SAFEVİ DEVLETİ NİN KURULUŞU MESELESİ II: SAFEVİLER DÖNEMİNDE TARİKAT-ŞERİAT MÜCADELESİ

Transkript

1 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY- HISTORY, LAW AND POLITICAL SCIENCES Volume 2, Number 1 Pages UOT: 94(479.24) SAFEVİ DEVLETİ NİN KURULUŞU MESELESİ II: SAFEVİLER DÖNEMİNDE TARİKAT-ŞERİAT MÜCADELESİ Yılmaz KARADENİZ Amasya Üniversitesi Amasya / TÜRKİYE yilmazkaradeniz44@hotmail.com ÖZET Safevi Devleti nin kuruluşu, Şeyh Safiyüddin Erdebili nin müessisi olduğu Erdebil tarikatı ile bağlantılı olması, başlangıçta tasavvufi bir hareketin daha sonra siyasallaşması ve nihayetinde iktidarı ele geçirmesi sebebiyle İran tarihinde önemli bir hadise olmuştur. İran ve Anadolu nun Moğol istilasına uğradığı bir dönemde etkili olmaya başlayan Erdebil tarikatı ve diğer tasavvufi hareketler, İslâm şeriatını savunan fakihlerin tepkileriyle karşılaşmışlardır. Başlangıçta Sünni bir hareket olarak ortaya çıkan Erdebil tarikatı, Moğolların ve Timur un himayesiyle Şii bir çehreye bürünerek yayılmış, bulunduğu coğrafyanın mezhebi zemini üzerinde meşruiyetini kabul ettirerek siyasi iktidarı ele geçirmiştir. Şah I. İsmail öncesinde halkın İslâm ı olarak benimsetilen tarikat kuralları, müritlerin de yardımıyla İran ve Anadolu da yayıldıktan sonra kurulan devletin temelini oluşturmuşlardır. Şah I. Tahmasb döneminde tarikatın prensipleri şeriata tebdil edilmek suretiyle sofilerin nüfuzu kırılmaya çalışılmıştır. Şah ın Safevilerin iktidara geçişlerinde önemli bir rolü olan tarikatı ikinci sıraya çekmeye çalışması ve fakihlerin buna destek vermesi, tarikat ve şeriat ehli arasında mücadelelere sebep olmuştur. Anahtar Kelimeler: Safevi, Tarikat, Fukaha, Sofi, Mürit. SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN QURULUŞ PROBLEMİ II: SƏFƏVİLƏR DÖVRÜNDƏ TƏRİQƏT-ŞƏRİƏT MÜBARİZƏSİ XÜLASƏ Səfəvilər dövlətinin qurulması, Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin qurucusu olduğu Ərdəbil təriqəti ilə əlaqəli olması, əvvəlcə təsəvvüf xarekterli bu hərəkatın sonradan siyasi bir mahiyyətə bürünərək hakimiyyəti ələ keçirməsi səbəbi ilə İran tarixində əhəmiyyətli bir hadisə olmuşdur. İran və Anadolunun monqol istilasına məruz qaldığı bir dönəmdə təsirini artırmağa başlayan Ərdəbil təriqəti və digər təsəvvüf cərəyanları, islam şəriətini müdafiə edən fəqihlərin etirazlarıyla qarşılaşmışdır. İlkin olaraq sünni bir cərəyan olaraq ortaya çıxan Ərdəbil təriqəti, monqolların və Teymurləngin himayədarlığı ilə şiəliyə təmayül edərək yayılmışdır. Eyni zamanda mövcud coğrafiyanın məzhəb zəminində leqallığını qəbul etdirərək siyasi hakimiyyəti də ələ keçirmişdir. Şah İsmayıl Səfəvidən əvvəl mövcud olan təriqət qaydaları, müridlərinin də dəstəyi ilə İran və Anadoluya yayıldıqdan sonra bu dövlətin bünövrəsini təşkil etmişdir. Şah I Təhmasib dövründə təriqətin prinsipləri şəriətlə təbdil edilərək sufilərin nüfuzunun azaldılmasına cəhd edilmişdir. Səfəvilərin hakimiyyətə gəlmələrində əhəmiyyətli bir yeri olan təriqətin şah tərəfindən arxa plana çəkilməyə çalışılması və fəqihlərin də buna dəstək olmaları təriqət ilə şəriət mənsubları arasında mübarizəyə səbəb olmuşdur. Açar kəlimələr: Səfəvi, Təriqət, Füqəha, Sufi, Mürid. THE ISSUE OF ESTABLISMENT OF SAFAVID EMPIRE II: THE CONFLICT BETWEEN THE SECT AND SHARI'A AT THE AGE OF SAFAVIDS ABSTRACT Establishment of Safavid Empire is linked to the Ardabili Sect. The Sect was Sufist at first but later, it politicized and seized the power. Ardabili Sect and other sufist sects which began to have important position when Mongols