Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey Lisansı Eğitimi

Transkript

1 TAHVİL VE BONO PİYASALARI Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey Lisansı Eğitimi MART

2 Bu notlar; Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği tarafından () Lisanslama Sınavlarına kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu notlarda yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler hazırlandığı tarih itibariyle İMKB nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzundan, TC Hazine Müsteşarlığı ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası eğitmenlerinden temin edilerek derlenmiştir. Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan hiçbir şekilde sorumluluk kabul etmemektedir. Bu notlarda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek şartıyla izinsiz yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz. 2

3 GİRİŞ Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey lisanslama sınavının konularından Tahvil ve Bono Piyasaları nı içermektedir. Kılavuz, Temel Kavramlar, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Pazarları ve İşleyişi, İMKB Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Uluslararası Tahvil Pazarı, Faiz Oranlarını Etkileyen Faktörler, Devlet Tahvilleri ve Hazine Bonoları, Borç Yönetimi Borçlanmanın Kanuni Dayanağı ve İç Borçlanma Mekanizması, Kamu Açıklarının ve Kamu Borçlanmasının Mali Piyasalar ve Genel Ekonomi Üzerine Etkisi, Borsa Dışı Tahvil ve Bono Piyasası, İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Para Politikası APİ ve Tahvil Piyasaları ile İlişkisi olmak üzere dokuz bölümden oluşmaktadır. Sınavlarda Tahvil ve Bono Piyasaları ile ilgili çıkacak soru sayısı 25 tir. Katılımcılara başarılar dileriz. 3

4 1) TEMEL KAVRAMLAR ) Genel Esaslar ) Tahvil ve Bono Piyasasında İşlem Yapabilecek Kuruluşlar ) Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limitlerine ve İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin Genel Esaslar ) İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı Bazda Değerlendirilme Esasları ) Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limiti Karşılığı Türleri, Vadeye Kalan İş Günü Sayısı (Minimum) ve Belirli Bir İşlem Limiti İçin Yatırılması Gerekli Fazla Oranları ) İMKB TAHVİL VE BONO PİYASASININ PAZARLARI VE İŞLEYİŞİ ) Amaç ) Pazarlarda İşlem Görecek Menkul Kıymetler ) İşlem Saatleri ) Emirlerin Borsaya İletilmesi ) Emirlerin İşleme Sokulması ) Pazarların İşleyişi ) Emir Tipleri ) Emir Büyüklükleri ) Fiyat Tipleri ) Emir Giriş Yöntemleri ) Fiyat ve Getiri Adımları ) Valör ) Emirlerin Geçerliliği ) Emir Eşleşme Kuralları ) Emirlerin Eşleştirilmesi ) Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi ) İşlemlerin İptali ) Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ) Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ) Emir İptali ) Emir Değişikliği ) Piyasa İzleme Bilgileri ) Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ) Özel Hükümler ) Döviz Ödemeli Devlet İç Borçlanma Senetleri İşlemlerine İlişkin Özel Hükümler ) Gayrimenkul Sertifikalarının İşlemlerine İlişkin Özel Hükümler ) Tahvil ve Bono Piyasasında İşlemlerin Gerçekleştirilmesi ) Kotasyon ) Kotasyon Yöntemi ) Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun Oluşumu ) Diğer Menkul Kıymetler İçin ISIN Kodunun Oluşumu ) Tahvil ve Bono Piyasası nda Emir Giriş Yöntemleri ve Fiyat-Gepiri Hesaplamaları ) Tanımlar ) Formüller ) Menkul kıymet türü bazında emir giriş yöntemleri ve kullanılan formüller ) Tahvil ve Bono Piyasası Takas İşlemlerine İlişkin Genel Esaslar ) Özel Hükümler ) Tahvil ve Bono Piyasası Temerrüt ve Disiplin Esasları

5 2.28) Borçluluğu Temsil Eden Menkul Kıymetlerin Kotasyonu ) Kota Alınmamış Özel Sektör Tahvillerinin Tahvil ve Bono Piyasası nda İşlem Görmesine İlişkin Esaslar ) Yatırım Fonları ve Yatırım Ortaklıklarının Tahvil ve Bono Piyasası İşlemlerine İlişkin Esaslar 54 3) FAİZ ORANLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER ) TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PARA POLİTİKASI-APİ VE TAHVİL PİYASALARI İLE İLİŞKİSİ ) Para Politikası: Amaçlar, Aktarım Mekanizması, Stratejiler Ve Araçlar ) Amaçlar ) Aktarım Mekanizması ) Para Politikası Stratejileri ) Para Politikası Araçları ) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası: Amaçlar, Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar ) Amaçlar ) Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar ) DEVLET TAHVİLLERİ VE HAZİNE BONOLARI ) BORÇ YÖNETİMİ, BORÇLANMANIN KANUNİ DAYANAĞI VE İÇ BORÇLANMA MEKANİZMASI ) Borç Yönetimi ) Borçlanmaya İlişkin Mevzuat ) İç Borçlanma Mekanizması ) Hazine Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri ) DİBS İhraç Yöntemleri ) Piyasa Yapıcılığı Uygulaması : ) KAMU AÇIKLARININ VE KAMU BORÇLANMASININ MALİ PİYASALAR VE GENEL EKONOMİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ) Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler ) Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler ) BORSA DIŞI TAHVİL VE BONO PİYASASI ) Bankalararası TL Piyasası ) Bankalararası Repo Piyasası ) Bankalararası Tahvil Piyasası ) Tescil İşlemleri ) Borsa Payı ) İMKB DEVLET İÇ BORÇLANMA SENETLERİ (DİBS) ENDEKSLERİ ) Giriş ) Fiyat ve Performans Endeksleri ) Baz Tarih ve Vadeler ) Endekslerin Anlamı ) Endekslerin Hesaplanma Sıklığı, Esas Alınan Fiyatlar ve Baz Dönemler

