Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları

Transkript

1 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları evzat Fırat Kunduracı * Özet: Kentleşmenin doğurduğu temel sorun alanlarından olan kent yoksulluğuna ve barınma sorununa çözüm olarak sosyal konut politikaları geliştirilmiştir. Đlk örnekleri 19. yüzyıl sonunda Avrupa da görülen sosyal konutlar, 20. yüzyıl ilk yarısında dünya savaşları ve ekonomik krizlerin etkisiyle tüm gelişmiş ülkelerde hızla yayılmıştır. Gelişmekte olan ülkelerde ise sosyal konutlar 20. yüzyıl son çeyreğinden itibaren uygulama alanı bulmuştur. Çalışmada, sosyal konut uygulamaları demografik, ekonomik ve konjonktürel bağlantılarıyla incelenmektedir. Çalışma, sosyal konut uygulamalarının gelişim tarihini ve günümüzdeki uygulamalarını, gelişmiş ve gelişmekte olan ülke örnekleri üzerinden ele almasıyla alanında özgün bir niteliğe de sahiptir. Anahtar Kelimeler: Sosyal konut, konut politikası, kentleşme, yoksulluk. Socıal Housıng Practıces in the World and Turkey Abstract: Social housing policies have emerged as a solution to urban poverty and housing problem, one of the major problems caused by urbanization. Social housing that dates back the 19 th century of Europe has quickly become common practice due to world wars and economic crises in the first half 20 th century. Developing countries have begun to adopt social housing practices since the last quarter of 20th century. In this study, social housing practices have been analyzed in the context of demography, economy, and economic cycles. This study is unique in its field as it discusses the development of social housing practices and its current implementations through the examples in developed and developing countries. Key Words: Social housing, housing policy, urbanization, poverty. GĐRĐŞ Dünya nüfusunun hızla kentleştiği bir çağda yaşamaktayız. 20. yüzyılın ilk yarısında dünya üzerinde 10 milyondan fazla nüfusu olan (megakent) sadece iki kent var iken, bu sayı 20. yüzyılın 3. çeyreğinde 3 e, günümüzde ise büyük bir artışla 23 e yükselmiştir. Bu değişim süreci iki yüzyılı aşkın bir dönemde tüm dünyada gerçekleşmekte olan kırsal bölgelerde tarımın makineleşmesi ve kent * Dr. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü 06510, Çankaya/Ankara/Türkiye. Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 22, Sayı 3, Temmuz 2013, s

2 54 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 çevrelerinde endüstri bölgelerinin gelişimiyle bağlantılıdır. Tarımın makineleşmesi ve sanayileşme kırsal nüfusun hızla kentlere yönelme sürecini de beraberinde getirmiştir. Bu süreç, dünya nüfusunun görece düşük bir oranını bünyesinde barındıran kent nüfusunun kır nüfusu aleyhine hızla artmasına yol açmıştır. Kabaca 19. yüzyılda başlayan bu süreç, yirminci yüzyılda da devam etmiş ve 2000 li yılların başlarında dünya kent nüfusu dünya kır nüfusuna eşit hale gelmiştir. Bu değişim sürecinin önümüzdeki on yıllarda da hızla devam etmesi ve 2050 yılında dünya nüfusunun % 70 inin kentlerde % 30 unun ise kırsalda yaşıyor olması beklenmektedir. Değişimin teknoloji ve sermaye ile doğrudan bağlantılı oluşu, bu ikisine diğer ülkelerden daha fazla ve daha önce sahip olan gelişmiş ülkelerin bu değişim sürecini de diğer ülkelerden daha önce yaşamalarına yol açmıştır. Gelişmekte olan ülkeler ise değişim sürecini 20. yüzyıldan başlayarak günümüze dek sürekli artan bir hızla yaşamaya devam etmektedirler. Kırdan kente kitlesel düzeyde yönelen göçün temel özelliklerinden birisi, bu insanların yaşadıkları meskenlerini ve işlerini terk etmeleri nedeniyle işsiz olmaları ve göç ettikleri yerlerde kitlesel düzeyde konut-barınma sorunu yaşamalarıdır. Bu durum kentlerde yoksulluğun ve konut sorununun büyük oranlara ulaşmasına yol açmaktadır. Kırdan kente göç, kentlerdeki konut talebini artırmasına karşın bu talep artışına yol açan insanların çoğunluğunun kentlerdeki konut fiyatlarının ve kiralarının yüksekliği nedeniyle bu taleplerini piyasa koşullarındaki arz yoluyla karşılayamayacak olmaları da söz konusudur. Bu durum da kent yoksullarının kötü ve yetersiz koşullardaki barınaklarda yaşamalarına neden olmaktadır. Göç nedeniyle yoksul nüfusun kentlerde görece fazlalaşması; bu barınaklardan yararlananların sayısının büyük hızla artmasına ve kentler içerisinde giderek büyük çapta yoksul mahalleler (gecekondu mahalleleri, slum) oluşmasına yol açmaktadır. Bunun sonucunda da kentlerde altyapısı ve kentsel hizmetleri yetersiz; yoksulluğun, sosyal dışlanmışlığın ve suç oranlarının yüksek olduğu mekanlar ortaya çıkmaktadır. Kentlerde yoksulluğun hızla artması, yaşanabilir konut ihtiyacının kent sakinlerinin önemli bir kesimi tarafından lüks haline gelmesi, yoksulluk ve onunla bağlantılı toplumsal sorunların giderek tüm toplum için ciddi tehditler oluşturması bu alana kamusal müdahalenin zorunlu hale gelmesine yol açmaktaydı. Bu alana yapılan kamusal müdahale tüm dünyada Sosyal Konut anlayışının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Sosyal konutlar Avrupa da, kentlerdeki yoksulların konut ihtiyacını piyasadaki kira fiyatlarının daha altında kamunun sübvansiyonlarıyla karşılanması şeklinde gelişti. Gelişmekte olan ülkelerde ise sosyal konut anlayışı dar gelirli kesime yönelik düşük faizli, uzun vadeli konut kredisi uygulanan toplu konutlar biçiminde gerçekleşti.

