Laktasyondaki etçi ineklerde östrusların denetlenmesi. Rene FOURNIER

Transkript

1 Nisan 2011 Bu Sayıda Laktasyondaki etçi ineklerde östrusların denetlenmesi 1 * Etçi ineklerde post-partum ovaryum aktivitesinin başlamasına ilişkin fizyolojik bilgiler * * Etçi ineklerde başlıca östrus senkronizasyon yöntemleri - Prostaglandinler - Ovysnch benzeri sistemler - Progestagenler * AB de Progestagen içeren sistemlerin modifikasyonları * CRESTAR SO senkronizasyon yöntemi Avrupa da östradiol yasağına yanıt * Senkronize etçi sürülerde reprodüktif etkinliği arttıran faktörler Rene FOURNIER 2 Marc-Antonie DRIANCOURT 1Intervet S.A. Angers Technopole BP 17144, BEAUCOUZE Fransa 2Intervet R&D. Angers Technopole BP 17144, BEAUCOUZE Fransa Yetiştiricilerin hedefi bir inekten yılda bir yavru elde etmektir. Bunun için doğum sonrası siklik aktivitenin hızlı bir şekilde başlaması gerekmektedir. Ancak özellikle buzağının emiyor olması nedeniyle, laktasyondaki ineklerde anöstrus uzun sürmektedir. Etçi sürülerde verimliliği en çok etkileyen faktör fertilite durumudur. Bu nedenle reprodüktif aktivitedeki gecikmelere bağlı ekonomik kayıpları önlemek için laktasyondaki etçi ineklerde östrusların denetlenmesi önem taşımaktadır. Etçi ineklerde post-partum özellikler Buzağılarını emziren etçi ineklerde post-partum anöstrus uzun sürmektedir. Post-partum anöstrus süresini etkileyen başlıca faktörler şunlardır: - Buzağının emiyor olması post-partum anöstrus süresini uzatır, - Beslenme: negatif enerji dengesi (postpartum ineklerde iştahın az olması ve rasyonun düşük kalitede olması), buzağılama sonrası siklik aktiviteyi geciktir, - Büyümesini tamamlamamış ilk doğumunu yapan ve annelik içgüdüsü güçlü olan ineklerde anöstrus uzun sürer (1-4 hafta), - Mevsim: etçi ineklerde hipotalamus-hipofiz ekseni gün ışığı süresine duyarlıdır. Sonbaharda doğum yapan inekler yaz mevsimini geçirdikleri için, ilkbaharda doğum yapan ineklere göre daha çabuk siklik aktivite gösterirler. - Güç doğum, ikiz doğum ve retensiyo sekundinarum olguları post-partum anöstrusun uzun sürmesine yol açar. Sütçü ineklerde olduğu gibi, laktasyondaki etçi ineklerde de doğum sonrası FSH sekresyonu ve dominant follikülün gelişimi hızlı olmaktadır (Yavas ve Walton 2000). Post-partum 5 ila 10. günler arasında 5-10 mm çapında folliküller ve 10 ile 21. günler arasında dominant folliküller gözlenebilir (Yavas ve Walton 2000), bununla beraber LH salınımındaki yetersizliğe bağlı olarak Reprodüksiyon Yönetimi Teknik Bülteni dominant follikül tamamen gelişmez, ovulasyon gerçekleşmez ve follikül atreziye uğrar. Post-partum laktasyondaki dişilerde ilk ovulasyondan önce birçok follikül dalgalanması görülmektedir. Post-partum ilk günlerde gebeliğin sonunda hipofiziyal LH stokları tükendiği için LH salınımında yetersizlik oluşmaktadır. Daha sonra p.p. 15 ve 30. günler arasında LH salınımı olmakta ancak, ineğin buzağıyı emzirmesi hipotalamustan GnRH salınımını ve sonuç olarak da pulzatil LH salınımını baskılamaktadır. Pulzatil LH sekresyonu genellikle p.p. 30. gün civarında gerçekleşmekte ve p.p. 35 ve 70. günler arasında siklik aktivite görülmektedir. Buzağılama ilk östrus ve ovulasyon aralığının uzaması genellikle besleme ve bakım yetersizliklerine bağlıdır. Farmasötik bir yaklaşım içermeksizin siklik aktivite başlıca iki şekilde arttırılabilir: - Buzağılar annelerinden geçici olarak ayrılır (2-4 gün) veya sadece günün belli saatlerinde inekler yavrularını emzirirler. Böylece, anöstrus süresi kısalır. Bu yöntem GnRH ve LH nın pulzatil salınımını arttırır ve dominant follikülün birkaç gün içerisinde ovule olmasını sağlar. Ancak, buzağıların annelerinden ayrılması bazı zorluklara yol açmaktadır. Etçi sürülerin klasik yetiştirme yönteminde iş gücü ve maliyette