6 9.2.4) Endekslerin Yorumlanması ) Portföy Performans Endeksleri ) Endekslerin Kapsamı ) Endeks Türleri ) Fiyatlar ) DİBS lerin Nominal İhraç Tutarları ) DİBS lerin Piyasa Değerleri ) DİBS lerin Endekslerdeki Ağırlıkları ) Endeks Hesaplamalarında Kullanılan DİBS ler ) Endekslerin Baz Tarih ve Değeri ) Endeks Formülü ) Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi ) Repo Endeksi ) Endeks Kapsamı ) Oran ) Endeksin Baz Tarih ve Değeri ) Endeks Formülü ) Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi ) Yayın Bilgileri ) Endekslerin OTASS Ekranlarından İzlenmesi ) Endekslerin Dayandığı Temeller ) İMKB YABANCI MENKUL KIYMETLER PİYASASI ULUSLARARASI TAHVİL PAZARI ) Genel Esaslar ) İşlem Görecek Menkul Kıymetler ) İşlem Saatleri ) Para Birimi ) İşlem Valörü ) Emir Büyüklükleri ) Fiyat Tabanı ) Fiyat ve Fiyat Adımı ) İşlemiş Faiz ) Emir Tipleri ) Özel Koşullu Emirler ) Menkul Kıymet Tanımı ) Emirlerin Borsaya İletilmesi ) Emirlerin İşleme Sokulması ) Emir Eşleşme Kuralları ) Emirlerin Geçerliliği ) Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi ) Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ) Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler ) Emir Değişikliği ) Emir İptali ) İşlemlerin İptali ) Teminat ) Borsa Payı ) Piyasa İzleme Bilgileri ) Yatırım Fonları ve Yatırım Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar ) Takas Esasları ) Genel Esaslar

7 10.3.2) ABD Doları Cinsinden Gerçekleştirilen İşlemler ) Euro Cinsinden Gerçekleştirilen İşlemler ) Temerrüt ve Disiplin Esasları ) Genel Esaslar ) Uygulanacak Temerrüt Faizleri ) Disiplin Cezaları ) İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar

8 1) TEMEL KAVRAMLAR Basit Getiri Yapılan yatırımdan elde edilen faiz gelirinin vade sonunda tekrar yatırıma dönüştürülmediği durumdaki yıllık getiriye basit getiri denir. Bileşik Getiri Yatırımdan elde edilen faiz gelirinin dönem sonunda aynı oranla tekrar yatırıma dönüştürüldüğü varsayımı ile hesaplanan getiriye bileşik getiri denir. Birincil Piyasalar Menkul kıymetleri ihraç eden şirketler ile tasarruf sahiplerinin doğrudan doğruya karşılaştıkları piyasalardır. Diğer bir anlatımla, menkul kıymetlerin ihraçcı kuruluşlarca tasarruf sahiplerine ilk kez satışa sunulduğu piyasalardır. Borsa Payı Borsa üyelerinin, Borsa da gerçekleştirdiği işlem hacmine göre hesaplanarak Borsa ya ödenen meblağ olup Borsa Yönetim Kurulu nca belirlenir. Borsa Üyeleri Sermaye Piyasası Kurulu ndan yetki belgesi ve Borsa dan üyelik belgesi almış aracı kuruluşlardır. Çok Fiyat-Sürekli Müzayede Sistemi Çok fiyat yöntemi; bir menkul değer için verilen alım satım emirlerinin fiyat ve zaman önceliği kurallarına uygun olarak teker teker karşılaştırılması sonucunda oluşan fiyatlarla alım satım işleminin gerçekleştirilmesidir. Devlet İç Borçlanma Senetleri Devletin cari yıl bütçe kanununa dayanarak, bütçe açıklarının finansmanı amacıyla çıkarmış olduğu borçlanma senetlerinin genel adıdır. Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri Bu tür menkul kıymetlere yatırım yapanlarının kıymetleri fiyat ve getirilerindeki gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımıyla izleyebilmelerini sağlamak amacıyla oluşturulmuşlardır. Ayrıca yatırımcıların sabit getirili menkul kıymetlere yaptıkları yatırımlar ile diğer yatırım seçenekleri arasında kolay karşılaştırma yapabilmelerini sağlar. Fiyat Önceliği 8

