizden, başarısızlıklarımızdan söz etmemeye gayret gösterdik. Oysa ki, öğrenmenin önemli bir kaynağının başarısızlıklardan dersler çıkartmak olduğunu hepimiz biliyorduk. Var olan yayınların genellikle bilgilendirme, bilgi kaynağı gösterme işlevleriyle sınırlı olmaları, buna karşın tartışma, çözüm üretme işlevlerinin olmayışı belki de bu yüzdendir. Yaşamı dönüştürmenin aracı olan bu kavramları öğrendik ama yaşamı hedeflediğimizce dönüştüremedik, kısmen dönüştürdüğümüzde de neyi ne kadar başardığımızı ölçmedik. Halbuki, daha iyiyi inşa etmek adına ve açık yüreklilikle tüm yaptıklarımızı ve yapacaklarımızı tartışabilmeliydik. Algılarımızı bütün dünyaya açık tutarak, bu soyut araçları Türkiye deki uygulamalar ile pekiştirebileceğimiz bir dergi çıkarmak istedik. Doğal olarak odaklandığımız konular teknolojide öncü ülkelerden gelen kavramlarla dolu. Bilim ve teknolojiye hakim olanlar kavramları da kendi dillerinde üretiyorlar. Türkçe bilim ve teknoloji alanında giderek fakirleşiyor. Bu konuda da elimizden geleni yapmalıyız diye yola çıkarak derginin adını Yenileşim koyduk, Prof. Dr. Akalın ın dediği gibi: Sözün Fransızca söylenişiyle inovasyon olarak kullanılması hem halkımız tarafından kavramın anlaşılırlığını güçleştirmekte, hem de dilimizin söz varlığını yabancılaştırmaktadır... İnovasyon yerine TDK nin de benimsediği yenileşim sözünün kullanılması dilimizin söz varlığına yeni bir katkı olacaktır. (Türk Dili Dergisi, 2007) Bu sayının teması yenileşim için işbirlikleri olarak belirlendi. Kavramsal ağırlıklı ilk yazıyı Türkiye de yapılmış çalışmaları içeren iki yazı bütünlüyor. Kümeler ve yenileşim ile ilgili 2009 Eylül ünde hazırlanmış bir raporun çevirisi AB 7. Çerçeve Programı na üye ülkelerin mekanizmaları ne kadar önceden tartışmaya başladıklarını görmek açısından da önemli. Kavramsal içerikli açık yenileşim yazısını Avrupa Birliği nden bir rapor çevirisi ve Türkiye den üniversite sanayi işbirliğinin özgün bir örneği izliyor. Bu sayıda işbirlikleri açısından patentin ele alındığı bir yazıya da yer veriliyor. Türkiye nin de katıldığı uluslararası işbirliği ağlarından birini derinlemesine irdeleyen yazı EUREKA dan söz ediyor. Son yazı TTGV ve Türkiye deki Araştırma Teknoloji Geliştirme alanındaki işbirliklerine verilen destekleri konu alıyor. Gelecek sayılarda bilimin uç verdiği noktalarda Türkiye deki uygulamaları ve Türkiye nin bu alanlardaki şansını tartışan yazılara ve endüstrinin öğrenmenin başat etmenlerinin izini sürerek sistemli denemeleriyle oluşturduğu yenileşim yöntemlerine de yer vereceğiz. Saygılarımla. 4

5 İçindekiler İçindekiler İlişkiler ve Şebekeler 4 Metin DURGUT Bölgesel Kalkınma, Kümeler ve Sanayi Ağları: Ankara Bölgesi nden Makine ve Mobilya Sektörleri Araştırması 9 Erkan ERDİL, M.Teoman PAMUKÇU, Mustafa H.ÇOLAKOĞLU, H.Tolga GÖKSİDAN Otomotiv Kümeleri İçin Kapasite Oluşturma Projesi OKÜMKAP 21 Tülay AKARSOY ALTAY Yenileşimin Kümeler Yoluyla Teşvik Edilmesi 34 Çeviren Gökhan ASLAN Açık Yenileşimin Artan Önemi 42 Deniz BAYHAN Yenileşimin Değişen Doğası 48 Çevirenler Derya FINDIK, Berna Beyhan BOZKIRLIOĞLU, Elif DAYAR Üniversite-Sanayi İşbirliği ve Yenilikçilik 56 Ferhat KARA Yenilik ve İşbirliklerinde Buluşlar, Patent, Rekabet Gücü 60 M.Kaan DERİCİOĞLU Uluslararası ATGİ İşbirlikleri İçin Modeller Yaratan ve 66 Model Alınan Bir Program: EUREKA Mahmut KİPER Ar-Ge de İşbirlikleri ve Özgün Bir Teşvik Kurumu Olarak TTGV nin Rolü 73 Yücel Telçeken Tanıtım 76 Avrupa İşletmeler Ağı 5

6 İlișkiler ve Șebekeler İlișkiler ve Șebekeler Metin DURGUT ODTÜ Elektrik Mühendisliği Bölümü nden 1968 yılında mezun oldu. State University of New York at Stonybrook da fizik yüksek lisans ve doktora derecelerini aldı yılında ODTÜ Fizik Bölümü nde göreve başladı yılında Fizik Bölümü nden emekli oldu. Halen ODTÜ Endüstri Mühendisliği Bölümü ile Bilim ve Teknoloji Politikaları Çalışmaları Yüksek Lisans Programı nda öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır. Diğer görevleri arasında, Elektrik Mühendisleri Odası yayın ve yönetim kurulu üyelikleri, TMMOB Sanayi Kongreleri danışmanlığı, DPT 5 Yıllık Kalkınma Planları Komisyon üyelikleri, TTGV danışmanlığı, TÜBİTAK-BİLTEN danışmanlığı, TUBİTAK Başkan danışmanlığı, TÜBA Bilim Politikaları Komitesi üyeliği olup bilim-teknoloji-yenileşim alanlarındaki çalışmalarını sürdürmektedir. İlgi alanları arasında; yenileşim-rekabetçilik ilişkisi, bilim-teknoloji-yenileşim politikaları ve sistemleri, bölgesel sistemler, karmaşık sistemler, ağyapılar ve kümeler yer almaktadır. Sınai-ticari ilişkilerde önemli olan, iki kuruluşun birbirlerini nasıl algıladıklarından çok birbirlerine nasıl davrandıklarıdır. Bu nedenle kuruluşlar arası ilişki kavramı, zaman içinde etkileşimin ve davranışların karşılıklı olarak biçimlenmesini temsil eder. Zaman faktörü ilişki için önemlidir; deneyimler ve beklentiler ilişkinin içerdiği etkileşmelere taban oluştururken, geçmiş ve gelecek tarafların şimdiki tutumlarını etkiler. Bu nedenle, tekil işlemlerin kaydı yanında bunların zaman içinde dış çevreleriyle birlikte nasıl evrildikleri ve gerektiğinde nasıl müdahale edileceği ilişki analizinin eğildiği temel sorulardır. İlişkilerin davranış çerçevesinde ele alınmasının ilk sonucu kuruluşların ilişkisiz var olamayacaklarıdır. Her kuruluş; müşterileri, tedarikçileri, hizmet sağlayıcıları, düzenleyici makamları vb. ile birlikte bir ilişki ağının odağında yer alır. Bu ilişki ağı içinde kuruluş, diğer kuruluşlarla kaynak ve yetenek mübadelesi yapar. Mübadele ile değer yaratıldığı için, kuruluş için mesele mevcut ilişkilerden gereğince yararlanmak ve gerekli yeni ilişkileri kurmak olan ilişki portföyü meselesine dönüşür. Bu yönüyle ilişki yönetimi, ilişkilerdeki karmaşıklığı ve bundan doğan şebeke yapılarını (ağyapı) kapsayan kritik bir sınai-ticari ödevdir. 1. İlișki Yapısı İlişkilerde aşağıdaki yapısal özellikler gözlenmektedir. Süreklilik: Alıcı-satıcı ilişkisi gibi ana ilişkiler ilginç biçimde süreklilik ve istikrar arzetmektedir. İşlemlerin uzun gerçekleşme süreleri içinde yürütülebilmesi ve yıllar boyu tekrarlanabilmesi, kuruluşları birbirine bağlayan güvenin işaretleridir. İlişkinin yaşı onun taraflarca daha kapsamlı yeni amaçlar için kullanılmasına olanak verirken, ilişkinin istikrarı değişim ve gelişim için önkoşul haline gelmektedir. Karmaşıklık: İlişkiler genelde birey sayısı, tipi ve temas biçimi yönünden çeşitlilik gösterirler. İlişki taraflarının statüleri, organizasyon rolleri ve bireysel geçmişleri karmaşıklığa katkı yapan diğer bir etkendir (örneğin imalat, ArGe, idare, muhasebe, satış bölümlerinden personel, başka bir kuruluştaki benzer pozisyonlardan personelle etkileşirler). Geniş bir üretim/servis yelpazesinin şirketler arasındaki mübadelesinde olduğu gibi, mevcut ilişkilerin kapsamı ve kullanımı da karmaşıklığı arttırır. 6