artışa yol açmakta, ayrıca stres ve bozulan beslenme düzeni nedeniyle buzağıların gelişimi yavaşlamaktadır; - İneklerin boğalarla temas halinde olması, boğa feromonları vasıtası ile olfaktorik stimulasyona yol açmakta bu da LH sekresyonunu arttırarak LH piki ve dominant follikülün ovulasyonunu uyarmaktadır. Böylece post-partum anöstrus dönemi kısalabilir. Bununla beraber bu yöntemin sonucu, vücut kondisyonu, doğum sayısı gibi diğer parametrelere de bağlı olarak değişebilmektedir. Bu teknikle siklik aktivitenin başlaması hızlanmakla birlikte sonucun her zaman tahmin edildiği şekilde olmayabileceği unutulmamalıdır. Östruslarındenetlenmesiamacıyla kullanılan hormonal yöntemler: Teorikte var olan birçok yöntem folliküler gelişimin kontrolü ve veya korpus luteum un regresyonuna (veya siklik olmayan dişilerde eksojen progestagenlerle yapılan tedavinin süresi) dayanmaktadır. A. Prostaglandinler: Laktasyondaki etçi ineklere uygun olmayan bir strateji Prostaglandinlerle östrusların denetlenmesi yöntemi 30 yıl önce geliştirilmiştir gün

2 arayla iki kez yapılan prostaglandin enjeksiyonları, siklik aktivite gösteren ineklerde östrus senkronizasyonu sağlamaktadır, bu protokolün etkisi prostaglandinlerin luteolitik etkisine dayanmaktadır. Laktasyondaki etçi ineklerde üreme sezonunun başlangıcında anöstrus oranı yüksek olduğu için (post-partum 70. gün civarında siklik olmayan dişilerin oranı %30-70 dir) siklik aktivite oranı yüksek sürüler dışında östrusların prostaglandinlerle denetlenmesi önerilmez. Sadece siklik olduğu belirlenen ineklerde bu yöntem uygulanmalıdır. Ancak bu da pratikte bütün hayvanların östrus senkronizasyonu göstermesi amaçlandığı için uygun olmamaktadır. Prostaglandinlerle gerçekleştirilen senkronizasyon folliküler dalgalanmayı senkronize etmeyeceği için uygun olmayabilir. Bu nedenle östrus ve ovulasyonların belli bir zaman aralığında oluşması söz konusu olacaktır. İnekler fertilitenin arttırılması için belirlenen östrusta tohumlanmalıdırlar. Tohumlamalar sadece bir tek sabit zamana toplanamaz. Ayrıca etçi sürülerde östruslar etkin bir şekilde belirlenemeyebilir. Bu sebeplerle östrus senkronizasyonunun sadece prostaglandinlerle yapılması etçi sürüler için uygun bir yöntem değildir. B. GPG/Ovsynch protokolü: etçi ineklerde uygulanması sınırlıdır Östrusların GPG protokolü ile senkronizasyonu Pursley tarafından ABD de geliştirilmiş ve OVSYNCH adını almıştır (elde edilen ilk bulgular Pursley ve ark tarafından basılmıştır). Protokol üç enjeksiyonu içermektedir (0. gün GnRH, 7. gün prostaglandin, 9. gün GnRH enjeksiyonu), ikinci GnRH enjeksiyonundan saat sonra suni tohumlama yapılır. GnRH (veya analoğu) ile prostaglandinlerin birlikte kullanılması folliküler dalgalanma ve luteal aktivitenin kontrolünü sağlamakta, böylece yalnız başına prostaglandin kullanımına kıyasla daha etkili olmaktadır. Sonuç olarak inekler östrus tespiti yapılmaksızın randevulu tohumlanabilirler. Mekanizma: - 0. gün uygulanan ilk GnRH ovulasyon veya çapı 10 mm den büyük olan folliküllerin luteinizasyonunu sağlar; böylece yeni bir korpus luteum oluşur ve 48 saat sonra yeni bir folliküler dalgalanma başlar, - 7. gün prostaglandin uygulaması, 0. gün GnRH uygulaması ile indüklenen korpus luteum un lize olmasını sağlar (tedavinin başlangıcında siklusun hangi döneminde olduğuna bağlı olarak var olan korpus luteum un da lizisi sağlanır). Luteolizis progesteronun LH sekresyonu üzerindeki inhibitörik etkisini ortadan kaldırır, böylece dominant follikül gelişir, olgunlaşır ve ovule olur. - İkinci GnRH uygulaması LH pikini uyarır ve saat sonra ovulasyon oluşumunu sağlar. Protokolün etkili olabilmesi için ilk GnRH enjeksiyonunun dominant follikül varken yapılması gerekmektedir. Bu da istatistiksel olarak