9 Daha düşük fiyatlı satım emirlerinin, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirlerinin, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanmasını ifade eder. Hazine Bonosu Hazine tarafından vadesi bir yıldan kısa süreli olarak çıkarılan ve iskontolu olarak işlem gören borçlanma senetleridir. İhraç Değeri Menkul kıymetin ilk ihraçtaki fiyatıdır. İhraç değeri nominal değerin altında olursa iskontolu satış, nominal değerin üstünde olursa primli satış, nominal değere eşitse başabaş satış yapılmış demektir. İkincil Piyasalar Daha önce ihraç edilmiş sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasalardır. İtfa Sabit getirili menkul kıymetin vade bitiminde anapara ve (varsa) kupon faizinin ihraççı tarafından sabit getirili menkul kıymetin sahibine ödenmesidir. Kalanını İptal Et (KİE) Fiyat ve miktarın girildiği ancak işlem kısmen veya tamamen gerçekleşmezse işlem görmeyen kısmın ekranda pasif olarak görünmeyerek sistem tarafından otomatik olarak iptal edildiği emir türüdür. Kupon Faizi Sabit getirili menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve belirli dönemler itibarı ile (6 ay da bir, yılda bir vs) ödenen faizdir. Tahvillerin üzerinde her bir dönem için ayrı bir kupon bulunur. İlgili dönemde o döneme ait kupon yatırımcı tarafından kesilerek kupon faizi tahsil edilir. Kupür Para, tahvil ve hisse senetlerinin, üzerlerinde yazılı değere göre, her birimine verilen isimdir. Likidite Menkul kıymetin piyasa fiyatından veya bu fiyata çok yakın bir fiyattan en kısa sürede ve kolayca nakde çevrilebilmesidir. Limitli Emir Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen veya tamamen olmazsa, gerçekleşmeyen kısım sistemde pasif olarak görünür. Nominal Değer Menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve vade sonunda ödenecek anapara tutarıdır. 9

10 Nominal Getiri Herhangi bir yatırım aracının enflasyon dikkate alınmadığı durumdaki getirisine nominal getiri denir. Örneğin, 1 yıllık bir devlet tahvilinin ilk ihraçta % 40 yıllık getiri ile alınıp vade sonuna kadar elde tutulması durumunda bu tahvilin vadeye kadar getirisi nominal % 40 olur. Piyasa Değeri Menkul kıymetin, piyasada o gün itibarı ile geçerli olan vadeye kadar getirisine göre hesaplanan fiyatıdır. Bu değer piyasa şartlarına göre değişiklik gösterebilir. Menkul kıymetin getirisi ile piyasa değeri birbirleriyle ters orantılıdır. Getiri yükselirse daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri düşer, getiri düşerse daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri yükselir. Piyasa Emri Menkul kıymet alım satımında en iyi piyasa fiyatından işlemin gerçekleştirileceği emir türüdür. Bu tür emrin en büyük avantajı, emrin hemen yerine getirilebilme olanağıdır. Piyasa Yapıcı Piyasanın dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak ve görevli olduğu sermaye piyasası araçlarında likit ve sürekli bir piyasanın oluşmasını sağlamak için kendi nam ve hesabına çift taraflı kotasyon vermekle yükümlü olan aracı kuruluştur. Reel Getiri Herhangi bir yatırım aracının enflasyondan arındırılmış getirisidir. Repo Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe satılıp, bitiş valöründe geri alınmasıdır (Menkul kıymetin geri alma vaadiyle satımı). Sabit Getirili Menkul Kıymetler Alacaklılık hakkı sağlayan, belirli bir meblağı temsil eden, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve yatırım aracı olarak kullanılan borçlanma senetleridir. İhraç eden kuruluşların niteliğine göre kamu ve özel sektör menkul kıymetleri olarak ikiye ayrılırlar. Sabit getirili menkul kıymetler vade sonuna kadar elde tutulmaları halinde belirli bir getiriyi garanti eder. Tahvil Devletin 1 yıl, anonim ortaklıkların en az 2 yıl ve daha uzun vadeyle, ödünç para bulmak amacıyla, itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetleridir. Takas 10