invaded Iran and Anatolia were criticized by people who took side in the Shari'a and Fiqh. Ardabili Sect, which flourished as Sunni Movement at first, converted to Shi'i Movement as expanding and seized power in Iran because of Mongols and Timur. The Rules of the Sect, which were taught as islamic rules before Shah Isma il I, spread of Iran and Anatolia with the help of followers and consisted of Foundation of the State. At the age of Shah Tahmasp I, the Sect tried to make the rules of Sufist unimportant. The Shah wanted the Sect to have important role with the support of Shi'i Faqih and this aim made a conflict between Sect and People who who took side in the Shari'a. Key Words: Safavid, Sect, Faqihs, Sufi, Follower. 33

2 Yılmaz Karadeniz Giriş İran, tarihin birçok döneminde farklı tarikatların, fırkaların, mezheplerin ve dinlerin görüldüğü bir coğrafya olmuştur. Bu yüzden sürekli dikkatleri üzerinde toplamıştır den itibaren İran ın Moğol istilasına uğraması, istilanın halka getirmiş olduğu ekonomik ve sosyal sıkıntılar, bir çıkış yolu olarak görülen sofi tarikatların ve tasavvufi hareketlerin çoğalmasını sağlamış, çaresizlik içerisinde buralara teveccüh eden halk, kurtuluşu tarikatlarda aramaya başlamıştır. Moğol ve arkasından bölgeyi istila eden Timur un tarikat ve tasavvuf erbabına dokunmamaları, tarikat liderlerinin halka işgalcilere karşı gelmemeyi telkin etmelerini sağlamış, kaderine razı ettirilen halk, işgalcilerin işini kolaylaştırmıştır. Bu sofi tarikatlarından ve aynı zamanda Safevi Devleti ni kuran Erdebil tarikatı gerek Moğollardan ve gerekse Timur dan himaye görmüştür (Kureyşi, 1385: 50). لباس olarak Tasavvufu İran tarihçileri lügat ( yünlü elbise giymek) manasında پشم پوشيدن açıklamış, sofileri de kaba ve kalın yünlü elbise giyen, dünya ile alakasını kesen kişiler olarak görmüşlerdir. Bazı İslâm düşünürleri ise ilahi kaynaklı bir hikmetin bu düşünce sistemine katılmış olanlar tarafından yeni gelenlere onu aktarma geleneği olarak görmüşlerdir. Tasavvuf, hem zaman içinde sürüp gitme, hem de sonsuz kaynağı ile ilişkisi nedeniyle ardı arkası kesilmeden devam eden bir yenilenmedir demişlerdir (Altıntaş 1986:1). Bazı tasavvuf muhakkikleri ise tasavvufu irfan ve ariflerle ifade etmişlerdir. Ancak bu iki kavram farklı manalar taşımaktadır. Tasavvuf, zahidane yaşantının yolu manasında nefsin tezkiyesi ve kemale ermek olarak tanımlanmıştır. Oysa irfan, fikri bir mektep ve felsefe manasında olup işlerin hakikatini tanımaktır. Arif ise sofinin üzerinde olan ve hakikatlere tanık olmaya çalışan demektir (Kureyşi, 1385: 52). İran da Safevi Hanedanlığını tesis eden Kızılbaşlar, Erdebil tarikatının sofileri veya müritleri olup Şii ulemanın da işin içerisine girmesiyle merkezi hükümette ve taşrada tarikat ehli ile şeriat ehli olan ulema arasında çekişmeler olmuştur. Ehl-i tarikatın yüzeysel inanışlarına karşı ulemanın şeriat düşünceleri mücadele etmiştir. Bu çalışmamızda tasavvuf ehli ile ona karşı muhalefet eden şeriat ehlinin mücadelesi üzerinde durulacaktır. Ehl-i Tarikat ile Ehl-i Şeriat Arasındaki Çekişmeler ve Sebepleri İslâm dünyasında tasavvufun ortaya çıkışı, Hz. Peygamber (s.a.v) den sonra meydana gelen acıklı ve feci olaylar karşısında (Hz. Osman (r.a) ve Hz. Ali (r.a) ın şahadetleri, Kerbelâ faciası ve Hz. Hüseyin in şahadeti) Müslümanların dünyadan nefret etmeleriyle birlikte başlamıştır. İnzivaya çekilen bir kısım Müslümanlar, idarecilerin adaletsiz ve zalimane uygulamalarına bu şekilde tepki göstererek halk nazarında itibar görmüşlerdir (Nasır 1351, 106). Tasavvufi hareketler hicri birinci yılda genellikle şeriata bağlı olarak kalmış ve züht hayatı daha ağır yaşanmıştır (Gani 1374, 19). Berteles, tasavvufun ortaya çıkışını Emevi idarecilerinin uygulamalarına karşı bir muhalefet olarak görmüştür. Emevi idaresinin haksız uygulamalarından istifade eden feodal yapılara karşı bir kısım halkın karşı çıkışı şeklinde açıklamıştır. Bu dönemde sofi ıstılahı olmadığı için zahid ve abid isimlerinin kullanıldığını kaydetmiştir. Ona göre tasavvufun ortaya çıkmasında iktisadi sebepler büyük rol oynamıştır (Berteles 1356, 8). Tasavvuf, hicri üçüncü yüzyıldan sonra eleştirilmeye başlanmış, bu alandaki önemli isimler fukahanın tekfiri ile karşılaşmıştır. Bunlar arasında Bayezıd-ı Bestami, Ebu Bekir Şibli ve Cüneyd gibi mutasavvıflar önemli yer tutmuştur. Çünkü bu dönemde bazı mutasavvıflar arasında vahdet-i vücut ve fenafillâh önemli hale gelmiştir (Gani 1374, 58). Hicri dördüncü ve beşinci asırlarda ise Baba Tahir ve Ebul Hasan Harkani gibi meşayih- 34

3 Safevi devleti nin kuruluşu meselesi II: Safeviler döneminde tarikat-şeriat mücadelesi ler, tekfir edilmişlerdir. Ancak gerçek ve şeriatı savunan mutasavvıflar daha sonra hükümdarlar tarafından himaye edilmeye başlanmışlardır (Ravendi 1333, 99). Hicri altıncı asırda ehl-i şeriat ile ehl-i tarikat arasındaki çekişme devam etmiş, İbn-i Cevzi nin Telbisü l-iblis isimli eserde tasavvuf aleyhinde ifrata kaçan görüşleri, bu asrın sonunda iki taraf arasında görülen yumuşama ile izale edilmeye başlanmıştır. Bundan sonra sofiler de mutedil davranmaya başlamıştır. Yedinci ve sekizinci asırlarda ve özellikle İlhanlılar döneminde idarecilerin tasavvufu desteklemeleri sonucu İran da yayılmaya başlamıştır. Bununla birlikte İran ın güçlü bir düşman tarafından istila edilmiş olması sonucu halkın içerisine düştüğü çaresizlik tasavvufun yayılmasına sebep olmuştur. Timur un bölgeyi istilası sırasında İslâm şeriatından çok, halkın İslâm ı olarak yayılan tasavvufu desteklemesi mutasavvıflara rahatlık getirmiştir. İslâm hukukunun yani şeriatın uygulanması gerektiğini savunan fakihler,bu durumdan rahatsız olmaya başlamış ve her iki taraf arasındaki çekişme artmıştır. Tarikat ehli olan sofiler ile şeriat ehli fakihler arasındaki çekişmenin esası sadece bundan ibaret olmayıp değişik başka sebepler de vardır. Bunları şöyle sıralamak mümkündür; 1. Sofiler arasındaki yaratan ile yaratılanın tek bir kaynaktan geldiğini savunan vahdet-i vücut (varlık birliği) itikadı fakihlerin tepkisine sebep olmuştur. Vahdet-i vücut felsefesi, Allah (c.c) tan başka varlık olmadığına, mevcut olan tek varlığın Allah (c.c) olduğuna, var gibi gözüken ne varsa Allah (c.c) ın parçaları olduğuna inanmaktır. Bu inanış tasavvufun amentüsünün ilk şartı olup bu felsefenin künhüne vakıf olan mutasavvıflar Lâ ilâhe illallah demeyi terk edip la mevcude illallah diyerek bu amentüyü ikrar etmişlerdir. 2. Mutasavvıflar dinlerin vahdetini kabul ederken, şeriat ehli olan fukaha buna karşı çıkmış, İslâmiyet in diğer dinlerle hoşgörü içerisinde bulunamayacağını savunarak sofilerden ayrı düşünmüşlerdir. 