dişilerin %65-70 ini kapsamaktadır. Geri kalanlarda 0. gün yeterli büyüklükte olmayan folliküller (çapı 10 mm den az olan) ovule olmaz ve yeni bir folliküler dalgalanma başlamaz. Ayrıca, GPG protokolü uygulanan ineklerin yaklaşık %30 u 10. gün yüksek progesteron konsantrasyonuna sahip olabilir, bu da ST nin başarılı olmasını engeller ve 10. günden sonra dişilerin %15 i kızgınlık gösterebilir (Mialot ve ark., 1998). Bu riski azaltmak ve 0. gün uygun follikül bulunmasını sağlamak için presenkronizasyon uygulaması yapılabilir. Ancak, bu yaklaşım bakım masraflarını arttıracağı için Avrupa şartlarında pek tercih edilmez. Anöstrustaki ineklerde GPG protokolü ovulasyonu indüklemekte, ancak bu siklik hayvanlara göre daha düşük oranlarda olmaktadır (anöstrustaki ineklerin %45 i x siklik ineklerin %85 i, Mialot ve ark., 2003). Genel olarak GPG protokolünün siklik aktivite gösteren sütçü ineklerde daha başarılı olduğu söylenebilir. GPG, uygulamaya başlandığında siklik aktivite gösteren etçi ineklerde daha iyi fertilite sonuçları vermektedir (%80 i siklik aktivite gösteren etçi ineklerde gebelik oranı %46 olarak belirlenmiştir, Mialot ve ark., 2003) C. Progestagenler: hem siklik hem de siklik olmayan dişilerde etkilidir. i) Progestagenler ve östrojenler Östrusların denetlenmesinde progestagen protokolleri 40 yıl öncesine dayanmaktadır. Bu protokoller: -Başlangıçta östrojen enjeksiyonu (östradiol esteri) veya östrojen içeren vaginal araç, gün boyunca progesteron salan vaginal araç veya kulak derisi altına yerleştirilen implant uygulaması, -Progestagen salan aracı yerleştirmeden saat önce ve araç çıkarılırken prostaglandin ve ecg/pmsg enjeksiyonu önerilmektedir (CRESTAR yöntemi için bakınız Diagram 1). Bu senkronizasyon yönteminde östrojen+progestagen kombinasyonu, hem luteal fonksiyonu hem de folliküler dinamiği kontrol ettiği için oldukça etkilidir: - Luteal fonksiyon: protokolün başlangıcında uygulanan östradiol, yeni korpus luteum üzerinde antiluteotrofik, eski korpus luteum üzerinde ise luteolitik etkiye sahiptir. Östradiol olgun korpus luteum üzerinde etki göstermediği için protokol genellikle tedavinin sonunda bir prostaglandin uygulamasını içermektedir. Korpus luteum regrese olduktan sonra progestagen salan araçtan salınan egzojen progesteron/progestagen tarafından ovaryum aktivitesi senkronize olmuş olur. Egzojen progestagen uygulaması suni bir korpus luteum etkisi oluşturmaktadır. Progestagen içeren aracın çıkarılması, senkronize luteolizis gibi etki göstermektedir. - Folliküler dalgalanma: protokolün başlangıcında (0. gün) ovaryumda bulunan bütün folliküller büyüklükleri önemli olmaksızın atreziye uğrarlar. Gelişimleri için FSH gereken daha küçük folliküller (3-10 mm) FSH salınımını inhibe eden östradiol etkisi ile (negatif başa tepki) dejenere olurlar. LH bağımlı daha büyük folliküller, protokolün başlangıcında uygulanan östradiol + progestagen kombinasyonu uygulaması ile LH konsantrasyonu düşük olduğu için yok olurlar. Böylece senkronize bir folliküler dalgalanma başlar (ortalama 4 gün sonra, bakınız Bo ve ark., 1995). Eksojen progestagenlerin sürekli uygulanması yeni bir folliküler dalgalanmanın gelişimini engellemez. Ancak dominant follikülün ovulasyonunu bloke eder (progesteronun LH üzerindeki negatif başa tepki etkisi). Progestagen içeren araç çıkarıldıktan sonra LH salınımı üzerindeki baskı sona erer ve dominant follikül ovulasyon oluşana kadar gelişimini tamamlar, randevulu ST yapılır. Protokolün sonunda ecg/pmsg enjeksiyonu (ortalama IU) siklik olmayan etçi ineklerde oldukça faydalıdır. LH ve FSH aktivitesine sahip olan ecg/pmsg folliküler gelişim ve östrojen sentezini stimüle ederek follikül ve oosit kalitesini arttırır. Özet olarak östrojen+progestagen uygulaması: - Siklik aktivite ve siklusun dönemine bakılmaksızın etkili bir folliküler ve luteal fonksiyon senkronizasyonu sağlar. - ST sırasında genç bir ovulatorik follikül bulunur (7-8 günlük). Böyle genç folliküllerin ovulasyonu fertiliteyi arttırmaktadır. Aksine kalıcı dominant folliküller (10-12 günden fazla) zamanından önce mayoz bölünme gösteren ve oosit etrafındaki somatik hücrelerin (cumulus) çözülmeye başladığı düşük kaliteli oosit içermektedir (Austin ve ark., 1999). Üreme sezonunun başlangıcında anöstrus oranının yüksek olduğu etçi sürülerde, östrojen+progestagen kombinasyonu östrus senkronizasyonu için mükemmel bir seçimdir. Gıda elde edilen hayvanlarda östrojenlerin kullanımı Ekim 2006 dan itibaren Avrupa da yasaklanmıştır (birçok üye ülkede 22 Eylül 2003 tarihli yönerge 2003/74/EC uygulamasına göre) bu durum yalnız başına progestagen kullanımının siklik olmayan dişilerde düşük fertilite oranı ile ilişkili olduğu etçi ineklerde problem olabilir (Ryan ve ark., 1995; Xu ve ark., 2000). Fertilite oranının düşük olmasına neden olan mekanizma tam olarak anlaşılmıştır. Korpus luteum bulunmadığında, egzojen progestagen uygulamasının son günlerinde optimal seviyenin altındaki progestagen konsantrasyonları LH sekresyonunu tam olarak inhibe etmez. Bu değişken LH seviyesi folliküler dinamiğin uyarılması ve yeni bir folliküler dalgalanmanın oluşması için yeterli değildir (Kojima ve ark., 1992; Kinder ve ark., 1996). Sonuç olarak yaşlı oositleri içeren folliküller oluşur. CRESTAR yöntemi ve diğer progestagen programlarında tedavinin başlangıcında östradiol enjeksiyonlarının yapılması, hemen hemen bütün ineklerde yeni folliküler dalgalanmaların oluşmasını sağlamakta ve persiste follikül riski azalmaktadır (Kinder ve ark., 1996; Yelich ve ark., 1997).

3 Reprodüksiyon Yönetimi Teknik Bülteni Şekil 1. Crestar protokolü folliküler gelişim üzerine etki mekanizması Her iki Crestar yöntemiyle elde edilen östrus senkronizasyonu iki farklı mekanizmaya dayanmaktadır. Norgestomet + östradiol kombinasyonu (CRESTAR) büyük folliküllerin regresyonunu stimüle eder (atreziye uğratarak), CRESTAR SO yöntemi ise buserelin enjeksiyonunun LH salınımına yol açması nedeniyle ovulasyonu indükleyerek folliküler dalgalanmaların senkronizasyonunu sağlamaktadır. Anöstrustaki dişilerde düzenli olarak folliküler dalgalanma oluştuğu için buserelin ile uyarılan LH piki, siklik olmayan etçi ineklerin çoğunluğunda ovulasyonun başarılı bir şekilde indüklenmesini sağlamaktadır. CRESTAR SO yönteminin özellikleri: - 0. gün var olan follikül, buserelin sadece çapı 10 mm den büyük folliküllerin ovulasyonunu sağladığı için ineklerin %70 inde yenilenmektedir (Chastat-Maillard ve ark., 2005). Buserelin uygulamasından sonra ovule olmayan folliküller ovulatorik aşamaya kadar gelişimlerini devam ettirebilirler. Kalıcı follikül oluşumunu en aza indirmek için tedavi süresinin 9-11 gün olarak belirlenmesinin sebebi budur (dominant follikülün süresi 12 günü geçince fertilite belirgin olarak azalmaktadır). - Uygulamanın başlangıcında var olan ve LH ya duyarlı büyük folliküllerin GnRH nedeniyle ovule olması aksesor korpus luteum oluşmasına yol açar. Östrus siklusunun luteal döneminde tedavi edilen dişilerde, progesteron sentezi doğal olarak oluşan korpus luteumdan salgılanan progesterona eklenir. ST yi takip eden günlerde progesteron konsantrasyonu ile fertilite arasında korelasyon tespit edilmiştir (Folman ve ark., ii) Progestagen ve GnRH uygulamaları: Östradiol esterleri Avrupa da sığırlarda kullanılamadığı için uygulamanın başlangıcında östradiol enjeksiyonu yerine GnRH enjeksiyonunu içeren alternatif östrus senkronizasyon yöntemleri geliştirilmiştir. Ayrıca, tedavinin başlangıcında östradiolün sağladığı antiluteotrofik ve luteolitik