7 İLİȘKİLER VE ȘEBEKELER Simetri: İlişki içindeki kuruluşların kaynakları ve yetenekleri genelde farklıdır. Bu dengesizlik (asimetri) doğal olarak güç dengesizliğine yol açar. Taraflar, kaynak ve yetenek üstünlüklerine dayanarak ilişki sürecini (başlatma, geliştirme ve bitirme) kontrol etmeye çalışırlar. Enformellik: İlişkiler, gelişimleri sırasında belli bir formellik kazanır. Bununla beraber, yaygın olarak başvurulan sözleşme veya garanti gibi formel araçların rolü, belirsizliğin yüksek olduğu konularda sınırlı kalmaktadır. Sonuçların ve davranışların tahminine, ilişkilerin sadeleştirilmesine yardım eden formellik, açık ama kırılgan yapıdadır. Belirsizlik koşullarında önemli olan iyi niyetin tahminidir. Bu nedenle, formelliğin kırılganlaştığı koşullarda güven ve inanç gibi geçmiş deneyimi içeren enformel mekanizmalar, dayanıklı ilişkilerin gelişmesinde daha etkin olurlar. 2. İlișki Süreçleri Adaptasyon: İki kuruluş arasındaki ilişkinin gelişmesi ve süreklilik kazanması, zaman içinde tarafların karşılıklı olarak adaptasyonuna bağlı olmaktadır. Bu olgu, kuruluş faaliyetlerinin ilişkiye göre koordine edilmesi ihtiyacından doğmaktadır. İlişki içindeki kuruluşlar mübadele ettikleri ürünleri, firma işleyiş rutinlerini veya hareket usullerini birbirlerine göre değiştirip uyarlarlar. Ürün ve proseslerdeki teknik adaptasyonlar, idari ve lojistik adaptasyonlar, kuruluşları istikrarlı ve bağlayıcı işbirliklerine yönlendirir. İşbirliği ve çatışma: İlişkiler; işbirliği ve çatışma unsurlarını birlikte bünyelerinde barındırır. Amaçların belirlenmesinden çıktıların paylaşımına kadar pek çok çatışma alanı zaman içinde ortaya çıkabilir. Aslında belli bir çatışma/rekabet, kuruluşların kendi varlıkları açısından önemli de olabilir. Bununla beraber, ilişkinin bir tür sıfır toplam oyununa dönüşmesini önlemek için işbirliği gerekir (pozitif toplam-birlikte kazançlı çıkmak). İşbirliği sonucu yaratılan değer ilişki maliyetlerini karşılarken, çelişkilere rağmen tarafları yapıcı çözümlere yönlendiren ana etmenler adanmışlık ve güven olmaktadır. Sosyal etkileşim: Temelde ticari nitelikte davranışlar ve değerlendirmeler bağlamında kurgulanmalarına karşı, bireysel bağlar ve kanaatler ilişki formasyonunda önemli rol oynar. İlişkiler mekanik ve otomatik değildir; sosyal mübadele sürecinin taraflara kazandırdığı adanmışlık, görev tanımlarını aşan içeriği veya iş ilişkisine paralel bir katman olarak gelişen bireysel ilişkiler ağı (sosyal şebeke), kuruluşlar arası uzun vadeli işbirliği koşulu olarak anlaşılmalıdır. Güven, bu sosyal mübadeleye bağlı olarak var olan bir işbirliği kolaylayıcısıdır. Rutinleştirme: Genelde karmaşık ve enformel olabilen işbirlikleri zaman içinde kurumlaşarak yeni kuruluş rutinlerinin ortaya çıkmasına neden olurlar. Alışılmış işler ve davranışlar anlamına gelen rutinler, bir bakıma öğrenme sonucu kazanılan kuruluş yetenekleridir. Kuruluşlar arası ilişkilerin önemine bağlı olarak ve bu ilişkileri desteklemeye yönelik olarak çıkan yeni rutinler; işlem maliyetlerinin düşürülmesi, kaynak ve yeteneklerin paylaşımı, çatışmaların çözümlenmesi gibi konularda kolaylayıcı rolü oynarlar. İlişki bağlamında faaliyetlerin koordinasyonundaki karmaşıklıkla başedilmesine yardım ederler. 3. İlișki Katmanları İlişkiler, Şekil 1 de gösterildiği gibi aktörler yanında kaynakları ve faaliyetleri de etkileşime sokarlar (aktör bağları, faaliyet eklenmeleri, kaynak bağlantıları). Șekil 1 - Temel ilișki katmanları Aktör bağları: Etkileşime giren aktörler, karşılıklı konumları, öğrenecekleri ve öğretecekleri, ilişkiye katacakları ve ilişkiden beklentileri 7

8 METİN DURGUT hakkında farkındalık geliştirir. Bu öğrenme süreci sayesinde ilişkiye değin belirsizlikler azalır ve aktörler birbirlerini birlikte iş görecek düzeyde tanırlar. Aktörler arasında tesis edilen güvene bağlı olarak uzun vadeli karşılıklı yararlar ve adanmışlık işbirliği gündemine girer. Aktörlerin birbirlerini algılamaları aralarındaki bağlardan etkilenir. kuruluşlar karşılıklı ilişkiler çerçevesinde konumlanır. Yeterince aktör şebeke mantığını benimsediği sürece, şebeke varlığını sürdürür. Şebeke yapısı, giderek pazar tabanlı işlemlerin ve hiyerarşik organizasyonların yerini almaktadır. Faaliyet eklemlenmeleri: Bireyler arasında başlayan etkileşimin kuruluşlar arasında iş ortaklığı yaratabilmesi, kuruluş davranışları arasında örtüşmeleri gerektirir. Zaman içinde ve tekrarlanan işlemler nedeniyle örtüşme, faaliyetler arasında eklenmelere yol açar, kuruluşların teknik, idari, ticari ve diğer faaliyetleri (örneğin tasarım, üretim, lojistik, teknoloji edinme) değişik biçimlerde ilişkilendirilir. Kaynak bağlantıları: İlişki başlı başına bir yatırımdır. İlişkilerine önem veren kuruluşun, ortağıyla temas, ekipman veya çalışma pratiği geliştirme/sağlama, bilgi kaynaklarını açma, öğrenme gibi bir takım yatırımı yapması gerekecektir. Bu yatırımlar ilişkiye özel olarak geliştiği ölçüde kuruluşlar arasında adaptasyona ve dolayısıyla karşılıklı bağımlılığa yol açar. Kaynakların karşılıklı adaptasyonu, ilişki içinde kaynaklar arası bağlantıyı ortaya çıkarır ve bu kaynaklar katmanı, kuruluş için bizzat kaynak haline gelir. 4. Șebekeler Şebeke, aralarında ilişkilendirilmiş olan sınaiticari ilişkiler kümesidir. İlişkilendirme, bir ilişkideki mübadelenin kümedeki diğer ilişkilerin etkisi altında gerçekleştiği anlamına gelir. Aktörlerin tanımlı ortak hedefleri olabilir veya olmayabilir, ama paylaşılmış beklentiler ve kaynaklar mevcuttur. Aktörler arasındaki işlemler mütekabil, tercihli ve destekleyici faaliyetler aracılığıyla gerçekleşir. Bir şebekenin açık sınırları veya belli bir merkezi bulunmaz; faaliyetleri, kaynakları ve aktörleri bir düzen içinde yerleştiren bir organizasyon olarak görülmelidir. Bu organizayonda Șekil 2 - İkili yapıdan șebekeye geçiș Şebeke, elemanlarının hareketlerini kısıtlayan bir yapıdır. Kuruluşlar kendi amaçları veya oluşan koşullar açısından istedikleri gibi serbest davranamazlar. Şebeke üzerindeki kısıtlı kontrole sahip olan kuruluş, planlarını şebekenin tümünden gelen kararları, faaliyeti ve baskıyı hissederek yapar ve uygular. Bu nedenle, şebeke içinde işbirliği fırsatlarını bulan kuruluş, bunun karşılığında mevcut işleyişini ve konumunu değiştirmekte şebeke bağları yüzünden eskisi kadar özgür değildir. Benzer biçimde, kuruluş için şebeke hem etkileneceği hem de etkileyeceği bir yapı olduğundan ayrıca bir dizi şebeke yetkinliğini geliştirmesi gerekir Aktör-Kaynak-Faaliyet Şebeke Modeli İlişkilere geniş bir görüş açısından baktığımızda; bire bir ilişkinin resmin bütününü yansıtmadığı ikili ilişkinin bağımsız olarak gelişmediği, iki uçtaki ortakların aynı zamanda başka kuruluşlarla ilişki içinde olduğu bu nedenle ikili ilişkilerin daha büyük bir ilişki sisteminin, bir şebekenin içine gömülü olduğu görülecektir. Örneğin tedarik zincirindeki kuruluşun performansını açıklarken, zincirin değişik konumlarında yer alan diğer kuruluşlara bakılacak, daha doğrusu bu kuruluşlarla ilişkilerini yürütme yeteneği dikkate alınacaktır. Şekil 3 te bir şebeke modeli sunulmuştur. 8