3. İki taraf arasındaki ihtilaf konularından bir diğerini şathiyat oluşturmuştur. Şathiyat, sofilerin kullandıkları bazı sözlerin zahirde şeriat ve dolayısıyla Allah (c.c) ile alay etmek, batında ise şeriata aykırı olmayan sözler manasında kullanılmıştır. Ulema, bu sözlerin halk tarafından hangi manada kullanıldığının sarih olarak anlaşılamayacağını ve tarikat ehlinin bu sözlerle küfre sebep olabileceklerini söylemiştir. Hallac-ı Mansur un kullandığı enel hak sözü bu kabilden anlaşılmış ve adı geçen sofinin küfre düştüğü zannedilerek öldürülmüştür Tarikat ehli sofiler ile fakihler arasındaki önemli ihtilaflardan bir diğerini de te vilât oluşturmuştur. Sofiler akide ve usullerinde zahiri tefsiri kabul etmeyip batini tefsiri önemli saymışlardır. Bu yüzden Kur an tefsirlerinde muhtemel manalar üzerinde durarak anlamı oraya rücû ettirmişlerdir. Şeriat ehli ise buna karşı çıkarak yapılan tefsirlerde bire bir anlamın verilmesinin gerektiğini söylemişlerdir Sofilerin sarf ettikleri bazı sözlerde dini sınır ve mefhumları önemsemeyerek şeriatın mukaddes kelime değerlerine aykırı söz söylemeleri de çatışmaya sebep olmuştur. Mesela İbn-i Arabî nin günahı terk etmek günahtır sözü, fukaha tarafından tepkiyle karşılanmış ve halkın günaha sevk olabileceği söylenmiştir. 6. Tarikat faaliyetlerinin artmasıyla birlikte halk arasında tefrikanın da artması önemli bir mesele olmuştur. Halk, cami ve mescitlerden çok tarikat ehli ile hemhal olmaya başlamış ve buralara yönelmiştir. Bu mesele merkezi idarecileri de rahatsız etmiş, halk, merkezi idarenin değil, tarikat liderlerinin ve müritlerinin söylediklerine tabi olmuştur. Fukaha bu durumdan rahatsız olarak gerçek şeriatın telkin edilmediğine inandığı bu yerlerin kısıtlanmasını istemiştir. 7. Sofilerin zahirde din ile ilgili söyledikleri sözlerin ve öğretilerin temiz kalpli halkı şüpheye ve günaha sevk etme ihtimalinin olması, iki taraf arasındaki ihtilafın önemli sebeplerinden olmuştur. 35

4 Yılmaz Karadeniz 8. Sofilerin halk üzerindeki tesiri sebebiyle ulemanın halka İslâm hakikatlerini anlatmada sıkıntılar olmuş, tarikat ehli adeta arada bir tampon oluşturmuştur. Tarikatlar genellikle halka göre bir din anlayışını telkin ettikleri için fukahanın dinin ilmi hakikatlerini anlatmasına rağbet edilmemiştir. Sofilerin şahsi bilgi ve söylemleri bazen halk nazarında vahyin yerini alacak kadar saptırılmıştır. 9. Tarikat sofileri bazı yerlerde hilekâr davranarak şeyhlerini de aldatmışlardır. Onlara göre kurbiyyet derecesine yükselen insanların üzerindeki bazı zahmetli görevler sakıt olmuştur. Bu görüşleriyle fukahanın tepkisini çekmişler ve merdud sayılmışlardır (Zerinkoob 1344, 202). 10. Fukaha, sofilerin şeriat ve hakikat üzerine tefrikaya sebep olduklarını ve sadece kendilerini ehl-i hakikat saydıklarının düşünmüştür. 11. Tarikatların zikir ve merasimlerde kullandıkları musiki, raks, vb. hareket ve müzik aletleri fukaha tarafından reddedilmiştir. 12. Tarikat sofileri aklı mahkûm ederek asaleti ön plana çıkarmış ve her şeyin mihveri yapmışlardır. Bu yönüyle ulemanın tepkisini çekmişlerdir. 13. Tarikat ehli, asr-ı gaipte dünyaya teşrif edecek olan mehdi ve imamları evliya olarak kabul etmişlerdir (Kureyşi, 1385: 54-56). Yukarıda sıraladığımız rekabet sahalarını siyasi olarak lehine çevirmek isteyen Erdebil tarikatı, tasavvufu halk arasında yaydıktan ve bünyesine aldıktan sonra Şiiliğe kaydırarak idareye adım adım yaklaşmıştır. İran ın bu dönemde Moğol İlhanlı yönetiminde bulunması ve Erdebil tarikatının buradan himaye görmesi, halk arasındaki teveccühü arttırmış, şer i ahkâmın halk nezdinde böyle algılanmasını sağlamış ve fukahanın ikinci sırada kalmasına sebebiyet vermiştir. Timur un da Erdebil de bazı arazileri tarikata vakfetmesi ve maddi destekte bulunması sofilerin halk üzerindeki etkisini iyice arttırmıştır (Savory 1372, 13). Şeyh Cüneyd, saltanata giden yolun durumunu öğrenmek için Erdebil den çıkıp Karaman, Suriye, Diyarbakır ve