11 Borsa da gerçekleştirilen işlemler sonucunda oluşan borç ve alacakların karşılıklı olarak tasfiye edilmesidir. Temerrüt Borsa da yapılan işlemler sonucunda, taahhütlerin gerektirdiği ödeme veya menkul kıymet teslimatlarının belirlenen süreler içinde gerçekleştirilmemesi sonucu oluşan durumdur. Teminat Borsa üyelerinin, borsa işlemleri dolayısı ile müşterilerine ve/veya borsaya verebilecekleri zararlara karşılık olmak üzere, Borsa tüzel kişiliği adına yatırdıkları meblağa denir. Ters Repo Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe alınıp, bitiş valöründe geri satılmasıdır (Menkul kıymetin geri satım vaadiyle alımı). Tescil Borsa da gerçekleştirilen işlemlerin fiyatlarının doğrudan, Borsa dışında gerçekleştirilen işlemlerin fiyatlarının ise bu işlemlerin Borsa ya bildirimi sonrasında Borsa kaydına alınması işlemidir. Tranş Tahvil ve Bono Piyasası nda işlem yapabilme limiti içerisindeki her bir kademedir. Vadeye Kalan Gün Menkul kıymetin valör tarihinden itfasına kalan gün sayısıdır. Valör Tarihi İşleme ait menkul kıymet ve nakit yükümlülüklerinin yerine getirileceği, başka bir ifadeyle menkul kıymet ve nakit takasının yapılacağı tarih. Zaman Önceliği Fiyat eşitliği halinde, sisteme zaman açısından daha önce kaydedilen emirlerin öncelikli olarak karşılanmasıdır. 1.1) Genel Esaslar İstanbul Menkul Kıymetler Borsası bünyesindeki Tahvil ve Bono Piyasası, sabit getirili menkul kıymet işlemlerinin şeffaf ve rekabete açık bir ortamda işlem görmelerini sağlayarak bu menkul kıymetlerin likiditesini artırmak, enformasyon akışını hızlandırmak amacıyla, 17 Haziran 1991 tarihinde faaliyete başlamıştır. Sermaye Piyasası Kurulu nun repo ters repo işlemlerine ilişkin düzenlemelerinin ardından 17 Şubat 1993 tarihinde Repo-Ters Repo Pazarı faaliyete geçmiştir. Son olarak, 3 Haziran 1996 tarihi itibarıyla Piyasa bünyesinde Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı faaliyete geçmiştir. 11

12 1.1.1) Tahvil ve Bono Piyasasında İşlem Yapabilecek Kuruluşlar Tahvil ve Bono Piyasası nda ; a) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası b) Borsa da faaliyet gösteren banka ve aracı kurumlar işlem yapabilirler. Tahvil ve Bono Piyasası nda işlem yapacak banka ve aracı kurumların, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nca hazırlanarak, Sermaye Piyasası Kurulu nca onaylanan ve genel şartlar ile iştirakçi üyelerin yükümlülüklerini kapsayan "Tahvil ve Bono Piyasası Taahhütnamesi"ni imzalamaları, nakit için Takasbank nezdindeki "Üye Serbest Cari Hesabı" ile "Tahvil Takas Borcu Hesabı", menkul kıymetler için Takasbank nezdinde "Menkul Kıymetler Depo Hesapları" açtırmış bulunmaları, türü ile tutarı Borsa tarafından belirlenmiş işlem limiti karşılığını mevcut bulundurmaları ve işlemlerin gerçekleştirilmesine ilişkin olarak Borsa tarafından belirlenen diğer yükümlülükleri yerine getirmeleri gereklidir. Repo-ters repo işlemleri yapmak isteyen Borsa üyeleri, ayrıca, Sermaye Piyasası Kurulu'ndan Yetki Belgesi almak ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nca hazırlanarak Sermaye Piyasası Kurulu nca onaylanan "Repo-Ters Repo Taahhütnamesi"ni imzalamak zorundadır. Tahvil ve Bono Piyasası Repo Ters Repo Pazarı'nda işlem yapmak için öncelikle Kesin Alım Satım Pazarı nda işlem yapma koşulu aranmakla beraber banka ve aracı kurumlar her iki başvuruyu birarada da yapabilirler ) Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limitlerine ve İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin Genel Esaslar Tahvil ve Bono Piyasası nda işlem yapmak isteyen banka ve aracı kurumların her biri için Borsa tarafından tranşlar halinde "işlem yapabilme limiti" tespit edilir. Bu limitin tespit edilmesinde, geçmiş dönemlerdeki sabit getirili menkul kıymet işlem hacimleri, ödenmiş sermaye, özkaynaklar, temerrüd sayısı gibi çeşitli kriterler esas alınır. Tahvil ve Bono Piyasası nda işlem yapan aracı kuruluşlar için tespit edilen işlem yapabilme limiti nin üst sınırı banka ve aracı kurumlar için özkaynaklarının onbeş katını aşamaz. Özkaynakların tespitinde, en son bağımsız denetimden geçmiş bilanço esas alınır. Ancak, aracı kuruluşun kurucusu veya yöneticisi olduğu yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları adına Tahvil ve Bono Piyasası nda işlem yapmak istemesi durumunda, kurucusu veya yöneticisi olduğu yatırım fonları ve yatırım ortaklıklarının başvuru tarihindeki toplam sabit getirili menkul kıymet portföy tutarı kadar limit işlem yapabilme limitinin üst sınırına ilave edilir. 12