9 İLİȘKİLER VE ȘEBEKELER Bir tekil faaliyet dursa bile, ortamdaki diğer faaliyetler bu eksikliği telafi ederek şebekenin işlevini sürdürmesine olanak tanıyabilir. iii. Kaynaklar Sınai-ticari faaliyet sırasında kaynaklar kombinasyonlar halinde dönüştürülür ve aktarılır. Değişik nitelikteki kaynakların kombinasyonu sonucu, bu kaynakları kontrol eden aktörler için elde edilecek pek çok çıktı ihtimali bulunmaktadır. Șekil 3 - Șebeke modeli i. Aktörler Aktörler faaliyetleri ve/veya kaynakları kontrol ederler. Bireyler, kuruluş bölumleri, kuruluşlar ve kuruluş grupları değişik düzeylerdeki şebeke aktörleridir. Aktörler; Aktarım ve dönüşüm kaynakları, kullanıldığı faaliyet çevrimine ve şebeke içindeki işlevlerine göre değer kazanır. Kaynak kullanımı bilgi ve deneyim gerektirir, kaynak kombinasyonundan ise yeni bilgi doğar. faaliyetleri yapar veya kontrol ederler mübadele süreçleri çerçevesinde aralarında ilişki kurarlar faaliyetlerini kaynak kontrolüne dayandırırlar hedefe yönelik çalışırlar faaliyetler, kaynaklar ve diğer aktörler hakkında değişik düzeylerde bilgi sahibidirler. ii. Faaliyetler Faaliyet, aktörlerin kaynakları bir araya getirdiği, geliştirdiği, mübadele ettiği veya yarattığı bir süreçtir. Dönüşüm (transformasyon) faaliyeti ve aktarım (transfer) faaliyeti olarak iki ana faaliyet tipi tanımlanabilir. Dönüşüm faaliyeti sırasında kaynaklar bir şekilde değişikliğe uğrar, aktarımda ise kaynak kontrolü bir aktörden diğerine geçer. Tekil faaliyetler, tekrar eden faaliyet çevrimleri için birbirleriyle ilintili olarak gerçekleşir. Bir işlem zinciri, aralarında güçlü bağlar nedeniyle bütünlük arz eden kaynaklardan oluşur. Şebeke içindeki faaliyetler, değişik derecelerde ve biçimlerde eşleşir. Bu nedenle, faaliyetler arasında doğrudan ve dolaylı çok sayıda ilişki bulunur. Kaynaklar, onları kontrol eden aktörler tarafından tanımlanır ve değerlendirilir Yenileşim Şebekesi Yenileşim faaliyeti etkileşimli bir süreç olarak değişik aktörlerin bulunduğu ortamlarda gerçekleşir. Hiç bir sınai-ticari iş tek başına gerçekleşmez ilkesi yenileşim için özellikle doğrudur; hiç bir girişimci tek başına yenileşim yapmaz. Yenileşim şebekesi, yenileşim yapmak için işbirliğine giden, değişik bilgi ve beceri kaynaklarını genellikle yeni kombinasyonlar içinde bir araya getiren ve, olası bir yenileşimi müzakere eden, yenileşim bağlamını ortaya koyan, yenileşimi gerçekleştiren, bir aktör şebekesi olarak tanımlanabilir. Bu yönüyle; kuruluşlar arası öğrenmeyi mümkün kılıp destekleyen önemli bir koordinasyon aracı olarak çalışır (teknoloji ve nasıl-bilgisi yayınımı). karmaşık görevler (teknoloji, proje gibi) için kritik olan tamamlayıcı unsurları kullanıma sunan ortamı sağlar. 9

10 yenileşim sürecini besleyen değişik yetkinlikleri bir araya getirerek sinerji yaratır. 5. Kümeler Bir moda olarak yeterince üzerinde durulduğu için küme kavramına kısaca değineceğiz. Özetlersek küme; aynı veya ilgili sanayilerden gelen benzer / tamamlayıcı teknolojilere ve becerilere sahip aralarında iş bağlantıları bulunan ve bu nedenle performansları karşılıklı bağımlılıklar arz eden firmalardan ve ilgili kuruluşlardan meydana gelir. Güçlü bağlara sahip şebekelerin varlığı kümenin sağlığına işaret eder. Kümelerden beklentilerin iyice yükseldiği günümüzde, bu beklentiler üç ana grupta toplanabilir: i. Verimlilik kazanımları: Uzman girdileri ve servisleri, yerel satıcı olanağı, ortaklaşa ihale/pazarlama olanağı, etkin proje planlaması (sürdürülebilirlik konuları). ii. Yenileşim kazanımları: Tedarikçi-müşteri etkileşmesi (kuruluşlar arası değişik boyuttan yakınlıkların varlığı), bilgi merkezlerine fiziki yakınlık, elemanları arasında örtük bilginin değişim kolaylığı. iii. Yeni iş geliştirme: Fırsatlar, niş ler vb. hakkında bilgi edinme kolaylığı, destek sistemlerinin (risk sermayesi vb.) etkinliği, teknoloji tabanlı yeni firma kurulması. Küme-tabanlı bir ekonomik kalkınma stratejisiyle, firma-tabanlı ufku dar stratejilerden bütüne bakan bir sistem yaklaşımına geçiş amaçlanmaktadır. Yaklaşımın önemli hedefleri arasında; rekabetçi tek kuruluş yetkinlikleri yanında kuruluşlar arasındaki işbirliklerinden doğan ortak yetkinlikleri de rekabetçi üstünlük olarak geliştirmek, geçmişte birbirinden kopuk olarak ele alınmış siyasa (politika) alanlarını tümleştirmek, ekonomik kalkınmaya daha bütünsel bakan bir ekonomik yönetişim tarzını yerleştirmek yer alır. Her modada olduğu gibi, küme modası da abartılı beklentiler üretmiştir. Bu abartıyı en güzel, hiç şansları olmadığı halde pek çok bölgenin silikon vadisi olma iddiaları yansıtmaktadır. Önemli bir kolaya kaçma yanlışı ise, işbirliğini ve rekabeti birlikte yürütmek amacıyla tasarlanan küme siyasalarının, çok değişik ekonomik koşullara sahip sanayiler için ayni araçları önermesidir. Ek olarak, kümelerin birer kulüp niteliğine bürünerek küme dışında kalan firmalara ayrımcılık yapılması veya aktörler arasındaki iletişim ve işbirliğinin zaman içinde katı alışkanlıklar yaratarak aktörlerin küme dışındaki değişimi izlemelerine engel olması gibi sakıncalar, küme siyasasını yakından ilgilendirmektedir. 10

11 Bölgesel Kalkınma, Kümeler ve Sanayi Ağları: Ankara Bölgesi nden Makine ve Mobilya Sektörleri Araștırması Bölgesel Kalkınma, Kümeler ve Sanayi Ağları: Ankara Bölgesi nden Makine ve Mobilya Sektörleri Araștırması Giriș Günümüzde, küreselleşen üretim süreçleri ekseninde bilgi ve üretim teknolojilerindeki gelişmelerin baş döndürücü hızı, toplumların sanayi kavramını kökten değiştirmekte ve toplumları klasik üretim ekonomilerden çıkararak büyük bir hızla bilgi toplumuna dönüştürmektedir. Bu önemli geçişe paralel olarak, sanayinin teknoloji ile bütünleşmesi, üretkenlik kavramı ekseninde piyasa sistemini kökten değiştirir. Esasen bu bütünleşme bilgi stoğunu artırıcı ve temelde bu bilgi stoğunu yeni uygulamalara yönlendirici yaratıcı yetkinlikler geliştirmeyi, teknolojik yenilik ve araştırma - geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerini süreçlerini ihtiva eder. Bu anlamda yapılan tüm yenilik faaliyetleri ve teknoloji kalkınmaya yönelik siyasa geliştirme projeleri, genel olarak teknolojik yenilik ve yenileşim sürecinden geçmekte, karmaşık ve değişken yeni bilgi ve teknoloji yaratımı süreçlerinden oluşmaktadır. Ulusal, bölgesel ve sektörel yapılara özgü farklılıklar olmakla birlikte genellikle Ar-Ge projelerinin, bu yapılara özgü olarak teknolojik bilgi ve üretkenlik anlamında ek katma değer yaratacak rekabet edebilirliğe yönelik yenilikler geliştirmesi beklenmektedir. Bu projelerle teknoloji yenilik gerçekleştirme süreçleri dahilinde, ülkelerin bilim ve teknolojide üstünlük sağlamaları amaçlanmaktadır. Bu bağlamda hedeflenen teknolojik yetkinlik geliştirme süreçleri, uluslararası rekabetin en önemli unsuru haline gelmiştir Ülkelerin ekonomik gelişme istatistiklerinin yanı sıra siyasi, kültürel ve eğitim değişkenlerinin de irdelenerek oluşturulan rekabet edebilirlik sıralamalarının değerlendirildiği küresel rekabet edebilirlik endeksi (the Global Competitiveness Index - GCI 2009/2010) ne göre, Türkiye 61. sıradadır ve bu ( değerlendirmelerinde 63. sırada idi) ülkemizin göreli zayıf konumunu gözler önüne seren önemli bir göstergedir. Öte yandan, ülkelerin refahı, ulusal ve bölgesel bazda insan, sermaye ve doğal kaynaklarından yararlanmadaki verimliliği ile belirlenebilmektedir. Rekabet edebilirliği tamamlayan unsurlar olarak, teknoloji tüketicisi değil üreticisi bir ülke olmak ve yüksek bilgi yoğun teknoloji gerektiren malların üretimi ihraç yeteneğini / koşullarını geliştirmek gereklidir. Özellikle, Türkiye yi rekabet edebilirlik göstergelerinde daha üst sıralara çıkarmak; yalnız ulusal yapıda değil bölgesel ve sektörel yapılarda da olgunlaştırılması gereken görece zayıf yetkinliklere bağlıdır. Aynı zamanda katma değer yaratacak ve bu durumu uzun vadede sürdürülebilir kılacak, yenileşim ve Erkan ERDİL Erkan Erdil lisans derecesini ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü nden aldı. Yüksek Lisans eğitimini ODTÜ İktisat Bölümü nde tamamladı. Doktora derecelerini ise Maastricht Üniversitesi ve ODTÜ İktisat Bölümü nden aldı yılından bu yana doçent olarak ODTÜ İktisat Bölümü nde çalışmaktadır. İki kez İktisat Bölümü başkan yardımcılığı görevini yürütmüştür yılından beri Bilim ve Teknoloji Politikaları Araştırma Merkezi (ODTÜ-TEKPOL) müdürlüğü görevini sürdürmektedir. İlgi alanları emek iktisadı, teknoloji iktisadı, bilgi ekonomisi ve belirsizlik ve uygulamalı ekonometridir. Ulusal ve uluslararası hakemli dergilerde çalışmaları yayınlanmıştır. M. Teoman PAMUKÇU Hür Brüksel Üniversitesi (ULB) İktisat Bölümü nden lisans derecesini, daha sonra aynı üniversiteden ekonometri dalında yüksek lisans ve iktisat dalında doktora derecesini aldı. Belçika Planlama Teşkilatı nda uzman, Hür Brüksel Üniversitesi ve Lüksemburg Üniversitesi nde öğretim üyesi olarak çalıştı. Halen ODTÜ Bilim ve Teknoloji Politikası Çalışmaları Anabilim Dalı nda doçent olarak görev yapmaktadır. İlgi alanları teknoloji ve bilgi ekonomisi, GOÜ lerde teknoloji/yenileşim politikaları ve kalkınma arasındaki ilişki, Ar-Ge desteklerinin etki analizi, yabancı sermaye yatırımları, teknoloji transferi ve uygulamalı ekonometridir. Ulusal ve uluslararası hakemli dergilerde ve kitaplarda çalışmaları yayınlanmıştır. 11

