Ýkinci Baský Dr. Biltekin ÖZDEMÝR Ankara, Þubat

Transkript

1 Ýkinci Baský Dr. Biltekin ÖZDEMÝR Ankara, Þubat

2 T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Osmanlı Devleti Dış Borçları Döneminde Yüzyıl Süren Boyunduruk BORÇLANMALARI GALATA BANKERLERİ VE OSMANLI BANKASI DÜYUN-U UMUMİYE İDARESİ TÜRKİYE CUMHURİYETİ NİN KABUL ETTİĞİ OSMANLI DEVLET BORÇLARI Dr. Biltekin ÖZDEMİR Maliye ve Gümrük Bakanlığı E. Müsteşarı Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) E. II.Başkanı T.B.M.M. Plan-Bütçe Komisyonu E. Başkanı İkinci Baskı Ankara, Şubat 2010 i

3 T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No: 2010/ ISBN: Birinci Baskı: Ankara Ticaret Odası, Ankara, Eylül 2009 İkinci Baskı: T.C. Maliye Bakanlığı Ankara, Şubat 2010 Tasarım: İvme Tel: Baskı: Ümit Ofset Matbaacılık Tel: ii

4 Ö N S Ö Z Bir ülke için içinde yaşanılan ekonomik durumu doğru teşhis etmek, açıktır ki, o ülkenin geleceği bakımından doğru önlemlerin alınmasında yaşamsal önem taşır. Bunun gibi, ülke geçmişinde olup bitenleri bilmek ve ders almak da yine gelecekte uygulanacak politikaları belirlemek bakımından birinci derecede bir yere sahiptir. W. Churchill, ne kadar geriye bakarsanız, o kadar ileriyi görebilirsiniz diyerek geçmişten ders almanın önemini vurgulamıştır. Bu düşünce ile biz bu çalışmamızda ecdadımız olarak Osmanlı Devleti nde 19. yüzyıl sonrasında ekonominin en önemli ve çarpıcı boyutunu oluşturan Osmanlı Devleti Dış Borçları nı, borçların nedenlerini, etkilerini ve sonuçlarını aşırı derecede ayrıntıya girmeden ve fakat toplu bir biçimde ele almayı ve kamu oyunun bilgisine sunmayı yararlı gördük. Çalışmamızı iki kitap olarak sunacağız. Osmanlı Devleti Dış Borçları adı altında yayınladığımız bu ilk çalışmamızı, ileride Türkiye Cumhuriyeti Dış Borçları adı altında tamamlamak suretiyle, borç meselesinin incelenmesine bütünlük kazandırmayı amaçlamaktayız. Bu çerçevede, konuyu, Borçlanmaları, Galata Bankerleri, Osmanlı Devleti nde Bankacılık ve Osmanlı Bankası, Düyun-u Umumiye İdaresi, Sèvres ve Lozan ın ilgili hükümleri gibi temel içerikleri ile incelerken, Türkiye Cumhuriyeti ne onun kabulü ile devren gelen Osmanlı Devlet Borçları nın Cumhuriyet dönemindeki serüvenini de açık bir biçimde ortaya koymaya çalıştık. Çalışmamızı, Osmanlı Devleti Dış Borçları nın ortak temel özelliklerini belirttikten sonra, genel bir değerlendirme yaparak sonuca bağladık. Tüm eksikleri kendi sorumluluğuma ait olan bu çalışmamızın, akademik çevreler, üniversite öğrencileri, uygulayıcı konumundaki kamu ve reel kesim yöneticileri ve ülke sorunlarına duyarlılık gösteren herkese ışık tutacağına ve katkıda bulunacağına inanıyorum. Kitabın yayınlanması konusunda ilgilerini esirgemeyen başta Ankara Ticaret Odası Başkanı Sayın Sinan AYGÜN e ve onun şahsında yönetim kurulu üyelerine ve tüm yöneticilerine, bana evimizde zaman ve mekan iii

5 özverisinde bulunan sevgili eşim Semiha ÖZDEMİR e, eserin en kaliteli bir biçimde basılması ve en geniş bir şekilde dağıtımı için duyarlılık gösteren ATO Başkan Danışmanı Attila SANAL ile Desen Offset sahibi Ali İrfan KAÇAN ve hizmeti geçen diğer görevlilere, eleştiri, katkı ve düzeltmeleri ile yardımlarını esirgemeyen Hacettepe Üniversitesi İİBF Maliye Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr.Nurettin BİLİCİ ye, değerli meslekdaşlarım Maliye Başmüfettişleri Doç.Dr.Erdoğan ÖNER ve Mehmet Fatih EKİNCİ ye en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Dr. Biltekin ÖZDEMİR Ankara/Oran Eylül 2009 İKİNCİ BASKININ ÖNSÖZÜ Birinci baskısı Ankara Ticaret Odası tarafından yapılan kitabın kısa sürede tükenmesi üzerine, bu kez Maliye Bakanlığınca ikinci baskısının yapılması uygun görülmüştür. Küçük çaplı kimi düzeltmeler dışında ilk baskıya göre önemli bir değişikliği içermeyen bu baskının yapılmasına izin veren Ankara Ticaret Odası yönetimine teşekkür ediyorum. Bu ikinci baskının gerçekleştirilmesinde İvme Tasarımın sahibi Sayın A. Naki GÖKÇE ve hizmeti geçen diğer görevlilere ayrıca teşekkür ederim. Şüphesiz en büyük teşekkürüm, mensubu olmaktan her zaman onur duyduğum Maliye Bakanlığı ndaki, başta Sayın Bakan ve Müsteşar olmak üzere, özel çaba gösteren Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığındaki mesai arkadaşlarıma ve Maliye Bakanlığındaki her seviyedeki değerli tüm meslektaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. Dr. Biltekin ÖZDEMİR Ankara/Oran Şubat 2010 iv