Şirvan taraflarına gitmiştir (Tabatabai 1354, 1). Gittiği yerlerde müritlerini tahrik ederek küffar saydığı Sünnilere karşı cihat emri vermiş, tarikatı silahlı mücadeleye yönlendirmiş ve kendisi de Şirvanşahlar ile yapılan mücadelede ölmüştür (Savory 1374, 15). Yerine geçen oğlu Haydar, babasının başlattığı silahlı mücadeleyi kaldığı yerden devam ettirmiş, Türkmenlerden Kızılbaş denilen silahlı kuvvetler oluşturmuştur. Bu Kızılbaşlar başlarına taktıkları kırmızı başlıklardan dolayı halk içerisinde saygıdeğer sofiler olarak görülmüşlerdir (Şeybani 1346, 83). Mürşid-i Kâmil olarak halka tanıtılan Kızılbaşlar, Safevi gücünü göstermek için şeyhlerinin bir işareti ile düşman bildikleri insanları öldürmekten çekinmemişlerdir (Mansuri 1354, 3). Çünkü Kızılbaşlar, tarikat şeyhlerini yeryüzünde Allah (c.c) ın gölgesi olarak görmüşlerdir (Savory 1374, 32). Ancak Şah I. İsmail in Çaldıran Savaşı nda yenilmesi bu düşünceyi biraz zayıflatmıştır (Nacibahş 1372, 525). I. Tahmasb zamanında ahkâm-ı fukahaya önem verilerek Kızılbaşların sofi olarak telakki edilmemesi istenmiş, tasavvufi anlayışın şer i anlayışa çevrilmesine çalışılmıştır (Ferahani 1377, 89). Mevlevilerin de İran dan atılmasıyla sofilerin halk ve idare üzerindeki gücü azalmıştır. Şah II. İsmail, Kızılbaşları ortadan kaldırmak için harekete geçmiş, nüfuzlu sofilerden Hüseyin Kuli Halife nin gözlerine mil çektirmiştir (Safa 1373, 202). Şah II. Abbas döneminde tarikatın iktidar üzerindeki nüfuzu iyice azaltılmıştır. II. Abbas, tarikatın kendisinden önce iktidara kastettiklerini fark etmiş, bu yüzden Kızılbaşları kontrol altında tutmuştur. Ustaclu ve Tekelu boylarının reislerini birer bahane ile öldürtmüştür. Yeni orduyu Şahsevenlerden oluşturduktan sonra Kızılbaşların tarikata dönüşleri için zorlamış, tarikatlar aleyhinde ortaya çıkan hareketleri desteklemiştir. Gerçek tasavvuf ehlinden olan Molla Receb Ali Tebrizi ve Feyz Kaşani yi hima- 36

5 Safevi devleti nin kuruluşu meselesi II: Safeviler döneminde tarikat-şeriat mücadelesi ye etmiştir. Devletin inhitata ve nihayetinde inkıraza başladığı Şah Süleyman ve Şah Sultan Hüseyin dönemlerinde sofi tarikatlar tekrar dirilmeye başlamış, Kızılbaşların merkezi hükümetten ayrı toprak talepleri olmuştur. Her iki şah da meşruiyetlerini tarikattan kurtarıp fukahaya dayandırmak istemişlerdir. Şah Sultan Hüseyin, sofilerle birlikte ulemanın da etkisini kırmaya çalışmış, Molla Sadık Erdastani yi kış mevsiminde İsfahan dan sürmüştür. Erdastani nin çocukları yolda soğuktan ölmüştür. Tevhidhane isimli ve sofilerin toplandığı mekânı kapattırmıştır (Şarki, bita-tarihsiz: 256). Fıkıh uleması, zayıflamış ve zahiren insanlar tarafından yaşandığı varsayılan İslam Hukuku nu ve dini akideleri sofilikten kurtarmak için mücadele etmişlerdir. Ehl-i şeriat ile ehl-i tarikat mücadelesi sadece bir yönde olmayıp, tarikat ehlinin fukaha çizgisine getirilmesine çalışılmıştır. Mesela Feyz Kaşani, Molla Sadra ve Şeyh Bahaî gibi isimler tarikatın usullerini iyi bilen kimseler olup tarikat ve şeriat ehlini uzlaştırmaya çalışmışlardır. Onlara göre; Şeriatsız Derviş ve tarikatsız şeriatçı nefs-i emaredendir (İstilami, 1356: 572). Muhakkik Kerküki ünvanıyla bilinen Şeyh Nureddin Ali bin Abdulal Kerküki, Irak-ı Arap tan İran a muhaceret etmiş, Şah I. İsmail döneminde yüksek makamlara gelme fırsatı bulmuş, Şah I. Tahmasb döneminde siyasi, iktisadi ve dini işleri kendi uhdesine almıştır. Eyaletlere gönderdiği emirlerde kayıp imamın naibi olduğunu ve emirlerine katiyen riayet edilmesini, Şii mahiyeti