12 ERKAN ERDİL, M. TEOMAN PAMUKÇU, MUSTAFA H. ÇOLAKOĞLU, H. TOLGA GÖKSİDAN Mustafa H. ÇOLAKOĞLU Orta Doğu Teknik Üniversitesi Makine Mühendisliği Bölümü nden lisans derecesi aldı. Yüksek Lisans derecesini Hacettepe Üniversitesi nden, doktora derecesini ise Gazi Üniversitesi nden aldı. Kuruluşundan bu yana KOSGEB Başkanlığında çalışmakta olup halen Başkan Danışmanıdır. İlgi alanları KOBİ destekleri, inkübasyon merkezleri, KOBİ yenilik politikalarıdır. KOBİ ler ve yenilikçilik konusunda muhtelif yayınları bulunmaktadır. H. Tolga GÖKSİDAN Gazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü nden lisans derecesini aldı. Yüksek Lisans eğitimini ODTÜ Bilim ve Teknoloji Politikaları Çalışmaları nda tamamladı yılından bu yana ODTÜ Bilim ve Teknoloji Politikaları Araştırma Merkezi nde (ODTÜ - TEKPOL) araştırma görevlisi olarak çalışmakta ve halen aynı bölümde doktora çalışmalarına devam etmektedir. 1 DPT (2007), KOBİ stratejisi ve Eylem Planı ( ), DPT Yayınları, Ankara. yeni teknoloji geliştirme yeteneğine dayalı rekabet edebilirlik yönünde projeler geliştirilmesi gerekecektir. Bu bağlamda, üretim bazında ulusal rekabet gücünün ilk göstergesi olarak bölge firmalarının üretim teknoloji geliştirme faaliyetleri esas alınmalıdır. Ulusal rekabet edebilirliği belirleyen asıl değişken, bölge firmalarının rekabet edebilirlik seviyeleridir. Son dönemlerde özellikle iktisat yazınında; bölgesel kalkınma alanında, işletmelerin kümeleşmeleri ile birlikte işletmeler arasında kurulan şebekeler (ağ yapılar) ve bu şebekelerin yenileşim, teknolojik gelişme ve ekonomik kalkınma üzerindeki olumlu etkileri giderek daha fazla vurgulanmaktadır. Ekonomik faaliyetlerin mekansal kümeleşmesine ve işletmeler arası şebekelere yönelik araştırmaların artmasına yol açan bir başka unsur da, bu yönelimlerin gelişmiş olan ülkelerde yenileşim ve ekonomik büyümeye olumlu katkılarda bulunduğunun gözlemlenmesidir. Sözkonusu iktisat yazını, gelişmekte olan ülkelerin (GOÜ) dünya ekonomisine eklemlenmesinin, bu ülkelerin kalkınma süreçlerinin mekansal boyutu açısından önemli yansımaları olduğuna dikkati çekmektedir. Küreselleşme süreci GOÜ lerde, iktisadi faaliyetlerin belli mekanlar ya da bölgelerde yoğunlaşması eğilimini de beraberinde getirmiştir. Her ne kadar ilgili yazın ve birçok somut örnek sanayi kümeleşmelerinin ekonomik büyümeye ve yenileşime olumlu etkisini doğruluyorsa da, bu olumlu katkı, işletmeler arası bölgesel şebekelerin harekete geçirdiği dinamiklere ve GOÜ işletmelerinin küresel tedarik zincirlerindeki konumlarına göre değişmektedir. Sanayi kümeleri ve işletmeler arası şebekelerin harekete geçirme özelliğine sahip olduğu ekonomik potansiyellerin analizi, özellikle Ankara bölgesi için yapılmış çalışmaların çıkış noktasını oluşturmaktadır. Ankara Bölgesi Makine ve Mobilya Sektörleri Araștırması: Genel Çerçeve ve Betimsel Bulgular KOSGEB ve ODTÜ TEKPOL (Bilim ve Teknoloji Politikaları Araştırma Merkezi) ortaklığı ve TÜBİTAK desteği neticesinde tamamlanan ve özellikle Ankara bölgesi için son derece önemli olan makine imalat ve mobilya sektörlerindeki işletmelerin oluşturdukları şebeke yapılarının kökenini, özelliklerini ve işleyişini irdelemeyi amaçlayan proje 2008 yılında gerçekleştirilmiştir. Projenin amaçları çerçevesinde, özellikle üreticiler arasındaki etkileşimlerde yaşanan sorun ve engellerin belirlenmesi hedeflenmiş ve hangi alanlarda iyileştirmelere gidilme si gerektiği ile Ankara ilindeki makine ve mobilya sektörleri arasında başarımın önündeki engellerin kaldırılması hususuna ilişkin ne tür önlemler alınabileceği konusunda analitik çalışmalar yapılmıştır. Türkiye de özellikle son yıllarda ivme kazanan makine sektörü, 1999 ve 2001 yıllarındaki ekonomik krizlerden oldukça etkilenmiş, küçük ve orta ölçekliler çoğunlukta olmak üzere çok sayıda KOBİ üretimini durdurmak zorunda kalmış ve daha fazla ihracata yönelen işletmeler ayakta kalabilmişlerdir. Öte yandan, krizlerden sonra makine sektörü toparlanma sürecine girmiş ve son beş yıl içerisinde yıllık olarak % 12 civarında bir büyüme gerçekleşmiştir (DPT, 2007). 1 Bugün (2005 yılına ait veriler gözetildiğinde) sektörde makine ve aksam imalatçısı ve 25 milyar dolarlık bir satış hacmi bulunmaktadır (İGEME, 2007). Öte yandan, Türkiye de mobilya sektörü, halen geleneksel üretim modelinin hakim olduğu bir sektör olarak kabul edilmektedir. El işçiliğinin yoğun olarak kullanıldığı bu sektör, hala el emeği yoğun olarak kullanılmakta ve bu nedenle de düşük seviyede teknoloji kullanılan bir sektör olarak ön plana çıkmaktadır. Doğal olarak, son yıllardaki küreselleşme ve enformasyon alanında yaşanan teknolojik gelişmeler neticesinde, bu sektörde de hızlı değişimler yaşanmaya başlamıştır. Dünya ihracatına açılan işletme sayısı artmış ve teknolojik yatırımlar sayesinde fabrikasyon üretim modeli oldukça gelişmiştir. Her ne kadar büyük işletmelerin sayısında artış olsa da, geleneksel yöntemlerle emek yoğun bir şekilde çalışan atölye tipi- küçük ölçekli üretim yerleri- iş yerlerinin sayısı hala çoğunluktadır. Mobilya sektörü son yıllardaki atılımlarla beraber şu anda Türkiye imalat sanayi üretiminde % 3 lük bir paya sahiptir (DPT, 2007). En son 2002 de yapılan TÜİK Genel Sanayi ve İş Yerleri Sayımı verilerine göre, Türkiye de 12