6 İÇİNDEKİLER 1. KARLOFÇA DAN BALTA LİMANI TİCARET ANLAŞMASI NA OSMANLI DEVLETİ NDE İLK İÇ BORÇLANMALAR OSMANLI DEVLETİ NDE İLK AVRUPA KÖKENLİ İÇ BORÇLANMA LAR; GALATA BORSASI VE GALATA BANKERLERİ BANKERLİKTEN BANKACILIĞA GEÇİŞ, OSMANLI DEVLETİNDE PARA VE BANKACILIK İlk Bankacılık Girişimleri Osmanlılarda Para Birimleri ve 1844 Para Reformu yılında Kurulan İstanbul Bankası (Bank-ı Dersaadet) (Banque de Constantinople) OSMANLI BANKASI (The Ottoman Bank) BANK-I ŞAHANE-İ OSMANİ (Osmanlı Şahane Bankası) (Imperial Ottoman Bank) OSMANLI DEVLETİNDE DİĞER KREDİ KURULUŞLARI Société Généralé de L Empire Ottomane (Osmanlı İmparatorluğu Genel Ortaklığı) The Ottoman Financial Association (Osmanlı Finansman Kuruluşu) Osmanlı İtibar-ı Umumi Bankası Osmanlı Genel Kredi Bankası) Avusturya-Osmanlı ve Avusturya-Türk Bankaları İstanbul Bankası Osmanlı Kambiyo ve Esham Şirketi Aralığında Kurulan Bankalar Selanik Bankası Midilli Bankası Türkiye Milli Bankası Ziraat Bankası OSMANLI DEVLETİNDE İLK DIŞ BORÇLANMALAR OSMANLI DEVLETİ DIŞ BORÇLANMALARI Kırım Harbindan Düyun-u Umumiye İdaresinin Kuruluşuna Kadar Yapılan (15 adet) Dış Borçlanma ( ) Kırım Savaşı ve Mısır Borçlanması Borçlanması ve Yabancıların Mali Kontrollerinin Başlaması Pahalı Borçlanmalar Borçlanması Mirés (Paris) Borçlanması Abdülaziz Fermanı ve 1862 ve 1863 Borçlanmaları Ağnam İstikrazı (Koyun Borçlanması) ve I. Tertip Genel Borçlanma v

7 vi Mali İflasın Eşiğine Geliniyor; ve 1868 Yılları Borçlanmaları Borçlanması İkramiyeli Rumeli Demiryolları Borçlanması (Lots Turcs) Borçlanması Hazine Tahvilleri Borçlanması ve II. Tertip Genel Borçlanma Mali İflastan Önceki Son Borçlanma; 1874 III.Tertip Genel Borçlanması Osmanlı Devleti nin Mali İflâsı; Ödemelerin Durdurulması ve Moratoryum İlanı (6 Ekim Aralık 1881 Dönemi) Ramazan Kararnamesi, İki Kararname Arası Devre ve Moratoryum İlanı (6 Ekim Aralık 1881) Milli Savunma Borçlanması; Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi); Ayastefanos (Yeşilköy) Andlaşması ve Berlin Konferansı RÜSUM-U SİTTE İDARESİ (Altı Vergi İdaresi) ) Düyun-u Umumiye İdaresi nin Kuruluşundan (20 Aralık 1881) II. Meşrutiyetin İlanına Kadar (23 Temmuz 1908) Kadar Yapılan Osmanlı Dış Borçlanmaları (18 adet) Muharrem Kararnamesi ve DÜYUN-U UMUMİYE-İ OSMANİYE İDARESİ nin Kurulması Muharrem Kararnamesi nin Kapsamı ve Borçların Yeniden Yapılandırılması DÜYUN-U UMUMİYE İDARESİ nin Yapısı, Mahiyeti ve Etkileri Gümrükler Borçlanması Balıkavı Borçlanması (Saydı Mahî İstikrazı) Osmaniye İstikrazı Borçlanması (Borçların Konversiyonu) Tömbeki Borçlanması Borçlanmaları Borçlanması Gümrükler Borçlanması Bağdat I. Tertip Demiryolu Borçlanması ve Balık Avı Borçlanması Dış Borçların Birleştirilerek Değiştirilmesi (Konversiyonu) Operasyonu (Düyun-u Mübeddele-i Muvahhede) Borçlanması Borçlanması ve Askeri Teçhizat İstikrazı Borçlanması ve Borç Tahvili II. ve III. Tertip Bağdat Demiryolları Borçlanmaları... 92