etkiyi sağlamak üzere tedavinin bitiminden 48 saat önce prostaglandin enjeksiyonu yapılmaktadır (Grimard ve ark., 2003). Bu metod, buserelin enjeksiyonu (GnRH analoğu), norgestomet implant ve prostaglan din uygulaması içeren Crestar SO yönteminin temelidir. Şu anda bu yöntemin ruhsatlandığıve pazara sunulduğu ilk Avrupa ülkeleri Türkiye ve Fransa dır. Şekil 2. CRESTAR SO protokolü ve etki mekanizması. Grafik 1. Sütçü ineklerde progesteronun yalnız başına ve östradiol veya buserelin ile kombine kullanıldığında elde edilen fertilite oranlarının karşılaştırılması. Gebelik oranı yüzdesi (ST den gün sonra ekografi). Sütçü inekler, 8 gün süreyle yerinde bırakılan ve 1,9 gr progesteron içeren araç, 7. gün P2-alfa, belirlenen östrusta ST 1990) ve bu durum fertilite oranını artırabilir. Fazladan progesteron sentezi, anöstrusta uygulama yapılan ve endojen progesteron bulunmayan etçi inekler için önem taşımaktadır. - Uygulama dönemi 9 günden kısa olmamalıdır. Aslında 0. gün GnRH ile indüklenen ovulasyon sonrası oluşan korpus luteum, 7. gün uygulanan prostaglandine duyarlı olmaktadır (yaklaşık 5 günlükken). I.A. = A.I.

4 Prostaglandinlerin implant çıkarılmadan 48 saat önce uygulanması gerektiği için implant 9. günden önce çıkarılmamalıdır. Pratikte implantın 9-11 gün süreyle yerinde bırakılması gerekir. Tedavinin kısa olmasının avantajları olmasına rağmen belirtilen süre ek bir işgücü gerektirmemektedir. Progesteron salan aracın yalnız başına kullanımıyla aynı aracın östradiol veya buserelin enjeksiyonu ile kombine uygulandığı protokoller sonucu oluşan senkronizasyonun karşılaştırıldığı çalışmada aşağıda sunulmaktadır. GnRH veya östradiolle indüklenen folliküler dalgalanmaların olduğu iki grupta da fertilite oranının yüksek olduğu tespit edildi (%58-60). Aksine sadece progesteron salan aracın kullanıldığı grupta fertilite belirgin olarak düşüktü (%50) (Ryan ve ark., 1995) (Şekil 1). 3. Öneriler ve sonuç A) Etçi ineklerde östrus senkronizasyonu için uygulama seçimi ve beklenen sonuçlar Laktasyondaki etçi ineklerde östrus senkronizasyonu yöntemleri, siklik aktivite göstermeyen dişilerde fertil bir östrus oluşmasına yardımcı olabilir. Siklus göstermeye başladıktan sonra suni veya doğal yolla tohumlanabilir. Ayrıca östrusların denetlenmesi, siklik aktivite göstersin veya göstermesin ineklerin senkronize edilmesi için zooteknik ve organize bir yaklaşımdır. Etçi inekler için en uygun senkronize yöntemi progesteron içeren araçların uygulanmasıdır. Bu teknik, hem iş gücünün az olması (yetiştirici ve tohumlayıcı için) hem de doğumların bir araya toplanmasını sağladığı için avantajlıdır. Ayrıca, üreme sezonunun erken döneminde bütün dişiler tohumlandığı için sürünün genel fertilite oranı da artmaktadır (özellikle uygulamadan önce östrus göstermeyen hayvanlarda). CRESTAR SO yönteminde östradiol yerine buserelin kullanılması belirlenen östrusta tohumlama yapıldığında elde edilen bulgulara benzer şekilde fertilite oranının yüksek olmasını sağlamaktadır. Fransa da yapılan birçok çalışmada CRESTAR SO nun farklı ırklarda etçi düve ve ineklerde ve siklik ve siklik olmayan dişileri kapsayan sürülerde ovulasyonu başarılı bir şekilde senkronize ettiği tespit edilmiştir (Tablo 1). CRESTAR SO ile Fransa da Charolaise ineklerinde iki yeni çalışma gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada elde edilen bulgular şunlardır: - Düvelerde ST sonrası fertilite, implant çıkarıldıktan sonra saat sonra yapılan ST sonrası fertilite oranına benzer bulundu. Böylece pratikte düvelerin tohumlanabileceği 12 saatlik bir zaman dilimi bulunmakta bu da planlamayı kolaylaştırmaktadır. - İneklerde fertiliteyi arttırmak için implant çıkarıldıktan 48 saat sonra tek bir ST yapılması yeterlidir. B) Başarılı bir