13 BÖLGESEL KALKINMA, KÜMELER ve SANAYİ AĞLARI civarında mobilya üretimi yapan işyeri vardır. Bu noktada belirtilmelidir ki, Türkiye de kayıt dışılık çok önemli bir sorundur. Şu anda Türkiye ekonomisinin yaklaşık % 47 lik bir kısmının kayıt dışı olduğu tahmin edilmektedir. Bu durumda, mobilya üreticisi işyeri sayısının daha fazla olduğu aşikardır. Bu işletmelerin % 22 lik bir kısmı İstanbul da faaliyet göstermektedir. Mobilya üretiminde öne çıkan diğer iller sırasıyla Ankara (%18.3), İzmir (%8.1) ve Bursa (%7.3) dır. Yine dikkat edilmesi gerekilen diğer bir husus, bu işletmelerin yaklaşık % 98 inin küçük ve orta ölçekli işletmeler olduğudur. (DPT, 2007). Yukarıda belirtilen ekonomik çerçeve neticesinde ve uygulama alanı olarak seçilen Ankara Bölgesi ndeki çalışmamızda, bu bölge içerisinden araştırma alanı olarak makine ve mobilya imalat sanayi seçilmiştir. Ankara bölgesi genelinde, 2008 yılı itibariyle makine imalat sanayinde Ankara Sanayi Odası na (ASO) üye 325 işletme bulunmaktadır. Özellikle, işletmelerin belli teknolojik yetkinlik, yenileşim ve üretim yetenekleri altyapıları göz önüne alındığında 25 ve daha fazla kişi çalıştıran işletmeler örnekleme dahil edildiğinden, çalışmada toplam 52 üst düzey makine üreticisi işletme ile görüşmeler yapılmıştır. Öte yandan mobilya sektörünün Ankara Bölgesi için önemi ortadadır. Mobilya üretiminde Ankara bölgesi, Türkiye de İstanbul dan sonra en çok katkı yapan bölgedir. Bu sektörün, küreselleşmenin hızlanmasından, yabancı işletmelerin Türkiye pazarına girmelerinden ve tüketici talep kalıplarında ortaya çıkan değişmelerden kaynaklanan köklü bir dönüşümle karşı karşıya olduğu gözlemlenmektedir. Mobilya üreticisi işletmeler genel olarak Ankara nın dört önemli bölgesinde faaliyette bulunmaktadır: Bunlar, Sincan OSB, OSTİM, Siteler ve Akyurt- Esenboğa 2 bölgeleridir. Bu bölgelerin dışında da işletmelerin analize dahil edilmesi ile birlikte, yine 25 ve daha fazla kişi çalıştıran işletmeler arasından toplam 44 mobilya üreticisi işletmenin yöneticileri ile görüşmeler yapılmıştır. Bu yazının girişinde de belirtildiği üzere, dışa açılma sürecinde arzulanan istikrarı henüz yakalayamayan Türkiye ekonomisinin daha rekabet edebilir ve yenilikçi bir yapıya kavuşması için gerekli siyasaların oluşturulmasını mümkün kılacak kritik çalışmaların yapılması gerekmektedir. Çalışmamız, yine yukarıda bahsedilen nedenlere dayalı olarak, rekabet edebilirlik seviyeleri özelinde makine imalat ve mobilya sektörleri alanında faaliyet gösteren önemli üreticiler ile yapılan görüşmeler sonucunda analitik olarak şekillendirilmiştir. Bahsettiğimiz bu görüşmelerden elde edilen bulgular neticesinde ve hedeflenen amaçlar çerçevesinde: İlgili sektörlerdeki (makine ve mobilya) sosyal şebekelerin (ağ yapılarının) yanısıra, üreticiler arasındaki tedarik zinciri şebekelerinin ve müşteri ilişkileri şebekelerinin teknik yapıları; İlgili sektörlerde yöneticilik faaliyeti gösteren kişiler arasındaki sosyal şebekenin işletmeler arasındaki ticareti ne derece etkilediği; Sosyal şebeke yapılarının ve eklemlenmenin, ilgili sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerin ekonomik performanslarının üstündeki etkilerinin ne olacağı; İlgili sektörlerde faaliyet gösteren işletmelerin hem sosyal şebeke yapılarının hem de ticaret ağ ilişkilerinin, işletmelerin performans ölçütleriyle doğrudan ilişkisinin ne yönde olduğu; İşletmelerin sosyal ağ ve ticari ağ yapısı içerisindeki yeri açısından bakıldığında gelecekte yapılması muhtemel ortaklıkların ve kurulacak yeni ilişkilerin nasıl etkileneceği; Ve bilginin üretimi / birikimi / dağılımı esaslarına bağlı kalmak suretiyle bu sektörler arasında en iyi şebeke yapısının hangisi olduğu ve hangi politika araçları ile desteklenebileceği hususları incelenmiştir. Yukarıda belirtilen bu araştırma amaçları çerçevesince, özetle, bu çalışmada, Ankara Bölgesi nde çok önemli yeri olan makine ve mobilya üretim sektörlerinde faaliyet gösteren işletmelerin şebeke yapıları ve yenileşim yetenekleri ortaya çıkarılmış ve bunları geliş- 2 Akyurt- Esenboğa bölgesi diğerleri gibi özel bir üretim merkezi değildir. Sadece görüşmelerin daha sağlıklı olması açısından tarafımızdan yapılmıştır. 13

14 ERKAN ERDİL, M. TEOMAN PAMUKÇU, MUSTAFA H. ÇOLAKOĞLU, H. TOLGA GÖKSİDAN tirebilmek için politika önerileri yapılmıştır. Bu iki sanayi kümesinde işletmelerin kurduğu ilişki ağ yapılarının haritasının çıkarılması, bu yapıların niteliğinin kavranması, başarımlarına etkisi ve yarattıkları olası sorunların incelenmesi, bu sektörlerin gelişmelerine yönelik ulusal ve bölgesel düzeydeki iktisat politikalarının tasarımı ve uygulanması açısından örnek bir çalışma olarak dikkate alınmalıdır. Çalışmamızın alan araştırmaları, 2007 yılının Temmuz ayı ortasından itibaren başlamıştır. Bu kapsamda 2008 yılı Ocak ayı ortalarına kadar geçen uzun süreçte toplam 96 tane işletme yöneticisi ile randevu alınarak bire bir görüşmeler yapılmıştır. 52 si mobilya, 44 ü makine sektöründen olan toplam 96 işletmenin 93 ü (%97) Ankara merkezli kurulan işletmelerdir. İşletmelerin kuruldukları il olarak belirtilen diğer faaliyet merkezleri olarak yoğunlukla Kırıkkale, Sivas ve İçel belirtilmiştir. Ancak tüm işletmelerin üretim merkezleri Ankara dadır. Mobilya ve makine sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin ortaklık yapılarına bakıldığında ise 96 işletmenin 72 sinin (%75) aile işletmesi olarak kurulduğu görülmüştür. Örneklemimizde, 17 işletmenin (%17,7) aile dışı önemli ortaklarca kurulduğu ve sadece 2 (%2) işletmenin yabancı ortaklı işletme olduğu görülmüştür. Anket çalışması yapılan 96 işletmede, ortalama kişi istihdam edilmektedir. Çalışanlardan 750 tanesi işletmelerde yönetici pozisyonlarında çalışmaktadır. Bu yöneticilerden büyük çoğunluğu lisans mezunudur (429 kişi, %57 si). Doktora ya da yüksek lisansını tamamlamış yönetici sayısı 80 (%11) dir. Teknik lise, normal lise ve diğer okullardan mezun olanların sayısı da sırasıyla 78 (%10), 75 (%10) ve 88 (%12) dir. 96 işletmenin oluşturduğu örneklemimizde, üretimde ise yaklaşık kişi çalıştığı bildirilmiştir. Üretim biriminde çalışan doktora ya da yüksek lisans sahibi kişilerin sayısı 14 (%0,2) civarındadır. Üretim biriminde çalışan lisans mezunu sayısı 233 (%3) tür. Teknik lise mezunu olanların ise (%20) dir. Lise ve diğer okullardan mezun olanların sayısının ise in biraz üzerinde olduğu dikkati çekmektedir. Bu işgücü verileri dikkate alınarak ek olarak belirtilmelidir ki, mobilya ve makine sektöründe faaliyet gösteren bu işletmelerin çoğu (%80 i), son dönemde genelde makine ve teçhizat alarak işletmelerine bir şekilde teknoloji transferi yaptıklarını belirtmişlerdir. Bu durum, her iki sektör için teknolojinin verimli kullanımına yönelik yüksek vasıflı eleman ihtiyacını doğurmuş ve yine sonuç olarak nitelikli işgücü bulmada sorunlar ortaya çıkmıştır (%80,2 i). Bölgede faaliyet gösteren işletme sahiplerinin çoğu (yaklaşık %70), genellikle nitelikli elemanlarını elde tutmayı amaçladıklarını belirtmişlerdir. Bu durum, göreceli olarak elde ettikleri bilginin, piyasada sağlayacağı avantajların bir nebze de olsa farkında olduklarını yansıtmaktadır. Ancak genelde, her ne kadar nitelikli eleman ihtiyacı artmış gözükse de işletmeler düşük vasıflı işgücüne de ihtiyaç duymaktadır. Bu durum, özellikle yoğun üretim yapan işletmelerde görülmüştür. Öte yandan, bölge içinde faaliyet gösteren işletmeler (96 firma) arasından 38 işletme yöneticisi, herhangi bir Ar-Ge birimi ve/veya görev tanımı mevcut olduğunu bildirmişlerdir (24 işletme (%46) makine sektöründen, 14 işletme (%31) mobilya sektöründen). Toplamda, 58 işletme yöneticisi Ar-Ge birimi ve/ veya görev tanımı olmadığını belirtmiştir (28 işletme (%54) makine sektöründen, 30 işletme (%69) mobilya sektöründen). Yine bölge içinde faaliyet gösteren ve araştırmamıza katılan 96 işletme arasından 38 işletme yöneticisi, Ar-Ge bütçesi olduğunu belirtmiş (23 işletme (%44) makine sektöründen, 15 işletme (%34) mobilya sektöründen olmak üzere), 58 işletme yöneticisi ise Ar-Ge bütçesinin olmadığını bildirmiştir (29 işletme (%56) makine sektöründen, 29 işletme (%66) mobilya sektöründen). Yine 96 işletme arasından, 31 işletme yöneticisi firma dışından Ar-Ge hizmeti aldığını belirtmiş (21 işletme (% 40) makine sektöründen, 10 işletme (%23) mobilya sektöründen), 65 firma yöneticisi ise firma dışından herhangi bir Ar-Ge hizmeti almadığını (31 işletme (%60) makine sektöründen, 34 işletme (%77) mobilya sektöründen) belirtmişlerdir. Bu sonuçlardan hareketle, yenilik iktisadı ve yenileşimin temelinin önemli unsurlarından olan Ar-Ge faaliyetlerinin, Ankara Bölgesi makine ve mobilya üreticileri ekseninde ortalama 14