8 9.4. II. Meşrutiyet in İlanından (23 Temmuz 1908) Sonra ( ) Yapılan Osmanlı Dış Borçlanmaları (8 adet) Borçlanması Borçlanması Borçlanması Borçlanmaları ; Hudeyde-Sana İstikrazı ve Gümrük İstikrazı Borçlanmaları ; Konya Ovası Sulaması ve Doklar Borçlanması Gümrük Borçlanması Hazine Tahvilleri ve Avanslar Döneminde Yapılan Osmanlı Dış Borçlanmalarına Toplu Bakış (41 adet) DOĞRUDAN YATIRIM OLARAK GELEN YABANCI KAYNAKLAR OSMANLI DEVLETİ NİN I. DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SONRASI BÜTÇELERİ VE BORÇ DURUMU; 10 AĞUSTOS 1920 SÈVRES ANDLAŞMASI NIN OSMANLI DEVLETİNE DAYATTIĞI AĞIR MALİ KOŞULLAR Osmanlı Devletinin I. Dünya Savaşı ( ) Öncesi Dış Borçları ve Mali Yılı Bütçeleri Ağustos 1920 Sèvres Antlaşması nın Koşulları Sèvres Andlaşması ve Osmanlı Devletinin I. Dünya Savaşı ( ) Sonrası Dış Borçları Osmanlı Devletinin 1919 ve 1920 Bütçeleri LOZAN ANDLAŞMASI (24 Temmuz 1923) ve TÜRKİYE CUMHURİYETİ NİN OSMANLI DEVLETİ NDEN GELEN DIŞ BORÇLARI KABULLENMESİ Osmanlı İmparatorluğu nun 6 Ağustos 1924 te yürürlüğe giren Lozan Antlaşması ile Belirlenen Dış Borçları Osmanlı Devleti Dış Borçlarının İmparatorluk Topraklarından Pay Alan Devletler Arasında Paylaştırılma Kararı Osmanlı Devletinden Devren Gelen Borçların İlgili Devletler Arasında Paylaştırılma Esasları Paylaştırılma Sonucu Türkiye ye Düşen Borç Miktarı ve Yıllık Taksit Ödemeleri Haziran 1925 tarihli Milletlerarası Hakem Kararı İle Belirlenen Miktar /6/1928 Tarihli Paris Sözleşmesi ve Borçların Ödeme Planı /12/1932 tarihli İlke Uzlaşması ve 28/5/1933 tarih ve 2234 sayılı Kanun; %7,5 FAİZLİ 1933 TÜRK BORCU TAHVİLLERİ Borçların 13/6/1928 Tarihli Paris Sözleşmesi Sonrası Gelişimi /4/1936 Tarihli Fransız-Türk Ödeme Anlaşması, 5 Yıllık Yeni Ödeme Planı ve Ek Borçlanmalar vii

9 %7,5 FAİZLİ 1933 TÜRK BORCU İle İlgili Erken Ödeme Kararı Düyun-u Umumiye Meclisi nin Türkiye ye İlişkin Görevlerinin Sona Ermesi ve Tarihe Karışması OSMANLI DEVLETİ NDEN DEVREN GELEN BORÇLARIN CUMHURİYET BÜTÇELERİNDE ÖDENME TAKVİMİ Döneminde Ne kadar Borca Girilmiştir? Cumhuriyet Hükümetlerine Devredilen Miktar Ne Kadardır? Hangi Ülkelerden Borçlanılmıştır? Borçlar Nerelere Harcanmıştır? Cumhuriyet Bütçelerinde Ödenme Takvimi Nasıl Olmuştur? KIRIM SAVAŞINDAN LOZAN ANDLAŞMASINA KADAR ( ) YAPILAN OSMANLI DEVLETİ DIŞ BORÇLARI NIN TEMEL ÖZELLİKLERİ GENEL DEĞERLENDİRME ve SONUÇ KAYNAKÇA E K L E R Ek : 1 Sèvres Andlaşmasının Mali Hükümleri Ek : 2 T.C.Ziraat Bankası Ek : 3 Muharrem Kararnamesi (20 Aralık Muharrem 1299) viii

10 TABLOLAR DİZİNİ Tablo Ekiminde Osmanlı Devleti nin İç ve Dış borçları Tablo 2 - Osmanlı Devleti Borçlanmaları ( ) Tablo 3 - Muharrem Kararnamesi İle Karara Bağlanan Osmanlı Borçları ( ) Tablo 4 - Osmanlı Devleti Borçlanmaları (Özetle) ( ) Tablo yılında Osmanlı İmparatorluğu nda Yabancı Sermaye Yatırımlarının Dağılımı Tablo 6 - Demiryolları Sektöründe Yabancı Sermaye Yatırımları Tablo 7 - Maden Sektöründe Yabancı Sermaye Yatırımları Tablo 8 - Osmanlı Devletinde 1909 Mali Yılı Bütçesi (Bütçe Gelirleri ve Bütçe Giderleri) Tablo 9 - Osmanlı Devletinde 1913 Mali Yılı Bütçesi (Bütçe Gelirleri ve Bütçe Giderleri) Tablo 10 - Osmanlı Devlet Bütçesi Açıkları ( ) Tablo 11 - Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılan İlgili Devletlerin Düyun-u Umumiye ye Anapara İştirak Payları Tablo 12 - Osmanlı Devleti nden Türkiye Cumhuriyeti ne Devren Gelen Borçlar Tablo 13 - Osmanlı Devleti nden Gelen Borçlar Üzerinde 14/12/1932 tarihli İlke Uzlaşması ve 28/5/1933 tarih ve 2234 sayılı Kanun Tablo 14-28/5/1933 tarih ve 2234 sayılı Kanun uyarınca kesinleşen %7,5 FAİZLİ 1933 TÜRK BORCU Ödemeleri( ) Tablo Dönemini Kapsayan 60 Yılda Ne Kadar Borca Girilmiştir? Tablo 16 - Osmanlı Borçlarının Gelişimi ( ) Tablo 17 - Alınan Borçlar Nerelere Harcandı? Tablo 18-28/5/1933 tarih ve 2234 sayılı Kanun uyarınca kesinleşen %7,5 FAİZLİ 1933 TÜRK BORCU Ödemeleri ( ) (Türkiye Cumhuriyeti Bütçelerinden Karşılanan Osmanlı Borçları) Tablo 19 - Osmanlı Devleti'nden Gelen Borçların Genel Bütçe İçindeki Payı (Ödenek Bazında) ix