senkronizasyon için gereken faktörler Etçi ineklerde doğal aşım veya ST sonrası fertiliteyi etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerin bazıları hayvanlarla ilgili iken (doğum sayısı, güç doğum vs.) bazıları ise bakım şartlarıyla ilişkilidir (besleme, gebelik mevsimi, emzirme vs.). i) Beslenme durumu ve optimum vücut kondisyon skoru Kural olarak inekler üreme sezonunun başında çok zayıf olmamalıdırlar. Progesteron uygulamasının başlangıcında çok zayıf olan ve iyi beslenen ineklerin gebelik oranları karşılaştırıldığında puanlık farklılıklar tespit edilmiştir (Grimard ve ark., 2003). Vücut kondisyon skorunun multipar hayvanlar için 2,5, primipar hayvanlar için ise 3 olması idealdir (1-5 lik skalaya göre). Ayrıca, inekler senkronizasyon süresince kilo kaybetmemelidir. Özellikle sonbaharda meradan zayıf dönen ineklerin kışın dikkatli bir şekilde beslenmesi gerekir. Primipar ineklerin kışın dengeli beslenmesi, üreme sezonunun başlangıcında siklik aktivitenin gecikmesini önleyecektir. Vücut kondisyon skoru düşük olan hayvanlarda (skor 2) flushing yapılması (senkronizasyon uygulaması başında ve ST sonrası 3 hafta süreyle iki ek UF) iyi sonuçlar vermektedir ve gebelik oranını puan arttırabilir (Grimard ve ark., 2005b). Flushing uygulamasının kondisyonu iyi olan hayvanlarda kontraendike olduğu unutulmamalıdır (Ka bananda ve ark., 1993). Ayrıca hayvanların aşırı kilo alması da engellenmelidir. Fazla beslenmenin maliyetinin yüksek olması bir yana, aşırı beslenmiş dişilerin güç doğum yapabileceği, post partum ovaryum aktivitesinin gecikebileceği ve fertilitenin düşük olacağı da göz önüne alınmalıdır. Tablo 1. Fransa da çeşitli etçi sürülerde CRESTAR SO yöntemiyle elde edilen fertilite bulguları (Fournier ve ark., 2004; Barreteau ve ark., 2005; Grimard ve ark., 2005a). No. of females Breed Cyclic Pregnancy diagnosis AI CRESTAR SO Fertility 1st AI CRESTAR Fertility 1st AI CRESTAR SO Exp heifers and cows Charolaise 51 % Echography 40 - Single service, at 48 hours 46 % 51 % Exp cows Charolaise 49 % Echography 30 - Two servicess, at 48 and 72 hours Exp cows Blonde d Aquitaine, Limousine 72 % PSPB determina - A.I. Single service, at 48 hours 59 % 60 % 73 % 75 %

5 ii) Doğum sayısı Genellikle primipar ineklerde anöstrus dönemi multipar ineklere göre yaklaşık 3 hafta daha uzundur (Grimard ve Mialot 1990) ve fertilite oranı da 20 puan daha düşüktür. Bunun nedeni primipar ineklerin yoğun annelik içgüdüsü ve negatif enerji dengesi sebebiyle post partum ovaryum aktivitesindeki gecikmeye duyarlı olmasıdır (enerjinin önemli bir kısmı primipar ineklerde hala büyüme için kullanılmaktadır). Ayrıca böyle dişilerde güç doğum insidansı daha fazla olmakta ve bu da post partum anöstrusu uzatmaktadır. Bu nedenle ilk doğumunu yapan düvelerin vücut kondisyonunun iyi olmasına ve belirli bir vücut ağırlığına sahip olmalarına (yetişkin ağırlığın 2/3 ü) dikkat edilmelidir. Primipar ineklerin post-partum ilk iki ay süresince çok fazla zayıflamamaları gerekmektedir. Aksi takdirde normal fonksiyonlarına dönmeleri epey zaman alacaktır. iii) Doğum ve komplikasyonlar Güç doğum (doğuma müdahale, sezaryen operasyonu) doğum hijyeninin kötü olması ve doğum kanalındaki lezyonlar (vaginal laserasyon) siklik aktivitenin gecikmesine ve fertilitenin azalmasına neden olabilir. Reprodüktif performanstaki bu azalma kısmen uterus enfeksiyonlarının artışıyla da ilişkilidir. Güç doğum görülen ve yavrunun çekip çıkarıldığı veya sezaryen operasyonu yapılan dişilerde normal doğum yapan dişilere göre fertilitenin daha düşük olduğu (15-30 puan) belirlenmiştir (Grimard ve ark., 2003; Humblot ve ark., 199 6). Bu nedenle güç doğumları azaltmak için damızlıkların dikkatli bir şekilde seçilmesi gerekmektedir. Ayrıca doğum sırasında