15 BÖLGESEL KALKINMA, KÜMELER ve SANAYİ AĞLARI % 40 oranında kurumsallaşabildiği ve ayrı bir bölüm - görev tanımı olarak işlerliklerinin olduğu görülebilmektedir. Maalesef, kurumsallaşabilen Ar-Ge birimlerinin %21 inin yeterli (ya da hiç) Ar-Ge bütçesine sahip olmadığı görülmüştür. Firma dışından Ar-Ge hizmet alımı süreçlerinde, herhangi bir Ar-Ge bölümü ve görev tanımı olup Ar-Ge şebeke yapılarını hayata geçiren firmaların oranı sadece % 24 olarak tespit edilmiştir. Çalışmamızda, araştırmaya katılan 96 işletmeden 43 tanesinin (yaklaşık % 44 ü) ne Ar-Ge biriminin, ne bütçesinin ne de dış Ar-Ge hizmet alımının olduğu bildirilmiştir. Bu oran olumsuz anlamda çok yüksektir. Şu halde, Ar-Ge nin maddi ve kurumsal olarak desteklenmesi yönünde her iki sektör için ayrı ayrı siyasalar geliştirilmeli; farkındalık yaratacak yönde çeşitli bilgilendirme toplantıları düzenlenmeli ve gerekli teşviklerin ivedilikle sağlanması hususları üzerinde durulmalıdır. Öte yandan, Ar-Ge nin birim, bütçe ve ulusal/uluslararası üretim şebeke yapılarına eklemlenme gibi kurumsal yapılanmaların teşviği ve sürdürülebilirliği için gerekli koordinasyon sağlanmalıdır. Yine bu bağlamda, çalışmada örnek alınan 96 işletme arasından 63 işletmede, bağımsız bir tasarım bölümü bildirilmişken (37 işletme (%71) makine sektöründen, 26 işletme (%59) mobilya sektöründen), örneklemimizin yaklaşık üçte birini (%33 ü), temsil eden 32 işletmede ise (15 işletme (%29) makine sektöründen, 18 işletme (%41) mobilya sektöründen) herhangi bir düzeyde rekabet avantajı sağlayacak, tasarım konusunda bağımsız bir tasarım biriminin olmadığı bildirilmiştir. Bilindiği üzere, bağımsız işletmelerde bağımsız bir tasarım biriminin varlığı, işletmelerin rekabet avantajı yaratmalarında ve yenileşim yeteneği geliştirme süreçlerinde önemli rol oynamaktadır. Ancak, bölge içinde tasarım hizmeti almayan 52 işletmenin (% 55) arasında, kendi tasarım birimleri bulunan işletmeler de mevcuttur. Toplamda 32 işletme (18 işletme (%34) makine sektöründen, 14 işletme (%32) mobilya sektöründen) tasarım hizmeti almadıklarını ancak bir tasarım birimleri olduğunu belirtmişlerdir. Böylelikle, bölge içinde dışardan tasarım hizmeti almayan ve aynı zamanda tasarım birimine sahip olmayan toplam 20 işletme (%21) belirlenmiştir. Bu bağlamda, bölgedeki önemli mobilya ve makine üreticileri arasında belli bir tasarım birimi olmasına rağmen % 50 oranında ayrıca dışardan tasarım hizmet alımı da gerçekleştiriliyorsa ve öte yandan bölge ve sektörlerde tasarım % 80 ler civarında etkin bir değişkenlik arz ediyorsa herhangi bir tasarım birimi olmadan firma dışından tasarım hizmeti alan ve toplamda örneklemimizdeki mobilya ve makine üreticilerinin %38 ini temsil eden işletmelerin tümünün gerekli tasarım hizmeti alımında %50 oranının altında kalması olumlu bir gösterge değildir. Bu durum, her iki sektörde de tasarım hizmet alımının şebeke yapılaşması adına (Makine % 49, Mobilya % 61 oranında) olumsuz bir gösterge olarak görülebilir. Özellikle Ankara bölgesinde tasarım üretim eksenli bilgi paylaşım ve yayılımında resmi (formal) ilişkilerin yanı sıra gayri resmi (enformal) ilişkilerin de varlığının belirli bir oranda önemli olduğu belirtilmelidir. Araştırmanın, ürün ve süreç yenilikleri analizlerinde ise, her iki sektördeki işletmelerin son beş yıl içerisinde yüksek bir oranda ürün geliştirme faaliyetleri olduğu görülmektedir (Bkz. Şekil 1). Makine sektöründe görüşülen işletmelerin vermiş oldukları yanıtlar dikkate alındığında, yılları arasında işletme başına ortalama geliştirilen mevcut ürün sayısının 17,17 adet olduğu ortaya çıkmaktadır. Aynı işletme kümelerinde ise, işletme başına 6,07 adet yeni ürün geliştirildiği belirtilmiştir. Benzer şekilde mobilya sektöründe görüşülen işletmelerin vermiş oldukları yanıtların analizi sonucu, işletme başına mevcut 16,73 adet ürünün geliştirildiği görülmektedir. Yine aynı işletme kümelerinin, yılları arasın- EVET 91 EVET 84 HAYIR 9 Makine Sektörü Ürün Geliștirme Faaliyeti (%) Șekil 1: Ürün geliștirme faaliyetleri istatistiği (%) Toplam 96 ișletme için. HAYIR 16 Mobilya Sektörü 15

16 ERKAN ERDİL, M. TEOMAN PAMUKÇU, MUSTAFA H. ÇOLAKOĞLU, H. TOLGA GÖKSİDAN da işletme başına 11,92 tane yeni ürün geliştirdiği rapor edilmiştir. Sonuçlar yorumlandığında, özellikle makine sektörünün mevcut ürünleri geliştirmeyi, mobilya sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin ise yeni ürünler geliştirmeyi tercih ettiği ilk bakışta ortaya çıkmaktadır. Bu farkın ortaya çıkışında, pazardan gelen talebin önemli bir rol oynadığı aşikardır. Ayrıca, zaman zaman farklı ürün özelliklerinden dolayı her iki sektördeki işletmelerin yeni ürün geliştirme kavramını farklı anlamlandırdığı da gözlenmiştir. Diğer taraftan, her iki sektör arasındaki farkın yaklaşık iki kat olarak çıkmasında rol oynayan faktörlerden iki tanesi dikkat çekicidir: Birincisi, mobilya sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin her türlü değişikliği yenilik olarak addedebilmeleri; ikincisi ise, makine sektöründe bulunan işletmelerin genellikle kavramsal betimlemlerini model sayısı üzerinden verdiği, yani bir modelin değişik özelliklerini göz önüne alarak vermediği düşünülmektedir. Özelikle organizasyonel yapılardaki değişimler ve gelişmeler de, ürün ve süreç yeniliklerinde önemli birer unsur olarak ön plana çıkmaktadır. Son dönemdeki ekonomik ve teknolojik gelişmeler nedeniyle birçok firma kendi içinde, piyasa koşullarının gereği olarak yeni düzenlemeler yapmaya başlamıştır. Özellikle firmaların ürün ve süreç geliştirme aşamalarında ne gibi düzenlemelere yöneldiğinin anlaşılması oldukça önemlidir. Zira çalışmamızdan da çıkarılacak en önemli sonuçlardan biri, işletmelerin etkin bir ürün geliştirme stratejisine sahip olup olmadığı ya da üretimden önce talep araştırması, fizibilite analizi gibi üretimi etkileyecek çeşitli unsurların işletmeler tarafından dikkate alınıp alınmadığıdır. Bu, işletmelerin pazara çıkma konusunda kendilerini ne ölçüde hazırlayabildiklerini ya da ne ölçülerde sorun yaşadıklarını görebilmemizi sağlamaktadır. Çalışmamızda, makine sektörü için ürün yeniliği (yenileşim ve teknolojik yenilik kabiliyetleri) açısından 0,96 (geliştirilen toplam mevcut ve yeni ürün / ticari değeri nedeniyle yenilik sayılan toplam mevcut ve yeni ürün) seviyesinde bir oran elde edilmiştir. Bu oran görece yüksek bir değerdir. Bu sonucu iki türlü yorumlamak mümkündür: Birincisi, makine sektöründe geliştirilen her ürün piyasaya verilmekte ve piyasa tarafından kabul edilmektedir. İkincisi, makine sektörünün önemli bir takip stratejisi izlediği görülmektedir. Zira, makine sektöründe yaygın olan yenileşim stratejisinin piyasada kabul gören ürünler izlenerek bunların üretilmesi olduğu görülmektedir. Diğer türlü, teknolojik yenilik ve yenileşim süreçlerinin gereği olarak, 0,96 oranında ürünlerin pazara sunumu ve pazar tarafından kabulü mümkün değildir. Bu durum, bize makine firmalarının yenilik stratejisi olarak bir taraftan piyasadan gelen sinyalleri yüksek bir dikkatle takip ettiğini, diğer taraftan firmaların genellikle yüksek risk/getiri yerine, düşük risk/getiriyi tercih ettiğini, diğer bir deyişle takip edici bir rol izlediklerini göstermektedir. Bu sonuçlar, bizlere makine sektöründe Ar-Ge faaliyetlerinde tersine mühendisliğin ve/veya ürün geliştirmenin (Ge), araştırmaya (Ar) göre daha etkin olduğunu düşündürtmektedir. Mobilya sektörü için ise, elde ettiğimiz bulgular değerlendirildiğinde (bkz. şekil 2 ve 3), EVET 51 Mobilya Sektörü (%) Ankara Türkiye Dünya Șekil 2: Ürün yeniliğinin bașarı istatistiği: Mobilya sektörü (%) Toplam 44 ișletme arasından. EVET 64 HAYIR 49 HAYIR 36 EVET 66 Makine Sektörü (%) EVET 67 HAYIR 34 HAYIR 33 Șekil 3: Ürün yeniliğinin bașarı istatistiği: Makine sektörü (%) Toplam 52 ișletme arasından. EVET 20 EVET 33 Ankara Türkiye Dünya HAYIR 80 HAYIR 67 16