11 x

12 Osmanlı Devleti Dış Borçları 1. KARLOFÇA DAN BALTA LİMANI TİCARET ANLAŞMASI NA Osmanlı İmparatorluğu 18. yüzyıla gelinceye kadar her bakımdan Batı Avrupa ülkeleri ile aynı düzeyde bulunan ve iyi örgütlenmiş olan bir yapıya sahipti. Osmanlı İmparatorluğu nda ilk mali örgütlenme kanunları Sultan I. Murat ( ) döneminde yapılmıştır. Bu dönemde, örfi vergiler ve hizmet yükümlükleri mevcut olup, vergi sistemindeki gelişmelere bağlı olarak, mali bürokrasi de gelişme kaydetmiştir. Arkasından, Yıldırım Bayezid döneminde yeni vergiler konmuş, tahrir usulü yeniden düzenlenmiş, devlet teşkilatının yeniden yapılandırılması bağlamında, hazinedar unvanlı bir görevliye de yer verilmiştir. Fetret döneminde I.Bayezid in şehzadeleri arasında yaşanan iç savaş ( ) sonrası hakimiyeti ele geçiren I.Mehmed ve onu takiben II.Murad dönemi ( ) bir toparlanma dönemi olmuş, tahrir defterleri, tımar sistemi ve örfi vergiler XVI. yüzyılda uygulanan vergilerin ve sistemin esasını oluşturmuştur. 1 İstanbul un 1453 yılında Fatih Sultan Mehmed tarafından fethi bürokraside de yeni ve köklü düzenlemeler getirmiş, oluşturulan ve ilk kez ataması da yapılan defterdarlık müessesesi, önce Anadolu Defterdarı ve Rumeli Defterdarı olarak ikiye ayrılmış, sonraki yıllarda ise, Diyarbakır, Erzurum, Sivas, Karaman ve Tuna defterdarlıkları biçiminde sayıları giderek artırılmıştır. Defterdarlık bünyesinde mali hizmet türlerine göre servis kalemleri (şubeleri) teşkil olunmuş, 2 Padişah tuğrası ile hüküm yazma imtiyazı tanınarak üç ana devlet görevlisi olarak yetkilendirilen sadrazam, defterdar ve kadıaskerin aralarında protokol ve maaş dışında bir hiyerarşik ilişki dahi öngörülmemiştir. 1 Bilgin Aydın, Rıfat Günalan; XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Maliyesi ve Defter Sistemi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, s, Naci Tepir, Düyun-u Umumiye, Yeni Asya Matbaası, İstanbul 2008, s

13 2

14 Fatih Kanunnamesi ne göre, defterdarın ana görevleri şunlardır: Hazine hakkında yıllık raporu Padişaha okumak, Tayinlerle ilgili arzda bulunmak, Hasları idare etmek, ve Hazineyi açıp kapamak. Kanuni Sultan Süleyman ( ) zamanında ise mevcut kanunların kapsamı genişletilmiş, mali teşkilat daha da güçlendirilmiştir. Osmanlı Devleti nde vergi almaya cevaz veren, yani vergiyi haklı kılan, hukuki dayanak, özellikle 1839 Tanzimat Fermanı nın ilanına kadarki dönemde İslam hukuku, yani şeriat idi. Bu düşünüşle alınan şer i vergiler (tekalif-i şer iye) Devlet harcamalarının esas kaynağını oluşturuyordu. Bununla birlikte, şer i vergiler in (tekalif-i şer iye) yeterli olmadığı hallerde de, şer i hükümlerle ters düşmemek üzere, Padişahın vergilendirme yetkisine dayanarak koyduğu ve örf ve adete dayanan çok sayıda örfi vergiler (tekalifi örfiye) söz konusu idi. İmparatorlukta 1580 yıllarına kadar denk götürülen bütçeler, bu tarihten itibaren açık vermeye başlamış, açıklar 1600 lü yıllardan itibaren iltizam usulü ile toplanan Şer i Vergiler, (duyulan ihtiyaca binaen Padişahın onayı ile konulan imdad-ı seferiye ya da imdad-ı hazeriye gibi) Örfi Vergiler ve Tağşiş (metal para içindeki değerli maden miktarını azaltmak suretiyle niteliğini düşürüp, para miktarını artırmak) suretiyle sağlanan gelirler ile kapatılmaya gayret edilmiştir yüzyıl boyunca üst üste kaybedilen ve toprak ve itibar kaybına da yol açan savaşların gerekli kıldığı yüksek askeri harcamalar büyük bütçe açıklarının oluşmasına neden olmuş ve Osmanlı İmparatorluğu nu zayıf düşürmüştür. Diğer taraftan, bu olumsuzluklar, Osmanlı Devletini daha uzun süreli ve peşin elde edilen gelir sağlama yollarını aramaya sevketmiş, mültezimlere bir yıl veya üç yıl sürelerle verilen mukataaların 4 süreleri 17. yüzyılın sonlarında daha da uzatılarak, ihaleyi kazananlara kaydı hayat koşuluyla verilmeye başlanmış, kısa süreli iltizam usulü ile vergi toplayan-veren 3 Erdoğan Öner, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, T.C.Maliye Bakanlığı, APK Yayınları, No.2005/369, Ankara, 2005; T.C.Maliye Bakanlığı, APK Başkanlığı Yayını, No.2005/369, Ankara, Mukataa, Devlete ait belirli bir arazi veya gelir kaynağının bir bedel karşılığında mültezim lere kiraya verilmesi veya geçici olarak devredilmesidir. Mukataa konusu toprakların gelirleri doğrudan hazineye aktarılmaktadır. 3