hayvanların çok fazla rahatsız edilmemesi ve hijyenik şartların sağlanması gerekmektedir (vulvanın temizlenmesi, eldiven giyilmesi vs). Reprodüktif performansı azalttığı bilinen risk faktörlerine karşı yetiştiriciler tarafından gerekli önlemler alınmalıdır. Yapılan bir çalışmada (Humblot ve ark.,1996) CRESTAR yöntemiyle senkronize edilen Charolaise ırkı primipar ineklerde fertilitenin, normal doğum yapan, ST sırasında vücut kondisyonu uygun olan (skor 2,5) ve buzağılama ve ST aralığı 70 günden az olan dişilerde %72 oranında olduğu tespit edilmiştir. Aksine fertilite oranı doğuma müdahale edilen, vücut kondisyon skoru düşük olan (>2,5) ve buzağılama ve ST aralığı 70 günden kısa olan primipar ineklerde %30 civarındadır. Östrusların farmakolojik olarak denetlenmesi sürüde östrus, ovulasyon ve tohumlamaların senkronizasyonunu sağlamakta ve östrus tespitine gerek kalmamaktadır. Senkronizasyon yöntemleri arasında progestagen içerenlerin, laktasyondaki etçi ineklerde, özellikle dişilerin büyük çoğunluğunun siklik aktivite göstermediği sürülerde en uygun yöntem olduğu görülmektedir. Progestagen içeren klasik yöntemler östrojen (östradiol esterleri) de içermektedir. Avrupa da ineklerde östrojen kullanımı yasaklandıktan sonra yapılan çalışmalarda progestagenlerin GnRH ile kombine kullanımının, siklik aktivite bulunup bulunmaması, siklik aktivite gösteren dişilerin siklusun hangi döneminde olduğu ve doğum sayısı önemli olmaksızın yüksek fertilite ile sonuçlandığı gözlenmiştir. iv) Üreme mevsimi Sonbaharda gerçekleşen doğumlar sonrasında kışın gerçekleşen (özellikle Şubat ve Mart) doğumlarla karşılaştırıldığında ovaryum aktivitesi daha çabuk başlamaktadır. Kış mevsiminin günler daha kısa olduğu, besin çeşitliliği bulunmadığı, fiziksel egzersiz daha az olduğu ve yeterli ışık bulunmadığı için reprodüktif performans üzerine olumsuz etkileri bulunmaktadır. Sonbaharda etçi ineklerin %70 i post-partum 70. günde siklik aktivite göstermekte, bu oran kışın %30 a inmekte ve hatta primipar ineklerde %15 i bulmaktadır (Charolaise ırkında elde edilen veriler). v) Emzirme Etçi ineklerde siklik aktivitenin gecikmesindeki en önemli neden buzağının emiyor olmasıdır. Emzirme GnRH sentezini ve dolayısıyla pulzatil LH sekresyonunu engellemektedir. Avrupa daki yetiştirme koşullarında buzağı annesinden ayrılır ve post-partum günler arasında siklik aktivitenin başladığı gözlenir.

6 KAYNAKLAR AUSTIN E. J., MIHM M., RYAN M. P., WIL LIAMS D. H., ROCHE J. F. E ect of dura - tion of dominance of the ovulatory fol - licle on onset of estrus and fertility in heifers. J Anim Sci 1999; 77: BARRETEAU S., SOULARD S., HARNOIS G., MONLOUIS J.D., DRIANCOURT M. A. E cacité de la combinaison de GnRH et d un implant de norgestomet pour la synchronisation des chaleurs chez les bovins. Recueil des Journées 3R Paris BO G. A, ADAMS G.P., CACCIA M., MAR - TINEZ M., PIERSON R.A., MAPLETOFT R.J. Ovarian follicular wave emergence estradiol in cattle. Anim Reprod Sci 1995;39: CHASTANT-MAILLARD S., FOURNIER R., REMY D. Les vagues folliculaires Actu - alités sur le cycle de la vache. Le Point Vétérianire N spécial décembre 2005;36:8-15. FOLMAN Y., KAIM M., HERZ Z., ROSEN - BERG M. Comparison of methods for the synchronization of oestrous cycles in dairy cows. 2. E ects of progester - one and parity on conception. J Dairy Sci 1990;73: FOURNIER R., DRIANCOURT M. A., BAR - RETEAU S. Synchronisation des chal - eurs et IA programmée chez les bovins. Journées Nationales des GTV, TOURS. 