13 Üyeler, Piyasa'da Borsa tarafından belirlenen "işlem yapabilme limiti"ni aşmamak koşuluyla, yatırdıkları net işlem limiti karşılığının yirmi misli işlem yapabilirler. Net işlem limiti karşılığının tekabül ettiği işlem limiti, piyasada güvenin korunması için, gerekli hallerde, genel olarak veya üye bazında Borsa Başkanlığı tarafından değiştirilebilir. İşlem limitleri Borsa tarafından belirli dönemlerde gözden geçirilebilir ve yukarıda belirlenen kriterler doğrultusunda güncelleştirilebilir. Bununla birlikte, bu limitleri geçici olarak aşmak isteyen üyeler, aşacakları bölüm için işlem limiti karşılıklarına ilişkin genel esaslar gözönünde bulundurularak %100 oranında ilave işlem limiti karşılığı yatırmak suretiyle "işlem yapabilme limitini" en fazla üç misline kadar artırabilirler. Bu şekilde artırılan limitler işlem yapabilme limiti üst sınırını aşamaz Bankalar ve aracı kurumlar, işlem limiti karşılıklarını İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'nca belirlenen Banka veya Kuruluşa yatırırlar. İşlem limiti karşılıklarına ilişkin esaslar İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'nca belirlenir. İşlem limiti karşılıkları teminat niteliğinde olup, üyenin müşterilerine, diğer Borsa üyelerine ve/veya Borsa ya karşı taahhütlerini, Borsa nın tabi olduğu mevzuat hükümlerine göre kısmen veya tamamen yerine getirmemesi halinde önceden bir ihtarname keşidesine, hüküm istihsaline ve üyenin rızasını almaya lüzum olmadan, taahhütlerin yerine getirilmesi amacıyla Borsa tarafından kullanılır. İşlem limiti karşılığı yatırılan teminatlar Borsa tarafından belirlenen esaslar dahilinde istenildiği zaman çekilebilir. Borsa gerektiğinde, üyeden çekilen teminatın yerine aynı tutarda teminat yatırmasını talep edebilir ) İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı Bazda Değerlendirilme Esasları 1. Piyasada işlem limiti karşılığı olarak kabul edilebilecek menkul kıymetler ve bunların fazla oranları Tablo1'de gösterilmektedir. Buna göre piyasada üç grup işlem limiti karşılığı kabul edilmektedir. Bunlar, nakit, tahvil ve teminat mektubu grubu işlem limiti karşılıklarıdır. Nakit grubu işlem limiti karşılıkları; vadesiz Türk Lirası, vadeli Türk Lirası, vadesiz döviz, vadeli döviz, vadesiz altın ve altın deposudur. Tahvil grubu işlem limiti karşılıkları; Devlet Tahvili, Hazine Bonosu ve Gelir Ortaklığı Senedi dir. Teminat mektubu grubunda yer alan işlem limiti karşılıkları ise, Türk Lirası, ABD Doları ya da Euro cinsinden düzenlenmiş bankalar veya özel finans kurumları (ÖFK) tarafından düzenlenmiş vadeli ve vadesiz banka teminat mektuplarıdır. Hisse senetleri ile özel sektör tahvilleri de Borsa Yönetim Kurulu karar verdiği takdirde işlem limiti karşılığı olarak kabul edilebilecektir. 2. Tahvil ve Bono Piyasası'nda işlem yapacak banka ve aracı kurumlar, Borsaca tespit edilen "işlem yapabilme limiti" ile sınırlı olmak üzere, kullanmak istedikleri limite tekabül eden işlem limiti karşılığını, yukarıda ve Tablo1'de ayrıntıları verilen işlem limiti karşılığı çeşitlerinden bir veya birkaçından oluşacak şekilde kendi tercihleri doğrultusunda verebilirler. 13