15 mültezimlerin yerini, 1695 yılında kabul edilen bir fermanla, kendilerine hayat boyu sürecek ve hatta belirli koşullarla mirasçılarına da geçebilecek mukataa ihale edildiği için daha fazla ve peşin ödemede (bu ödemeye muaccele deniliyordu) bulunmak durumunda olan malikâne sahipleri almışlardır. 5 Bununla birlikte, iltizam usulü 1842 yılında tekrar uygulamaya konulmuştur. Osmanlı Devleti nde uygulanan vergiler hakkında aşağıda çok kısa da olsa bilgi verilmesi yararlı görülmüştür. 6 5 Bu konuda daha ayrıntılı bilgi edinmek, sistemin bürokrasiye ve nüfuz sahiplerine yaygınlaşmasını ve bulaşmasını ve sarrafların devreye girişlerini görmek için, bakınız: Şevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi , İletişim Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2007.s, Coşkun Can Aktan, Osmanlı Vergi Sistemi Ve Anayasal İktisat Perspektifinden Bir Değerlendirme osmanli.pdf.). - Erdoğan Öner, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, T.C.Maliye Bakanlığı APK Başkanlığı Yayını, No.2005/369, Ankara, 2005.s, ; OSMANLI DEVLETİ NDE UYGULANAN VERGİ TÜRLERİNİN KISA BİR ÖZETİ Burada, Osmanlı Devleti nde uygulanan vergiler hakkında çok kısa bilgi verilmesi yararlı görülmüştür. I Tanzimat Dönemine Kadar Geçen Dönemde Uygulanan Vergiler : A. ŞER İ VERGİLER in (tekalif-i şer iye) başlıcaları; müslüman halktan alınan zekât, ganimet (savaşlarda ele geçirilen esirlerden beşte biri için, yani penci yeki için, her esir için 125 akçe takdir edilip, bunun beşte biri olan 25 akçenin hazine adına alınması) ve öşür, müslüman olmayan halktan alınanlar da haraç ve cizye ismini taşıyordu. Zekât; müslüman halktan, sahip oldukları hayvanlar, altın ve gümüş, ticari emtia meyve ve hububat gibi mallarının ağırlığı gibi çeşitli ölçütleri dikkate alınarak genel olarak 1/40 ı oranında alınan bir vergidir. Zekat başlangıçta dini bir mükellefiyet anlayışı ile alınırken daha sonra vergi, yani zorunlu bir mükellefiyet, haline getirilmiş ve; Hayvanlardan ağnam vergisi, Zirai ürünlerden aşar (öşür) vergisi, Mal ticaretinden (ithal ve ihracından) gümrük resmi, Madenlerden de devlet hissesi, adı ile alınmaya başlamıştır. Haraç; tımar sistemi uygulanan eyalet ve sancaklarda ziraat yapılan mirî arazi kullanıcısı gayrımüslimlerden arazinin alanı dikkate alınarak yılda bir kez harac-ı muvazzafa (maktu haraç), bu arazilerden elde edilen hasılattan (yani ürün ve meyvelerden) da harac-ı mukaseme (gayrısafi hasılatın 1/10 nundan yarısına kadar değişik oranda alınan haraç) olarak iki ayrı isim altında alınmakta idi. Cizye ise, yine Müslüman olmayan ve büluğa ermiş erkek halktan, himaye edilmeleri ve askerlik hizmetinden muafiyetleri dolayısıyla, yılda bir kez alınan bir baş vergiydi. Cizyeyi devlet direkt olarak kendisi tahsil ediyordu. 4