olmayan fetvaların yalan sayılmasını istemiştir (Şibi, 1359: 393). Kerküki, yazdığı el Meta ani lmücrimiyye fi Redd-i Sofiye isimli eseriyle tasavvufa karşı çıkmıştır (Tehrani, 1343: 138). Bu karşı çıkış, Kızılbaşların korkusundan dolayı doğrudan tasavvufa karşı olmamış, Safevi nizamına karşı olmuştur (Şibi, 1359: 390). Kerküki nin oğlu Şeyh Hasan yazdığı Umdetü l-mekal fi Küfrü l-ehl-i Dalal isimli eserinde sofiler aleyhinde sözler sarf etmiştir. Mukaddes Erdebili ise Hadikatü ş-şia isimli eserinde tasavvufu ele almış, vahdet-i vücud akidesini savunan Muhyiddin-i Arabî, Abdurrezzak Kaşani ve Şeyh Aziz Nesefi gibi mutasavvıfları ehl-i zındıka olarak nitelendirmiştir (Bedevi, 1375: 89). Ulemanın tarikat sofilerini eleştirmeleri, Kızılbaş korkusunun da azalmasıyla artmaya başlamıştır. Şeyh Har Amili, Amelü l-amal isimli eserinde on iki imam Şia sını ve sofiliği ret ederek yaklaşık bin tane hadisi de delil olarak göstermiştir (Şirazi, 1339: 179). Yukarıda ismini zikrettiğimiz Şeyh Bahaî, şeriat ve tarikatı uzlaştırmak için çaba sarf etmiş, dinin usule muhalif olmadığını ve şahların tasavvufa düşmanlık beslememelerini istemiştir (Keyani, 1366: 194). Bahaî, İmam-ı Gazali den sonra şeriat ile tarikatı uzlaştırmaya çalışan ilk kişilerden olmuştur. Dönemin önemli tefsir, felsefe, Arap ve Fars edebiyatçılarından olan Molla Sadra, sofi görünenlere karşı sert tavır almış, hakiki tasavvufu savunarak vahdet-i vücut düşüncesine karşı çıkmış ve sofilerin kerametlerini hokkabazlık olarak görmüştür. Ancak hakiki tasavvufu savunması, fukahanın tekfirine sebep olmuş ve Şiraz ı terk ederek Kum da bir köyde yaşamaya başlamıştır. Molla Sadra nın öğrencisi Molla Muhsin Feyz Kaşani, hocasının kaldığı yerden devam etmiş, tasavvufun içerisinde bilginin de olması için mücadele etmiştir. Hakiki tasavvuf ve tarikatı benimseyen Kaşani, kendi tasavvuf anlayışını şeriat ölçüsünde Ehl-i Beyt i izleme şeklinde açıklamıştır. Avam arasında ortaya çıkan sofileri halkı aldatanlar olarak görmüş, tasavvufa karşı çıkan dönemin müçtehitlerinden Muhammed Tahir Kumi ye çok sert sözler sarf etmişse de ölmeden önce özür dileyerek helalliğini almıştır (Kureyşi, 1385: 63). Şeriat fukahası ile tarikat sofileri arasındaki çekişmenin önemli bir diğer ismi Ebul Kasım dır. Şah I. Abbas döneminin filozoflarından olan Ebul Kasım, Hindistan da bulunduğu sırada Hint tasavvufunu öğrenmiş, İran a dönüşünde tasavvufa meyilli olduğu halde sofiliğin halka telkin ettiği din anlayışına ve gös- 37

6 Yılmaz Karadeniz teriş peşindeki tembel sofiliğe şiddetle karşı çıkmıştır (Hadi,1363: 57). Tarikat yerlerinde miskin bir şekilde oturan sofilerin cemiyete zarar verdiklerini söylemiştir (Zerikoob, 13 62: 251). Şah Süleyman ve Şah Sultan Hüseyin dönemlerinin en önemli Şii ulemasından olan Allame Muhammed Bakır Meclisi, ilmi şöhreti ve siyasi nüfuzu ile idarenin üzerinde etkili olmuş ve ilmi çalışmalarını Müruc-u Şeriat isimli eserde toplamıştır. Tarikat sofiliğini İslam ın temel akidelerine zarar verici olarak görmüştür (Meclisi,1345:63). Meclisi, İsfahan şeyhülislam ı iken tarikatlarda dua ve zikir edilirken icra olunan dini musikiye karşı çıkmış ve buradaki sofi şeyhlerini sürmüştür. Meclisi nin Sünni hadislere itibar etmemesine karşı Şii kaynaklı hadisleri doğru ve sofileri de ehl-i hak olarak görmesi ise eleştirilmiştir. (Kazvini, 1367: 79). Netice İran ın Moğol istilasına uğramasından sonra halkın içerisine düşmüş olduğu iktisadi, sosyal ve psikolojik çaresizlik, tasavvufu önemli hale getirmiş, bundan istifade