14 3. İşlem limiti karşılığı olarak yatırılacak tutarların aynı bazda değerlendirilebilmesi için ekli listede belirtilen limitlere bağlı oranlar dahilinde fazla tutarlarda işlem limiti karşılığı yatırılması gerekmektedir. Yine işlem limiti karşılıklarının geçerliliğini koruması ekli listede işlem limiti karşılığı çeşitlerine göre belirtilen vadelerine kalan işgününe göre değerlendirilmektedir. Diğer bir deyişle, vadesine listede gösterilenden daha az işgünü kalmış bir işlem limiti karşılığı yenilenmediği sürece geçerliliğini yitirmektedir. İşlem limiti karşılığı takibi tamamen üyelerimize ait olmakla birlikte Borsa da bunu takip etmektedir. Yatırılan her türlü işlem limiti karşılığı doğal olarak geri istenildiğinde aynı cinsten iade edilir. 4. Piyasaya işlem limiti karşılığı olarak yatırılan vadesiz Türk Lirası ve vadeli Türk Lirası Borsa tarafından belirlenen hesaba yatırılır. Vadeli olarak yatırılan Türk Liralarına teminatın yatırıldığı bankanın söz konusu vade için uyguladığı faiz oranı iki puan eksiği ile uygulanır ve işlem limiti karşılığı sahibine yansıtılır. 5. İşlem limiti karşılığı olarak verilen dövizler, Amerikan Doları (USD) ve Euro (EUR) olarak verilebilir. Daha sonra Borsa tarafından belirlenecek diğer döviz cinsleri üzerinden de işlem limiti karşılığı alınabilecektir. Vadeli olarak işlem limiti karşılığı yatırılacak dövizlere, teminatın yatırıldığı bankanın söz konusu vade için uyguladığı faiz oranı 1/2 puan eksiği ile yansıtılır. Dövizlerin günlük değerleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası resmi döviz alış kuru üzerinden hesaplanır. Bu durumda, işlem limiti karşılığı olarak verilen dövizlerin günlük değerleri bulunup, değerler toplamının vadesiz dövizde %10-40 eksiği, vadeli dövizlerde %15-60 eksiği "İşlem Yapabilme Limiti" nin hesaplanmasında dikkate alınır. 6. Banka ve aracı kurumların işlem limiti karşılığı olarak verdikleri altınların günlük değerleri İstanbul Altın Borsasında oluşan bir önceki işlem günündeki ağırlıklı ortalama Türk Lirası fiyatları üzerinden hesaplanır. Bulunan değerin %15-60 eksiği "İşlem Yapabilme Limiti" nin hesaplanmasında göz önüne alınır. İşlem limiti karşılığı amacıyla verilecek altınların "Good Delivery Bar", diğer bir deyişle 995/1000 veya 999,9/1000 saflıkta, İstanbul Altın Borsasınca kabul edilen rafineriler tarafından üretilip damgalanan ve TC Hazine Müsteşarlığınca uygunluk belgesi verilen bir kilogramlık barlar veya onsluk (10,88-13,37 kilo) külçeler halinde olması gerekmektedir. Altın barların tevdi edileceği yerler ve altın deposu yapılması halinde uygulanacak esaslar işlem bazında değerlendirilir. 7. Tahvil ve Bono Piyasası'na işlem limiti karşılığı olarak yatırılan devlet iç borçlanma senetlerinin ne kadarlık bir işlem yapabilme limitine tekabül ettiği, Piyasa'da bir önceki 14

15 işlem gününde gerçekleşen fiyatlar baz alınarak yapılan regresyon sonuçları üzerinden bulunan ve bilgi dağıtım firmalarının ekranlarında yayımlanan fiyatlar dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Bu durumda, işlem limiti karşılığı olarak verilen kıymetlerin vadeleri itibarıyla günlük olarak bugünkü değerleri bulunup, değerler toplamının %20-80 eksiği ile işlem limiti karşılığı miktarı hesaplanır. 8. İşlem limiti karşılığı olarak verilen Gelir Ortaklığı Senetlerinin değerleri Borsa tarafından belirlenir. 9. Türk Lirası cinsinden, vadesiz veya vadeli olarak verilecek banka teminat mektupları Türkiye'de faaliyet gösteren bankalar ve özel finans kurumları tarafından düzenlenir. Her banka veya özel finans kurumunun piyasaya katılan diğer banka ve aracı kurumlar için düzenleyebileceği toplam banka teminat mektubu tutarı Borsa tarafından belirlenir. Verilecek teminat mektuplarının metni, tutarı ve teminat verecek banka veya özel finans kurumu konusunda Borsa ile temasa geçilmesi gerekmektedir. 10. Borsaca bankalar ve aracı kurumlardan kendileri için tespit edilen limitlere göre %25-80 fazlası kadar alınan döviz cinsinden " Teminat Mektubu"; a. Yabancı bankalar, b. Yabancı bankaların Türkiye'deki şubeleri, c. Türk bankalarının yurtdışındaki ve yurtiçindeki şubeleri, d. Özel finans kurumları tarafından düzenlenebilmektedir. Tahvil ve Bono Piyasası'nda işlem yapacak olan banka veya aracı kurumun işlem limiti karşılığı amacıyla verebileceği döviz üzerinden düzenlenmiş "Teminat Mektubu" Borsaca incelenmekte ve yine Borsaca belirlenecek limit ve oranlar dahilinde işlem limiti karşılığı olarak kabul edilmektedir. Türkiye de faaliyette bulunan bir yabancı bankanın yurtdışında yerleşik merkezi veya herhangi bir şubesi Türkiye'deki şubesi için ve Türk bankalarının yurt dışındaki şubeleri de kendi İdare Merkezleri veya şubeleri için teminat mektubu veremezler. 11. İster Türk Lirası ister döviz üzerinden düzenlensin, aynı Gruba, Holdinge, Şirkete bağlı veya bunlar tarafından %40'dan fazlası kontrol edilen bankalar özel finans kurumları ve/veya aracı kurumlar birbirlerine doğrudan doğruya teminat mektubu veremezler. Bir üyenin, Türk Lirası veya döviz cinsinden, vadeli veya vadesiz olarak tek bir bankadan veya özel finans kurumundan alabileceği teminat mektubu tutarı toplam piyasa işlem limiti karşılıklarının %50 sini aşamaz. Aynı şekilde, bir banka veya özel finans kurumunun piyasada işlem yapan kuruluşlar için düzenleyeceği teminat mektubu toplam tutarı, söz konusu banka veya özel finans kurumunun özkaynaklarının iki katını aşamaz. 15