16 B. Padişahın vergilendirme yetkisini kullanması sonucu konulan (yani, Hükümdarın iradesi ile tarholunan) çok sayıda ÖRFİ VERGİLER in (tekalif-i örfiye) başlıcaları ise, yapılan idare ve yargı hizmetleri karşılığı bu hizmetlerden yararlananlardan alınan Rüsum-ı Örfiye ve Devletin savaş gibi ani masraf gerektiren veya sonraları acil ihtiyaç duyulan hallerde imdadiye-i seferiye ve imdadiye-i hazariye gibi adlarla hane reislerine tarhettiği Tekalif-i Divaniye (avârız-ı divaniye, ya da avârız vergileri) adlarını taşıyan vergiler idi. II Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Uygulanan Vergiler ( ): Tanzimat döneminde vergi sistemi basitleştirilmiş, uygulanan çok sayıda hasılat ve resim türünün tamamı kaldırılarak, şer i vergiler den (tekalif-i şer iye) sadece üçü, zirai ürünlerden onda bir oranında öşür, hayvanlardan (koyundan) ağnam vergisi ve müslüman olmayan halktan alınan cizye yürürlükte bırakılmıştır. Ayrıca, mevcut aynî yükümlülüklerle angaryalar da kaldırılmıştır. Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde toplanan vergiler şunlardır: A. EMLAK VE GELİR VERGİLERİ : 1.Ancemaatin Vergi (bir köy üzerine konulmuş, hanelere dağıtılan toplu bir mükellefiyet) 2.Emlak ve Arazi Vergisi 3.Musakkafat (Bina) Vergisi 4.Temettü Vergisi 5.Madenler Resmi 6.Harp Kazançları Vergisi B. ZİRAİ GELİR VERGİLERİ 1.Ağnam Resmi (Hayvanlar Vergisi) 2.Aşar (Zirai Ürün)Vergisi 3.Özel Ormanlar Hasılatı Vergisi 4. Çeşitli Ek Vergiler C. BEDEL OLARAK ALINAN VERGİLER 1. Cizye (gayrımüslim erkeklerden alınır) 2. Bedel-i Askeri 3. Bedel-i Nakdi-i Askeri 4. Bedel-i Tarik (Yol Bedeli) 5. Muafiyet-i Askeriye Vergisi D. DAMGA VE HARÇLAR 1. Damga Resmi 2. Harçlar 3. Kaydiyeler 4. Tönbeki (tütün) Beyiyesi 5. Rüsum-ı Bahriye (Deniz Resmi) 6. Rüsum-ı Sıhhıye-i Hayvaniye (Hayvan Sağlık Resmi) 7. Saydiye Rüsumu (Balık Avı Ruhsat Resmi) E. GÜMRÜK VE TÜKETİM RESİMLERİ 1. Gümrük Resmi 2. Müskirat Resmi (Alkollü İçkiler Satış Resmi) F. İNHİSAR (Tekel) GELİRLERİ 1. Tuz 2. Tütün 3. Tönbeki 4. Barut 5. Meskûkat 6. PTT G. MAKTU VERGİLER (Mısır, Kıbrıs, Sisam, Eflak, Boğdan, Sırbistan, Bulgaristan gibi, bağlı eyalet ve beyliklerden maktuen alınan vergiler) 5

17 18. yüzyıla gelinceye kadar sanayi, bilim ve teknoloji dahil hemen her alanda Batı Avrupa ülkeleri ile aynı düzeyde bulunan ve kazanılan savaşlarının ekonomik getirilerinden de yararlanan Osmanlı İmparatorluğu nun 26 Ocak 1699 Karlofça Antlaşması ile zaten başlamış olan siyasi ve askeri gerilemesi, hatta çöküşü, 18 ve 19. yüzyıllarda, çeşitli cephelerde savaşlar ve karışıklıklar, ticarete gayrı müslim azınlıkların egemen olması ve benzeri diğer nedenlerin yanı sıra, özellikle makineleşmenin ve yeni teknolojilerin üretime girmesi, gümrük duvarlarının koruması altında dış ekonomik ilişkilerin genişlemesi ve derinleşmesi gibi Batı Avrupa ülkeleri lehine iktisadi ve askeri unsurları da içinde barındıran, sanayi devriminin de gerisinde ve hatta tamamen dışında kalması sonucu, daha da hızlanmıştır. İmparatorluk içinde ise, 1808 yılında imzalanan Sened-i İttifak ile taşradaki âyanın gücü artmış, taşra idaresi merkezi Devletten bağımsız davranışlara başvurmaya başlamış, büyük toprakların ve sonuç olarak vergi gelirlerinin büyük bir kısmını tasarrufları altına almış bulunuyordu. 7 Bu gelişmelerin doğal sonucu olarak, Osmanlı ekonomisi de, kötüleşmesine aralıksız devam etmiş, nihayet en önemli çöküş noktasına 1838 yılında gelmiştir lü yılların başından beri batı ülkeleri ve bilhassa İngiltere ve Fransa sanayi devrimini gerçekleştirmektedir ve gelişen endüstrilerine dünyanın dört bir yanında hammadde ve pazar aramaktadır. Sanayi devrimi Avrupa ülkelerinin çehresini değiştirmiş, özellikle İngiltere, ulaşmış olduğu en güçlü üretici, en büyük ihracatçı ve ithalatçı, yegane yatırımcı ve rakipsiz taşımacı ülke olma özellikleri ile o yıllarda dünyanın en büyük ekonomik ve siyasal gücü haline gelmiştir. 8 O dönemde Batıda sıkı bir gümrük politikası uygulanmakta ve yerli sanayiin korunması için türlü önlemler alınmakta iken, Osmanlı Devleti nde uygulanmakta olan %3 oranındaki düşük gümrük resmi aynen muhafaza edilmiştir. Bununla birlikte, yabancıların iç dağıtım şebekelerine serbestçe girmesi yasaklanarak, bazı malların üretim ve dağıtımı, yed-i vahid (tekel) yöntemiyle, ruhsata bağlanarak, tamamen devlete ya da yerli tüccara verilmiş ve böylece iç piyasa dış rekabete karşı korunmaya çalışılmıştır. Dış pazarlar ise, yeterince pay kapamadıkları bu durumdan şikayetçi idiler. 7 Şevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi , İletişim Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2007.s, Rıfat Önsoy, Osmanlı Borçları, Turhan Kitapevi Yayınları, Ankara, 1999.s, 9. 6