eden tarikat sofileri kendi fikirlerini halk nezdinde yaymışlardır. İslâm fıkhı ve şeriatından ziyade halkın İslâm ı denilebilecek bir dini anlayışı telkin etmeye çalışan tarikat ehli, İslâm Fıkhı ulemasının tepkisiyle karşılaşmışlar ve bazıları zındıklıkla itham edilmişlerdir. Mutasavvıflar, yazdıkları tefsirlerde te vile başvurarak ayetlerin zahirdeki manalarından ziyade batini manalarına önem vermişlerdir. Fakihler buna karşı çıkarak ayetlerin bire bir manalarının verilmesi gerektiğini, aksi halde halkın zihninde ittikadi yanlışların oluşabileceğini, sofilerin söylediği ene-l hak gibi sözlerin halkı küfre sevk edebileceğini savunmuşlardır. Şah I. İsmail ile birlikte devlet bünyesine iyice yerleşen tarikat ve sofilik etkisi, I. Tahmasb döneminde azaltılmaya çalışılmış, bu şekildeki bir din anlayışının gerçek dini kuralları ikinci sıraya düşürdüğünün farkına varılmış ve bu yüzden tarikat ehli ile ulema arasındaki çekişmede ulema sınıfından yana tavır alınmıştır. Tasavvuf ile şeriatı uzlaştırmaya çalışan ve tasavvufa da ılımlı bakan ulemadan bir kısmı bu hususta idareye yardımcı olmaya çalışmış ve tarikatın gerçek şeriat kurallarına çekilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Aksi halde gerçek din kurallarının halk nezdinde yanlış anlaşılacağını ve yozlaşacağını söylemişlerdir. Ancak Safevilerin zayıflamaya ve yıkılmaya doğru gittiği dönemde filizlenen tarikatlar, Afgan istilasıyla birlikte ortaya çıkan bunalımlı dönemde tekrar halk üzerinde etkili olmaya başlamışlardır. Açıklamalar 1. Şathiye, derin anlam taşıyan şiirler için kullanılmaktadır. Şath sözü, tasavvufi aşk halini sarhoşluğu ile halkın anlamayacağı ve hoşuna gitmeyeceği sözler söylenmesi demektir. Şathiyeler mutasavvıf şairlerce söylenmiş ya da yazılmış tasavvufi inançları dile getiren anlaşılması yorumlanmasına bağlı şiirlerdir. Özellikle Alevi-Bektaşi ozanlarınca söylenen Şathiye-i Sofiyane biçimindeki şiirler zamanla daha genel bir nitelik kazandırarak ciddi bir düşünce ya da duyguyu alaylı, iğneleyici bir dille işleyen şiirlerin hepsi bu isimle anılır olmuşlardır. Şathiyelerde aykırı inançlar üstü kapalı ve anlaşılmaz bir biçimde dile getirilmiştir (Yaltırık, 2002; 112). 2. Tefsir kelimesi ıstılah olarak te vilden daha önce kullanılmıştır. İslâm ın ilk asrında, Kur an ile ilgili tüm ilimler tefsir diye adlandırılmıştır. Tefsir, müfessirin bir ayet hakkındaki rivayetleri merkeze alan faaliyetini gösterirken; Te vil ise müfessirin ayet üzerindeki kişisel çabasını, zekâsını ortaya koyduğu alandır. Çünkü tefsirin anlamı, keşf ve beyandır. Bu da ancak Allah ın söz konusu ayet hakkındaki muradını belirlemeye çalışırken, Resulullah (s.a.v) dan, sahabeden veya tabiinden yaralanmayı gerektirir. Te vil ise daha özgür bir alana hitap etmektedir. Tefsir, te vilden daha geneldir. Tefsir faaliyeti daha ziyade lafızlarda ve bunların müfredatında, te vil faaliyeti ise daha çok manalarda ve cümlelerde yürütülür. Mesela, Kur an da da geçtiği şekliyle (12, Yusuf-44,100) 38