2004: GRIMARD B., FRERET S., GIPOULOU C., DELIZE F., CHAMBON G., DEWAELE M., DRIANCOURT M.A., ROSSO V., FOURNI - ER R., HUMBLOT P., PONSART C. Fer - tilité à l oestrus induit de génisses vi - ande et de vaches allaitantes traitées à l aide du nouveau protocole Crestar SO. Bulletin des GTV Juillet, N 40 (à paraître). GRIMARD B., PONSART C., HUMBLOT P., GIPOULOU C., ROSSO V., FOURNIER R., DRIANCOURT M. A. E cacité dans les conditions françaises de l association buséréline - norgestomet prosta - glandine (méthode CRESTAR SO ) pour synchroniser les chaleurs chez les bo - vins. Proceedings de la Journée de la Société Française de Buiatrie Posters. 2005a: GRIMARD B., PONTER A., AGABRIEL J., BLANC F., ENJALBERT F. Alimentation des vaches allaitantes et performances de reproduction. Journée Nationale de la SFB, Paris. 2005b: GRIMARD B., HUMBLOT P., PONTER A.A., CHASTANT S., CONSTANT F., MIALOT J. P. E cacité des traitements de synchro - nisation des chaleurs chez les bovins. INRA Productions Animales 2003;16 (3): GRIMARD B., MIALOT J. P. Avancer et re - grouper les vêlages grâce à la maîtrise des cycles sexuels dans les systèmes allaitants traditionnels. Elevage et in - sémination 1990;240: GRIMARD B., FRERET S., GIPOULOU C., DELIZE F., CHAMBON G., DEWAELE M., DRIANCOURT M.A., ROSSO V., FOURNI - ER R., HUMBLOT P., PONSART C. Fertilité à l oestrus induit de génisses viande et de vaches allaitantes traitées à l aide du nouveau protocole Crestar SO. Bulle - tin des GTV Juillet, N 40: HUMBLOT P., GRIMARD B., RIBON O., KHIREDDINE B., DERVISHI V., THIBIER M. Sources of variation of post-partum cyclicity, ovulation and pregnancy rates in primiparous Charolais cows treated with norgestomet implants and PMSG. Theriogenology 1996;46: KABANDANA F., GRIMARD B., HUMBLOT P., THIBIER M. E et d une supplémenta - tion alimentaire sur l e cacité des trait - ements d induction et de synchronisa - tion de l oestrus chez la vache allaitante. Elevage et insémination 1993;258: KINDER J.E., KOJIMA N., WEHRMAN N. E., FIKE K. E. Progestin and estrogen regulation of pulsatile LH release and development of persistent ovarian fol - licles in cattle. J Anim Sci 1996;74: KOJIMA N., T.T. STUMPF, A.S.CUPP, L.A. WERTH, M.S. ROBERSON, M.W. WOLFE, R.J. KITTOK, J.E. KINDER. Exogenous progesterone and progestins as used in estrous synchrony regimens do not mimic the corpus luteum in regulation of luteinizing hormone and 17 -estra - diol in circulation of cows. Biol Reprod 1992;42: MIALOT J. P., CONSTANT F., DEZEAUX P., GRIMARD B, DELETANG F. PONTER A. A. Estrus synchronization in beef cows : comparison between GnRH + PGF2 + GnRH and PRID + PGF2 + ecg. Therio - genology 2003;60: MIALOT J. P., PONSART C., PONTER A. A., GRIMARD B. L anoestrus post-par - tum chez les bovines : thérapeutique raisonnée. Journées Nationales des GTV, Tours PARIS A. & coll. Numéro special Hor - mones et promoteurs de croissance. Productions Animales 2006;19(3): PURSLEY J.R., MEE M. O, WILTBANK M. C. Synchronisationof ovulation in dairy cows using PGF2alpha and GnRH. The - riogenology 1995;44: RYAN D. P., SNIJDERS S., YAAKUB H., O FARRELL K. J. An evaluation of estrus synchronization programs in reproduc - tive management of dairy herds. J Anim Sci 1995;73: XU Z. Z., BURTON L. J., Mc DOUGALL S., JOLLY P. D. Treatment of noncyclic lactating dairy cows with progesterone and estradiol or with progesterone, GnRH, prostaglandin F2 and estradiol. J Dairy Sci 2000;83:

7 YAVAS Y., WALTON J. S. Postpartum acy - clicity in suckled beef cows : a review. Theriogenology 2000;54: YELICH J. V., GEISERT R. D., SCHMITT R. A. M., MORGAN G. L., McCANN J. P. Per - sistence of the dominant follicle during melengestrol acetate administration and ist regression by exogenous estro - gen treatment in beef cattle. J Anim Sci 1997;75: Intervet Veteriner İlaçları Paz. ve Tic. Ltd. Şti. Şişli Ayazağa Yolu No:3 Çelik İş Merkezi B Blok Kat:1 Ayazağa / İstanbul Tel : Fax : info.tr@intervet.com Ücretsiz Ürün Danışma Hattı: RB