16 ÖRNEK UYGULAMA 1. Bir Kuruluş için Borsa tarafından belirlenen "İşlem Yapabilme Limiti"nin ve İşlem Yapabilme Limitinin Üst Sınırı nın Türk Lirası olduğunu düşünelim. Bu Kuruluşun "İşlem Yapabilme Limiti"nin Türk Liralık kısmı 1 inci tranş, ikinci Türk Liralık kısmı 2 nci tranş ve kalan Türk Liralık kısmı 3 üncü tranşta yer almaktadır. 2. Söz konusu Kuruluşun ilk aşamada limitinin 1 inci tranşını kullanmak istediğini varsayalım. Kuruluş, 1 inci tranş için belirlenen Türk Lirası tutarındaki işlem limitinin tamamını kullanmak istediğinde 1/20* =1.250 Türk Lirası tutarında bir işlem limiti karşılığı yatıracaktır. 3. Kuruluş, örneğin, vadesiz Türk Lirası olarak sadece 200 Türk Lirası işlem limiti karşılığı yatırmak isterse, (200/1,10)*20=3.636 Türk Liralık bir işlem limitine sahip olacaktır. Buna karşılık, 200 Türk Lirası değerindeki devlet tahvilini işlem limiti karşılığı olarak yatırmak isterse (200/1,20)*20 =3.333 Türk Liralık bir işlem limitine sahip olacaktır. 4. Söz konusu Kuruluşun, 1 inci tranş için ödeyeceği Türk Lirası tutarındaki işlem limiti karşılığı Tablo 1'de gösterilen işlem limiti karşılığı türlerinden, vadesiz Türk Lirası, vadesiz altın, devlet tahvili ve vadesiz banka teminat mektubu (Türk Lirası) olarak yatıracağını varsayalım. Bu durumda, her bir araç bazında yatırılması gereken işlem limiti karşılığı tutarları 1 inci tranş fazla oranlarına göre şu şekilde olacaktır: İşlem Limiti İşlem Limiti Karşılığı Fazla Oranı (%) Yatırılacak Tutar Karşılığı Tutarı Türü 750 Vadesiz TL Vadesiz Altın Devlet Tahvili Vadesiz Tem. Mektubu (TL) Kuruluş Türk Lirası tutarındaki işlem limiti karşılığı sadece devlet tahvili olarak yatırmak isterse 1.250*1,20 = Türk Lirası, sadece vadesiz teminat mektubu (Türk Lirası) olarak yatırmak isterse * 1,30 = Türk Lirası tutarında işlem limiti karşılığı yatıracaktır. 6. Kuruluş, limitinin ikinci tranşını da kullanmak istediğinde, ilave Türk Liralık işlem limiti için yatıracağı işlem limiti karşılığı ek tablodaki ikinci tranş fazla oranlarına göre belirlenecektir. Aynı şekilde, limitin 3 üncü tranşı da kullanılmak istendiğinde yatırılacak işlem limiti karşılığı ek tablodaki 3 üncü tranş fazla oranlarına göre belirlenecektir. Bir başka 16

17 anlatımla, tranşlar arasındaki fark, ödenecek işlem limiti karşılığının fazla oranlarındaki farklılıktan kaynaklanmaktadır. 7. Tranşlar halinde belirlenen "İşlem Yapabilme Limiti"ni artırmak isteyen Kuruluş %100 işlem limiti karşılığı ödeyecektir. Artırılan kısma tekabül eden işlem limiti karşılığının ödenmesinde, ek tabloda 3 üncü tranş için gösterilen fazla oranları uygulanacaktır. Buna göre, işlem limitini Türk Lirası artırarak Türk Lirasına çıkarmak isteyen ve bu nedenle ilave Türk Lirası işlem limiti karşılığı yatıracak olan Kuruluş, bu işlem limiti karşılığını yukarıda verilen dört değişik araçla yatırmak isterse yatırılacak toplam tutar aşağıdaki şekilde olacaktır: İşlem Limiti İşlem Limiti Karşılığı Fazla Oranı (%) Yatırılacak Tutar Karşılığı Tutarı Türü Vadesiz TL Vadesiz Altın Devlet Tahvili Vadesiz Tem. Mektubu (TL) İlave işlem limiti karşılığı yalnızca devlet tahvili olarak yatırılmak istenirse *1,80= Türk Lirası, yalnızca vadesiz teminat mektubu (Türk Lirası) olarak yatırılmak istenirse * 2 = Türk Lirası tutarında işlem limiti karşılığı yatırılacaktır. 17