17 BÖLGESEL KALKINMA, KÜMELER ve SANAYİ AĞLARI EVET 76 HAYIR 24 Makine Sektörü Teknoloji Transferi (%) EVET 81 Șekil 4: Teknoloji transferi istatistiği (%) Toplam 96 ișletme için. HAYIR 19 Mobilya Sektörü ürün yeniliği (yenileşim ve teknolojik yenilik kabiliyetleri) açısından karşımıza 0,18 (geliştirilen toplam mevcut ve yeni ürün/ticari değeri nedeniyle yenilik sayılan toplam mevcut ve yeni ürün) gibi bir değer çıkmaktadır. Bu oran, pazardaki yoğun rekabetin ve firmaların yapması gereken yatırımların bir göstergesi olarak oldukça anlamlıdır. Özellikle KOBİ lerin pazarlama konusunda işbirliğini artıracak mekanizmalar kurmaları gerekliliği belirtilebilir. Ayrıca bu oranı, firmaların yenilikçilik kapasitelerini geliştirmek için gerekli olan (ürün tasarımı ve Ar-Ge faaliyetlerini başlatmak/geliştirmek) yatırımları yapmamaları halinde, sektörde yaşanan yoğun rekabet sebebiyle zaman içerisinde sahip oldukları avantajları kaybedeceklerinin bir göstergesi olarak da okumak mümkündür. Ankara ve Türkiye kıyaslaması, makine sektörüne benzer bir şekilde mobilya sektöründe de Ankaralı üreticilerin oldukça yenilikçi olduklarını göstermektedir. Ayrıca, Ankara içinde mobilya sektöründe yenilikçilik bakımından yaşanan rekabetin, makine sektörüne göre daha fazla olduğunu göstermektedir. Dünya ile kıyaslama yapıldığı zaman ise oranın % 0.20 ye kadar düştüğü görülmektedir. Makine sektöründe faaliyet gösteren işletmeler için yapılan analizler sonucu, ilgili işletmelerin %76 sının (Bakınız Tablo 1 ve Şekil 4) teknoloji transferi yaptığı söylenebilir. Bu oranın yüksekliği, işletmelerin teknolojilerini güncel tutma isteklerinin bir göstergesi olarak değerlendirilmelidir. Diğer taraftan makine sektörünün bilgi tabanlı değil üretim Tablo 1: Teknoloji Transferi Yöntemleri: Makine sektörü için Yöntem/ Önem Derecesi Lisans alımı % Makina ve teçhizat alımı % AR-GE için ișbirliği % Üretim için ișbirliği % Yeni uzman istihdamı % Firma birleșmesi % Danıșmanlık hizmeti alımı % Açık dıș bilgi kaynakları (fuar, sergi, yayın vb.) % Diğer % önemsiz 46,34 7,14 46,15 33,33 33,33 89,19 24,39 11,9 93,75 az önemli 2,44 7,14 10,26 7,69 12,82 2,7 12,2 2,38 - orta önemli 2,44 2,38 10,26 12,82 12,82 2,7 9,76 9,52 - çok önemli 9,76 19,05 17,95 20,51 17,95-26,83 28,57 - vazgeçilmez 39,02 64,29 15,38 25,64 23,08 5,41 26,83 47,62 6,25 Tablo 2: Teknoloji Transferi Yöntemleri: Mobilya sektörü için Yöntem/ Önem Derecesi Lisans alımı % Makina ve teçhizat alımı % AR-GE için ișbirliği % Üretim için ișbirliği % Yeni uzman istihdamı % Firma birleșmesi % Danıșmanlık hizmeti alımı % Açık dıș bilgi kaynakları (fuar, sergi, yayın vb.) % Diğer % önemsiz 53,85 6, ,56 32,14 88,46 39,29 3,23 - az önemli - - 3,57 3,7 3,57 3,85 7, orta önemli 3,85 6,67 7,14 11,11 7,14 3,85 7,14 3,23 - çok önemli 19,23 26,67 14,29 22,22 39,29 3, ,48 - vazgeçilmez 23, ,41 17,86-21,43 58,06-17

18 ERKAN ERDİL, M. TEOMAN PAMUKÇU, MUSTAFA H. ÇOLAKOĞLU, H. TOLGA GÖKSİDAN tabanlı bir yapısı olduğu görülmektedir. Sektörde ilk tercihin makine ve teçhizat alımı olması bunun bir göstergesidir. Açık dış bilgi kaynakları nın ikinci sırada gelmesi, firmaların aktif bir pazarlama stratejisi (ürünlerin tüketicinin ayağına götürülmesi) izlediğinin ve rakip firmaların geliştirdikleri ürünlerin yakından takip edildiğinin bir göstergesi olarak görülmektedir. Danışmanlık hizmeti alımı, sektörde çeşitli ulusal ve uluslararası pazarlara girmek için gerekli olan ISO, CE vb. belgelerin temini için yoğunlukla tercih edilmekte, bu hizmet üretimde karşılaşılan problemlerin giderilmesi için tercih edilmemektedir. Çalışmada elde edilen bulgulara göre, Lisans alımı na sektörün yaklaşık yarısı fazla öncelik (önemsiz ve az önemli) vermezken, diğer yarısı oldukça öncelik (vazgeçilmez ve çok önemli) vermektedir. Bu durum sektörün yaklaşık yarısının kendi know-how ve yetkinlik birikimi ile pazarda var olmayı sürdürme isteklerinin bir göstergesi olarak değerlendirilmiştir (finansal, insan kaynakları vb. sebeplerin, firmalar için engel teşkil etmediği varsayılmıştır). Diğer taraftan, sonucun dengeli çıkması olumlu karşılanmıştır. Bu durum, dışardan yeni bilgilerin sektöre girdiğini, aynı zamanda da sektörün kendi imkanları ile bilgi ve yetkinlik birikimini artırmayı amaçladığını göstermektedir. Bu yapının, uzun vadede sektörün yenilikçiliğini artırıcı yönde etki yapacağı düşünülmektedir. Üretim için işbirliği, lisans a benzer bir dağılım göstermektedir. Bu durum, firmaların yaklaşık yarısının ürünlerine gelen talebin dönem dönem artış gösterdiğinin ve firmaların bu talebi karşılamak için üretim işbirliklerine girmeye hazır olduklarınının, geri kalan firmaların ise ürünlerine gelen talebin firmanın üretim kapasitesini aşmadığından, firmaların üretim için işbirliğine girmeyi tercih etmediğinin bir göstergesi olarak okunabilir. Mobilya sektöründe faaliyet gösteren işletmeler için yapılan analizlerde % 81 (bkz. tablo 2 ve şekil 4) oranında teknoloji transferi yapıldığı belirlenmiştir. Bu oranın yüksekliği, yine işletmelerin teknolojik seviyelerini güncel tutmak isteğinin bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir. Diğer taraftan sektörün makine sektörüne göre bilgi tabanlı değil daha fazla üretim tabanlı bir yapısı olduğu görülmektedir. Sektörde ilk tercihin makine ve teçhizat alımı olması bunun bir göstergesidir. Makine sektöründe olduğu gibi mobilya sektöründe de açık dış bilgi kaynakları (fuar, sergi, yayın vb.) nın ikinci sırada gelmesi sektörün aktif bir pazarlama stratejisi (ürünlerin tüketicinin ayağına götürülmesi) izlediğinin, rakip firmaların geliştirdikleri ürünlerin yakından takip edildiğinin bir göstergesi olarak görülmektedir. Danışmanlık hizmeti alımı sektörde çeşitli ulusal ve uluslararası pazarlara girmek için gerekli olan ISO, CE vb. belgelerin temini için yoğunlukla tercih edilmekte fakat yine bu hizmet, üretimde karşılaşılan problemlerin giderilmesi için tercih edilmemektedir. Lisans alımı na sektörün yarısından fazlası öncelik (önemsiz ve az önemli) vermezken, diğer kısmı ise oldukça öncelik (vazgeçilmez ve çok önemli) vermektedir. Sektörün çok fazla işletmeden oluşması, üretimin büyük çoğunluluğunun seri üretim olmaması ve sahip olunan yetkinliklerin istenen tür ve kalitede üretime olanak vermesinden dolayı böyle bir dağılımın çıktığı düşünülmektedir. Üretim için işbirliği, lisans alımı ndan daha az tercih edilmektedir. Oysa ki üreticilerin nihai ürün üretmenin yanı sıra, rekabet edebilirlik gücünü ve yenilikçiliği çok daha fazla artıracak bir model anlayışı içerisinde örgütlenmesi de gerekmektedir. Ankara Bölgesi Makine ve Mobilya Sektörleri Ağ Yapıları Çalışmanın devamında, yenileşim ile şebeke yapılanması arasındaki ilişki irdelenmeye çalışılmıştır. Yenileşim, şebeke (ağ) yapılaşma ve kümelenme arasında bağlantı olduğu açıktır. Bu noktada önemli olan husus, ağ yapı içerisindeki işletmelerin pazar ile ilgili en yeni bilgilere, en nitelikli işgücüne ve en uygun tedarikçi işletmelere erişimini sağlamaktır -ki bu unsurlar başarılı ve etkin bir yenileşim sürecinde çok önemli rol oynar. Ayrıca bu unsurlar, yenilik yapan işletmelerin yeni piyasalara girerken taahhütlerini en aza indirgemelerini sağlamaktadır. Yenileşim ile sanayi bölgeleri arasındaki ilişkiler ele alınırken iki nokta gözden kaçırılmamalıdır. Birincisi, işletmeler arası etkileşimlerin biçimlerine ve kaynaklarına 18