18 1827 de İngiliz, Fransız ve Rus gemilerinin Navarin de Osmanlı donanmasını yakması, 1829 da Rusların Edirne ye kadar, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa nın da Mısır ordusu ile Kütahya ya kadar ilerlemesi üzerine, Padişah II.Mahmut zamanında, Osmanlı Devleti Rusya dan yardım istemiş, bu gelişmelerden memnun kalmayan İngiltere, bu kez Dışişleri Bakanı Mustafa Reşit Paşa nın Rus baskısının önlenmesi ve Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa nın isyanını bastırmak üzere istediği yardıma karşılık olmak üzere, Osmanlı Devleti ne, bir ticari anlaşma yapılmasını kabul ettirmiştir. İstanbul da 16 Ağustos 1838 tarihinde, İngiltere ye ticari bakımdan büyük ayrıcalıklar tanıyan ve iç ticaretin dış rekabet karşısında korunmasını tamamen kaldıran Balta Limanı Ticaret Anlaşması imzalanmıştır. Bu Anlaşma, yabancı ülke mallarının ülkeye serbestçe girişine sınırları açmış, kapitülasyon sistemini sağlamlaştırmış, Avrupa devletlerinin bu Anlaşma ile kazandıkları kısıtlamalardan kurtulma ve bir köprü başı ele geçirme 9 sonucu olarak da Avrupa malları Osmanlı pazarlarını doldurmuş, gümrüksüz giren İngiliz gelişmiş makine endüstrisi malları Osmanlı'nın korumasız el tezgahı endüstrisini kısa zamanda ezmiştir. Böylece, 17. ve 18. yüzyıllardaki gerilemelerle başlayan süreç, ekonomiyi yarı sömürge bir devlet ekonomisi konumuna düşürmüş, Osmanlı ekonomisi o dönemdeki en zayıf noktasına gelmiştir. 10 Benzeri anlaşmalar daha sonra yıllarında Fransa, Sardunya, İsveç, Norveç, Hollanda, Belçika, Prusya, Portekiz ve Danimarka gibi diğer ülkelerle akdedilmiştir. Bu anlaşma, o tarihte Sadrazam Reşit Paşa nın konağı olarak kullandığı, Boğazda bugünkü İstanbul Üniversitesi sosyal tesislerinde Dışişleri Bakanı Mustafa Reşit Paşa ile İngiltere Büyükelçisi Ponsonby tarafından imzalanmıştır. 11 Bu anlaşmanın arkasından aynı yıl Fransa ile daha sonra da diğer Avrupa devletleri ile benzeri koşullar içeren anlaşmalar imzalanmıştır. Balta Limanı Ticaret Anlaşması nın önemli düzenlemeleri şunlardır: 12 Fiyat artışlarını kontrol edebilmek için tekel (yani, yed-i vahit) altında tutulan mallardan bazılarının, bu bağlamda işlenmiş ya da 9 Hüseyin Şahin, Türkiye Ekonomisi,Uludağ Üniversitesi, İİBF, Bursa, 2007.s Düyun-u Umumiye; 11 Hüseyin Perviz Pur, Türkiye nin Borç Prangası, İstanbul, Otopsi, 2006, s., Mehmet Fatih Ekinci, Türkiye nin Mali İntiharı,Barış Platin Ltd. Şti, Haziran 2008, Ankara.s, ; 7