18 1.1.4) Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limiti Karşılığı Türleri, Vadeye Kalan İş Günü Sayısı (Minimum) ve Belirli Bir İşlem Limiti İçin Yatırılması Gerekli Fazla Oranları Tablo 1: Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limiti Karşılıkları VADEYE CİNSİ KALAN GÜN % FAZLA ORANI SAYISI 1.tranş 2.tranş 3.tranş A. NAKİT İŞLEM LİMİTİ KARŞILIĞI 1. Vadesiz Türk Lirası Vadeli Türk Lirası Vadesiz Döviz Vadeli Döviz Vadesiz Altın Altın Deposu B. TAHVİL TÜRÜ İŞLEM LİMİTİ KARŞILIĞI 1. Devlet Tahvili Hazine Bonosu Gelir Ortaklığı Senedi C. TEMİNAT MEKTUPLARI 1. Vadesiz Banka/ÖFK Teminat Mektubu (Türk Lirası) 2. Vadeli Banka/ÖFK Teminat Mektubu (Türk Lirası) 3. Vadesiz Banka/ÖFK Teminat Mektubu (ABD Doları/Euro) 4. Vadeli Banka/ÖFK Teminat Mektubu (ABD Doları/ Euro)

19 2) İMKB TAHVİL VE BONO PİYASASININ PAZARLARI VE İŞLEYİŞİ 2.1) Amaç Kesin Alım Satım Pazarı, sabit getirili menkul kıymetlerin şeffaf ve rekabete açık bir ortamda işlem görmelerini sağlayarak bu menkul kıymetlerin likiditesini artırmak, enformasyon akışını hızlandırmak amacıyla kurulmuştur. Repo Ters Repo Pazarı sabit getirili menkul kıymetlerin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alımını organize piyasa koşulları içinde güvenli bir şekilde gerçekleştirmek amacıyla açılmıştır. 2.2) Pazarlarda İşlem Görecek Menkul Kıymetler Kesin Alım Satım Pazarı nda Türk Lirası ve döviz ödemeli Devlet İç Borçlanma Senetleri, Gelir Ortaklığı Senetleri, Gayrimenkul Sertifikaları ve Özel Sektör Tahvilleri ile TCMB tarafından ihraç edilen Likidite Senetleri işlem görür. Repo Ters Repo Pazarı nda ise devlet tahvilleri ve hazine bonoları ile TCMB likidite senetleri işlemlere konu edilir. Pazarda özelliklerine göre gruplandırılmış menkul kıymetler üzerinde işlem yapılır. Emir girişi sırasında repo karşılığı teslim edilmek istenen ya da ters repo işlemi karşılığı teslim alınmak istenen menkul kıymet grubu belirtilir ancak menkul kıymet belirtme imkanı yoktur. Bu menkul kıymet grupları ve içerecekleri menkul kıymetler aşağıdaki gibi belirlenmiştir: S: TL ödemeli devlet iç borçlanma senetleri ve TCMB likidite senetleri K: döviz ödemeli devlet iç borçlanma senetleri Yönetim Kurulu bu grupların sayısını ve gruba dahil edilen menkul kıymetlerin özelliklerini değiştirebilir. 2.3) İşlem Saatleri Piyasa'da işlemler her gün saat 09:30 ile 17:00 arasında yapılmaktadır. Aynı gün valörlü (Repo-Ters Repo Pazarında aynı gün başlangıç valörlü) işlemler saat 09:30-12:00 ile 13:00-19

20 14:00 arasında, ileri valörlü (Repo-Ters Repo Pazarında ileri başlangıç valörlü) işlemler ise saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılmaktadır. Ancak, yatırım fonlarına ait aynı gün valörlü emirler saat 17:00'ye kadar verilebilmektedir. Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı nda işlemler saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılmaktadır. 2.4) Emirlerin Borsaya İletilmesi Piyasa'da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, üye merkez ofisi ve Borsa binasındaki üye ofisindeki terminaller kanalıyla veya Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü'nü (212) nolu telefondan arayarak emirlerini iletirler. Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kodu piyasa eksperlerine söyledikten sonra, Kesin Alım Satım Pazarı nda işlem yapmak için, sırasıyla, 1. Tanımını 2. İşlem türünü (alım-satım) 3. Valörünü 4. Müşteri/Fon emri ise hesap kodunu 5. Nominal tutarını 6. Fiyat veya getirisini 7. Emir Tipini bildirir. Repo-Ters Repo emirlerinde, sırasıyla, 1. Menkul kıymet grubu 2. İşlem türünü (Repo/Ters Repo) 3. İşlem başlangıç valörünü 4. İşlem bitiş valörünü 5. Repo oranını 6. İşlem tutarını 7. Müşteri/Fon emri ise hesap kodunu 8. Emir Tipini bildirir. Telefonla yapılan işlemlerde, emir piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir ve sistem tarafından üretilen "emir no"su yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen "emir no"sunu eksperlere söylemek zorundadır. Bu nedenle emir numarası mutlaka dikkatli bir şekilde not edilmelidir. 2.5) Emirlerin İşleme Sokulması Piyasa'ya iletilen talep ve teklifler üye temsilcileri veya piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir. İlgili pazarlarda yer alan emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca ilgili Pazarlarda yer alan emirler içerisinden alımda en yüksek fiyatlı (repo emirlerinde en yüksek 20