19 BÖLGESEL KALKINMA, KÜMELER ve SANAYİ AĞLARI göre değişik şebeke yapılaşmalarının ve kümeleşmelerin olabileceği; ikincisi, yenileşime olumlu etki yapabilecek olan işletmeler arası etkileşimlerin ve bilgi akışlarının her bir farklı yapıda değişik biçim alacağıdır. Günümüzde, işletmelerin, bilgiye sınırlı olarak eriştikleri durumlarda, oluşturacakları olası şebeke (ağ) yapılarından elde edecekleri önemli bazı kazanımlar aşağıdaki gibi özetlenebilmektedir: Bilgiye daha hızlı erişim, Bilginin daha hızlı yayılımı, Bilginin daha hızlı kazanımı, İşletmeler arası yetenek transferi ve Pazar ağ yapılarının kuvvetlenmesi vb. Yukarıda bahsedilen açılardan ele alındığında, işletmelerin, kendi doğal şebekeleri içerisinde ilişki ağ yapıları (relation networks), kişisel ilişki ağ yapıları (personal contact networks - PCN), sosyal ağ yapıları (social networks), endüstriyel ağ yapıları (industrial networks) ve pazar ağ yapıları (marketing networks) ile hem bölgesel hem de global anlamda rekabet edebilirliklerini artırabilecekleri gözlemlenmiştir. Ayrıca, şebeke içerisindeki tüm işletmeler, kümelenmeden kaynaklanan avantajlardan, sadece diğer işletmelere çeşitli yakınlık ölçütlerine göre (mekansal yakınlık, organizasyonel yakınlık, vb.) yararlanabilir. Öte yandan, aynı sanayi dalında yer alan işletmelerin belli bir bölgede toplanmasından kaynaklanan avantajlar önemlidir. Bu seviyede olan avantajlar, işletmelerin ekonomik faaliyetlerini üretim fonksiyonları aracılığıyla olumlu etkilemekte ve özellikle küçük ve orta büyüklükteki işletmeler (KOBİ ler) için standart ürünlerin seri üretimini yapan işletmelere kıyasla daha fazla önem arz etmektedir. Bu bağlamda, Ankara Bölgesi nde görüldüğü üzere sanayi öbeklerinin oluşması KOBİ lere, yüksek üretim hacminden kaynaklanan içsel ölçek ekonomilerini dışsal ölçek ekonomileri ile ikame etme olanağını sağlamaktadır. Tüm bunlara ek olarak, işletmeler arası bilgi akışı, işletmeler ve bireyler arasında çeşitli resmi ve gayri resmi şekillerde gerçekleşen ilişkilerden kaynaklanan dışsallıklar olarak belirtilebilir. Bu bakımdan, artan ağ yapılaşmaya eşlik eden artan yenilik hızı ve teknolojik değişim, işletmeleri dışsal işbirliklerine çok daha fazla bağımlı kılmaktadır. Bu şebekeleşme (ağ yapılaşma) sürecinin doğal bir sonucu olarak işletme, bilginin sürekli yayıldığı daha geniş bir ağ yapı içerisinde, karmaşık iletişim bağlarının ve organizasyonların bir göbeği olmaktadır. Çalışmamızda, mobilya ve makine sektöründe faaliyet gösteren 96 adet işletme için yapılan şebeke (ağ) analizi ile bölge işletmelerinin şebeke yapıları incelendiğinde, işletmeler arası bilgi paylaşım mekanizmaları, yine işletmelerin ağ yapıdaki yerleri ve birbirleri ile olan ilişkileri seviyesinde incelenmiştir. Ancak, analiz aşamasında uyguladığımız tüm bu bahsedilen farklı nitel ve nicel yöntemler sonucunda elde ederek sunduğumuz sonuçlar pasif olmamış, ötesinde, gelecekte bu konularda (bölgesel ve ulusal kalkınma, sektörel analiz) yapılacak detaylı ilişkisel analizlerin kavramlaştırılmasını kolaylaştıracak, aktörler arasındaki ilişkileri tanımlandırmada pratik çıkarımlar sağlayacak ve en nihayetinde aktörler arasındaki bilgi akış mekanizmalarının ve ilişkilerin güçlendirilmesini sağlayacak uygulamalara ışık tutmuştur. Projede öngörülen yöntemler bütününde, üç analitik aşamada veriler her bir sektör için analiz edilmiştir: tüm ağ yapının incelenmesi, ağ yapıdaki alt ağ yapıların (varsa kümelerin) tespiti ve ağ yapıda firmaların konumlarının incelenmesi. Bu analitik yaklaşım çerçevesinde, makine ve mobilya sektörlerini ayrı ayrı incelediğimizde elde ettiğimiz bazı ilişki alt ağ yapıları ve kümeler, firmalar arasında görmeyi düşündüğümüz aralarında yoğun ilişkiler olan ya da uzun süreli ilişkiler olan diğer ilişki kümeleri olarak ortaya çıkmıştır. Bu seviyedeki analizler de tüm ağ yapının özelliklerini belirlemede çok önemli bir yaklaşımdır. Ayrıca, ağ yapı analizine bağlı kalarak, aralarında zayıf ilişki bulunan düğümler (firmalar) arasında bilginin aktarımını ve yayılımını sağlayacak 19

20 darboğazların bulunabileceği öngörülmüştür. Bu darboğazlar, alt şebekelerde (ya da kümelerde) birkaç firmanın kendi aralarında daha etkin iş ve bilgi paylaşımını sağlayacak biçimde daha güçlü bağların yapılandırılmasıyla oluşmuştur. Bu anlamda, dikkat çekmek istediğimiz diğer bir husus, alt şebeke yapılarında (ya da kümelerde) ilişki seviyeleri güçlü ya da zayıf ne olursa olsun her koşulda düğümler (firmalar) arasındaki bağların doğru bir biçimde analiz edilmesi gerektiği olacaktır. Yine aynı yaklaşım içerisinde, çalışmamızda bazı düğümler arasında, istasyon (göbek) görevi üstlenen işletmelerin varlığı söz konusu olmuştur. İlgili bazı mobilya ve makine sektöründe faaliyet gösteren ve aynı zamanda istasyon görevi üstlenen bu işletmeler, şebekedeki diğer firmalar arasında kritik bir arabuluculuk (destek noktası) görevi gerçekleştirerek, çoğu zaman ağ yapıdaki bilgi akış yollarında önemli roller üstlenmektedir. Ayrıca bilinmelidir ki, dışsal ve içsel bilgi akışı; ve bilginin yayılımının sağlanması adına; böylesine kritik bir görev yüklenen istasyonlar içeren ağ yapı içersindeki diğer işletmeler, çok güçlü bağlar ile bu istasyonlara yakınlık ve bağlılık derecesi içerisinde olma eğilimindedir. ERKAN ERDİL, M. TEOMAN PAMUKÇU, MUSTAFA H. ÇOLAKOĞLU, H. TOLGA GÖKSİDAN Çalışmamızın amaçlarından biri olarak; mobilya ve makine sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin aralarındaki müşteri ve tedarik ilişkilerinin firmaların yenileşim faaliyetlerine nasıl yansıdığını anlamak için; özellikle işletmeler arasındaki güçlü dikey ilişkilerin incelenmesi bağlamında (taşeron kullanımından da kaynaklanan bir biçimde), ASO ve KOSGEB destekli olarak yüzlerce firmadan sadece üretim yapan ve yenileşim yeteneği/potansiyeli olan (son beş yıl içerisinde teknoloji transferi yapan ve 25 daha fazla Gelișmekte olan sanayi bölgeleri için olușturulan modellere uygulandığı biçimde, böylesine bir birliktelik sorununun çözümü için ağ yapı içerisindeki firmalar ortak çalıșarak etkin bir șekilde maliyet ve riskleri paylașmak zorundadırlar işçi çalıştıran işletmeler araştırmamızda kriter olarak gözetilmiştir) yaklaşık 150 firma arasından doğru firmaların seçilimine özen gösterilmiştir. Öte yandan, bölgesel yapıda, iş ilişkileri ekseninde ve işletmeler arasındaki bu dikey ve yatay ilişkiler bütününde, yenleşimi tetikleyici bir biçimde işletmeler arasındaki işbirlikçi yapılanmalar kolaylıkla izlenebilmiştir. Özellikle mobilya sektöründe faaliyet gösteren işletmeler için yapılan şebeke analizlerinde (bkz. Şekil 5 ve 6), genel anlamda, aralarında yakın, kuvvetli ve güçlü ilişki bağları bulunan fakat çoğu durumda ticaret anlamında oldukça bağımsız bir yapıda olan firmalardan oluştuğu görülmektedir. Bu aşamadaki analizimizde, şansımız firmalar arasındaki ilişkilerin daha net ve kolay görülmesi olmuştur. Ayrıca yine bu firmaların, ciddi ve kuvvetli ilişki içerisinde olmalarına rağmen, yapısal anlamda tek bir vücut olma yani sektörü beraber yapılandırma ve geliştirme yaklaşımından oldukça uzak oldukları görülmüştür. Böylesine bir ayrımın temelinde, firmaların birbirlerini oldukça iyi tanımaları ve ilişkilerinin gruplandırılmasına olanak tanımaları vardır. Bu ayrımın, sektörün sınırlarının belli olmasına rağmen, firmaların son karar aşamasında üretim işbirlikleri dışına çıkarak pazarın darlığı ve ciddi rekabet şartlarından dolayı satış ve pazarlama işbirliklerine gitmekten kaçınmalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Öte yandan çalışmada tespit ettiğimiz bulgular çerçevesinde, mobilya sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin yaklaşık % 80 den fazlasının iş ilişkilerinde siparişe dayalı çalıştığını ve geriye gelen %5 den az olan kısmının ise sipariş ile birlikte ortak üretim planlama yaptığını göstermektedir. Yine oldukça büyük bir kısım mobilya üreticisi işletme, iş ilişkilerinde resmi anlaşmalar yerine firma yöneticilerinin kendi kişisel ilişkilerini 20