19 işlenmemiş tarım ürünlerinin ve sanayi mallarının, artık Hükümetin uygun gördüğü yabancı tacirlerce diledikleri gibi alıp satılabilmeleri sağlanmış, böylece İngilizlerin ülke içinde ruhsatsız serbestçe ticaret yapabilmeleri imkanı doğmuştur. Bunun anlamı, Osmanlı pazarlarının İngiliz tüccarların iç ticaretine açılmış ve uygulanan tekel sisteminin kaldırılmış olmasıdır. İngiliz vatandaşlarına, hububat, pamuk, ipek, yün ve bakır gibi, ihracı yasak veya izne tabi, Osmanlı ürünlerini serbestçe ihraç etme hakkı verilmiştir. Osmanlı Devletinin kendi topraklarında uyguladığı iç gümrükler yabancılar için tamamen kaldırılmış, yerli tüccarlar için devam etmiştir. İngiliz gemileriyle gelen İngiliz malları için ithalde bir defa gümrük ödendikten sonra mallar alıcı tarafından nereye götürülürse götürülsün bir daha gümrük ödenmeyecektir. Böylece İngiltere vatandaşları Osmanlı Devleti sınırları içinde ticaret yaparken, gümrük vergisi yanı sıra bir de ticaret vergisi ödemek durumunda olan Osmanlı vatandaşlarından bile daha az vergi ödemek imkanına kavuşmuşlardır. Yerli tüccarlar, ihraç malları için daha önce ödedikleri %3 vergi yerine %12, ithal malları için %5 ve transit mallar için %3 oranında vergi öderken, yabancılar ihraç malları ve transit mallar için vergi ödemekten muaf tutulmuşlar, sadece %5 ithal gümrüğü ödemek imkanına kavuşmuşlardır. 13 İngiliz tebaasına ve tüccarına en ziyade müsadeye mazhar devlet tüccarı (yani, diğer ülkelere tanınabilecek en düşük gümrük tarifesinden de otomatik yararlanma) statüsü tanınmıştır. Görüldüğü üzere, bu anlaşmalarla Osmanlı İmparatorluğu, iç piyasada yokluğu görüldüğünde yapağı, pamuk, ipek ve bakır gibi maddelerle hububatın dışarıya satılmasını yasaklayabilme, dışarıya sattığı mallara yüksek gümrük koyabilme, yabancı tüccarların Osmanlı İmparatorluğu içinde yerli ürün alıp, satabilmeleri için gerekli olan ruhsat için bir harç talep etme, tekel altında bulundurulan kimi malların fiyatlarını belirleme ve nihayet Avrupa menşeli mallara da gümrük koyabilme hak ve imkanından kısmen veya tamamen yoksun kılınarak, meydan Avrupa Devletlerine adeta boş bırakılmıştır. Böylece, yarı sömürge bir yapıda, açık pazar haline gelmiş olan Osmanlı Devleti ihracatın çok üstünde ithalat 13 Hüseyin Şahin, a.g.e.,s.2. 8

20 yapmak durumunda kalmış, dış ticaret açığındaki bu durum savaşlarla da birleşince, ülke, oluşan devasa finansman açıkları karşısında dış borca muhtaç hale düşmüş ve mali çöküntüsü hızlanmıştır yılında İngiltere ile imzalanan Balta Limanı Ticaret Anlaşması Osmanlı İmparatorluğu nu Avrupa kapitalizminin pazarı haline getirmiş, onu önce sanayi kapitalizminin, ardında da finans kapitalin egemenliği altına sokarak, Dünya-sistemine eklemleştirmiştir. 15 Çok ilginçtir, Balta Limanı Anlaşması nın imzalandığı 1838 tarihinde Osmanlı İmparatorluğunun dış borcu yoktur. 16 Bir bakıma bu anlaşmanın da sonucu olarak, olağanüstü durumlarda kullanabileceği önemli bir ek gelir kaynağını kaybetmiş olan Osmanlı Devleti, bir süre sonra 1854 yılında giriştiği Kırım Savaşı sırasında içine düştüğü mali sıkıntılar yüzünden ilk kez dış borçlanmaya başvurmak zorunda kalmıştır. 17 Osmanlı Devleti yıllarında, yaşanan mali bunalımın da zorlaması ile ihracattan alınan gümrük vergisini %5 ten %1 e düşürmek durumunda kalmış ve bu uygulama Birinci Dünya Savaşına kadar devam etmiştir. İthalattan alınan vergiler ise 1861 de %5 ten %8 e, 1907 de %11 e, 1913 te de %15 e yükseltilmiştir. Osmanlı Devleti Balta Limanı Ticaret Anlaşması nın kısıtlayıcı alanından Birinci Dünya Savaşı sırasında çıkmış ve daha bağımsız bir dış ticaret politikası izleyebilir duruma gelmiştir. 18 Osmanlı Devleti bu anlaşmayı sonuçlarını ve uzun vadede zararlarını bildiği halde içinde bulunduğu iktisadi, siyasi ve mali koşulların zoru ile imzalamıştır. Özellikle mali durumu zayıf olan ülkelerin dış ticaret ve gümrük politikalarında da bağımsız kalamayacakları, karşılıklılık (mütekabiliyet) ilkesi çerçevesinde davranamayacakları ve eşit olmayan koşullara boyun eğmek zorunda kalacakları burada da kendisini açıklıkla göstermektedir. 14 Hasan Sabır, Atatürk ün Ekonomi Anlayışı, İÜSBF İktisat Anabilim Dalı, Sayıştay Dergisi, Sayı 62,Temmuz-Eylül 2006,sf.3. ( der62m1.pdf.) 15 Gülten Kazgan, Tanzimattan XXI. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, Bilimsel Sorunlar Dizisi, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1999.s, Tanzimattan Cumhuriyete kadarki döneme ait ayrıntılı bilgi için bakınız: Metin Aydoğan, Türkiye Üzerine Notlar, ,Umay Yayınları, İzmir, Ocak 2008, s.17 ve s Hüseyin Şahin, a.g.e.,s Şevket Pamuk, a.g.e.s, Şevket Pamuk, a.g.e.s,