7 Safevi devleti nin kuruluşu meselesi II: Safeviler döneminde tarikat-şeriat mücadelesi rüya te vil edilir, tefsir edilmez. Tefsir, ilahi muradı kesin olarak beyan etmeyi hedeflediği için daha fazla hassasiyet ve itina gerektirir. Aynı zamanda tefsir ile uğraşana derin ve ağır bir sorumluluk yükler. Te vil muhtemel manalardan birini tercih etmek olduğuna göre, te vili yapanın tercihi çeşitli unsurlardan etkilenir. Şüphesiz ki ayeti te vil eden kişinin bilgi ve kabiliyeti, ilahi kelama ve Hz. Peygamberi (s.a.v) in sünnetine vukufu, Arap dili ve edebiyatına hâkimiyeti, bağlı bulunduğu mezhebi, hatta yaşadığı çevrenin sosyo-ekonomik ve politik yapısı tercihinde etkili olacaktır. Ebu l-beka (öl. 1094/1683), te vil ile tefsir arasındaki farkı göstermek için şöyle bir örnek يخرج تاحي من الميت و يخرج Eğer, sunmuştur. (Allah ölüden diriyi, diriden de الميت من الحي ölüyü çıkartır) ayetinden kasıt, Allah ın yumurtadan kuşu çıkarmasıdır dersek, bu tefsir olur. Fakat bununla kâfirden mümin veya cahilden âlim çıkarmayı murat ediyor dersek, bu da te vil olur (Ünal, 2012: 125). Bu hususta Nasr Hamid Ebu Zeyd in İbn-i Arabî üzerine yaptığı çalışmayı zikretmemiz yerinde olacaktır. Bu çalışmada özellikle Kur an ın çağdaş yorumunu elde edebilmek için te - vil üzerinde yoğunlaşmak suretiyle yeni açılımlar peşine düşülmüştür. Bununla alakalı olarak İbn-i Arabî nin te vil çalışmaları hakkında sitayişle bahsederek, bu çalışma üzerinde yoğunlaşarak tarihten kendine dayanaklar aramaktadır (Polat 2011; 129). KAYNAKÇA 1. Abdulhüseyin Zerinkoob. Donbale-i Costçu der Tasavvuf-u İran, Tehran Abdurrahman Bedevi. Tarih-i Tasavvuf-u İslam ez Ağaz ta Payan-ı Sudde-i Geştum Hicri, terc: Mahmud İftiharzade, Tehran Abdülhüseyin Zerinkoob. Erzeş-i Miras-ı Safeviye, Tehran Ağa Buzurg Tehrani. Ez-Zeraba a ila Tesanif-i Şia, İsmailiyan XXI, Kum Ahmed Nacibahş. Tarih-i Safeviye, Şiraz Ahmet Fethi Polat. Çağdaş İslam Düşüncesinde Kur an a Yaklaşımlar, İstanbul 2011, İz Yayınları 7. Ebul Hasan Kazvini. Fevaid-i Sofiyye, tash: Meryem Mir Ahmedi, Tehran Ekber Hadi. Şerh-i Hal-ı Mir Damad ve Ebul Kasım, İsfahan, Firuz Mansuri. Pejuheş-i Derbare-i Kızılbaş, Mecelle-i Berresiha-yı Tarihi, Sal: X, Şumare: 4, Mihr ve Aban, Tehran Hamdullah Şarki. Seyri der Tarih-i Ferheng-i İran, İsfahan (bita) 11. Hayrani Altıntaş. Tasavvuf Tarihi, Ankara 1986, Ankara Üniversitesi Basımevi 12. Hüseyin Yaltırık. Trakya Bölgesinin Tasavvufî Halk Müziği, Nefesler. Ankara 2002, Kültür Bakanlığı Yayınları 13. Kamil Mustafa Şibi. Teşy i ve Tasavvuf, terc: Ali Rıza Zükaveti Karagözlü, Tehran 1359, Emir-i Kebir. 14. Kasım Gani. Tarih-i Tasavvuf der İslâm II, Theran 1374, İntışarat-ı Zevvar 15. Mehmet Ünal. Tefsir e Giriş, Ankara 2012, Grafiker Yayınları 16. Muhammed Bakır Meclisi. Mehdi-yi Mev ud, terc: Ali Devani.,Tehran Muhammed bin Ali Ravendi. Rahatü s-südur ve Ayetü s-sürur, tash: Muhammed İkbal, Tehran 1333, Kitabfuruşi-i İlmi 18. Muhammed İstilami. Şeriat ve Tarikat Do Rah Yek Makasıd. Mecelle-i Danişikde-i Edebiyat ve Ulum-u İnsani Danişgah-ı Firdevsi, Sal: XIII, Şumare: 3, Meşhed Muhammed Masum Şirazi. Tarikü l-hakayik, tash: Muhammed Cafer Mahbub, Tehran Muhammed Muhit Tabatabai. Safeviye ez Taht-ı Post-u Dervişi ta Taht-ı Şehriyari, Mahname-i Vahid, Sal: III, Şumare: 7, Tehran Münfered Ahmed Ferahani. Muhaceret-i Ulemayı Şia ez Cebel-i Amil be İran der Asr-ı Safevi, Tehran 1377, Emir-i Kebir 22. Nizameddin Mecir Şeybani. Teşkil-i Şahinşahi-yi Safeviye, Tehran 1346, Danişgah-ı Tehran 23. Roger Savory. M. İran Asr-ı Safevi, terc: Kambiz Azizi. Tehran 1372, Neşr-i Merkez 24. Seyyid Hasan Kureyşi. Berhured-i Dö Tefekkür der Asr-ı Safevi. Dersha-yı ez Mekteb-i İslâm, Sal: 46, Şumare: 9, Azer, Tehran 1385, s Seyyid Taki Nasır. Edebiyat-ı İran, Tehran 1351, Vezaret-i Ferheng ve Hüner 26. Yevgeni Edvardieviç Berteles. Tasavvuf ve Edebiyat-ı Tasavvuf, terc: Sirus İzzedi, Tehran 1356, Emir-i Kebir 27. Zebiyullah Safa.Tarih-i Edebiyat der İran V, Tehran 1373, İntaşarat-ı Firdevsi. 28. Zeyneddin Nejad Keyani. Seyr-i İrfan der İslam, Tehran