3 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 55 Dünyada ve Türkiye de sosyal konutların tarihi gelişim sürecini inceleyen bu çalışma, alanında iki özgünlüğe sahiptir. Birincisi; Türkçe literatürde sosyal konut olgusunu akademik anlamda inceleyen neredeyse ilk araştırma olmasıdır. Đkincisi; sosyal konut alanında yabancı literatürde birçok çalışma bulunsa da sosyal konutların tüm dünyadaki tarihi gelişim süreçlerini ülke örnekleri ve ortaya çıktıkları koşullar ekseninde ele alan neredeyse ilk çalışma olmasıdır. Sosyal konut alanındaki yabancı literatür de büyük oranda batılı araştırmacılar tarafından Avrupa ve Amerika daki sosyal konutlar üzerine yapıldığından bu ülkelerdeki sosyal konutların gelişim süreci üzerine odaklanmakta ve kabaca üç evrede (20. yüzyıl başından 2. Dünya Savaşına, 2. Dünya Savaşından 1980 lere, 1980 lerden günümüze) ele alınmaktadır. Bu çalışmada ise hem gelişmiş batılı ülkelerin hem de gelişmekte olan ülkelerin görece yeni olan sosyal konut uygulamaları incelendiğinden tarihsel gelişim süreçleri batılı literatürdeki gibi üç evrede ele alınsa da, üçüncü evrede gelişmekte olan ülkeler de incelenerek sosyal konut alanında küresel gelişim seyri ortaya konulmaktadır. 3. evrede, birbirine tamamen zıt sayılabilecek batılı ülkeler ile gelişmekte olan ülkelerin sosyal konut politika ve uygulamaları ortaya çıkış nedenleri ve sonuçları ekseninde incelenmektedir. Görece yeni olan (2009) Türkiye deki sosyal konut uygulamalarının bu gelişim seyrindeki yeri çalışmanın son bölümünde araştırılacaktır. BATIDA SA AYĐLEŞME ĐLE BĐRLĐKTE SOSYAL KO UTLARI GELĐŞĐMĐ (19. YÜZYILDA ĐKĐ CĐ DÜ YA SAVAŞI A) Tarımda makineleşmenin ve sanayi kentlerinin ilk ortaya çıktığı ülkeler, kırdan kente göçü tetikleyen bu gelişmelerle bağlantılı olarak sosyal konut sorununu da ilk yaşayan ülkeler olmuştur. Bu sorunun ulaştığı toplumsal düzeyi bu alanda yapılan yasal düzenlemelerden de anlayabilmekteyiz. Sosyal konut alanında ilk yasal düzenlemenin 1889 da Belçika da yapılması, bu ülkeyi 1890 da Đngiltere nin, 1894 te Fransa nın, 1901 de Hollanda nın izlemesi (Reinprecht - Wassenberg, 2008: 33-35) birer rastlantı olarak görülmemektedir. Sosyal konut alanında bilinen ilk büyük sosyal konut uygulaması Đngiltere de, Londra nın Bethnal Green bölgesinde yapılmıştır da inşasına başlanan sosyal konutlar 1900 yılında tamamlanmıştır. Bethnal Green sosyal konutları, yaklaşık 6000 kişinin kötü koşullar altında yaşadığı barınakların yerine yapılmışlardı. Bu barınaklarda yaşam koşullarının ne derece olumsuz olduğunu burada doğan bebeklerdeki ölüm oranının, Londra nın geri kalan kısımlarındaki bebek ölüm oranlarından dört kat daha fazla olması bile tek başına göstermektedir (Greenhalgh ve Moss, 2009: 18). 19. yüzyıl Avrupa sanayi kentlerinin hemen hepsinde benzer olumsuzluklar söz konusu idi (David le Blanc, 2005: 5). Đşçiler oldukça olumsuz koşullar altında ve düşük ücretlerle çalışmak zorunda idi. Ücretlerdeki düşüklük işçi bir ailenin en asgari düzeyde yaşamını sürdüre-

4 56 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 bilmesi için yalnızca ebeveynlerin değil çocukların bile çalışmasını (uzun çalışma süreleri içerisinde) gerektirmekteydi (Talas, 1995). Bu durum başta Đngiltere, Fransa, Almanya, Hollanda ve Kuzey Đtalya olmak üzere ilk sanayileşen bölgelerin hemen hepsinde geçerli idi. Yoksulluk, sefalet ve aşırı nüfus artışı ile bağlantılı gelişen kitlesel konut sorunu, sosyal konut uygulamalarının sanayileşmiş ülke ve bölgelerde yaygınlaşmasını sağlamıştır. Yukarıda da belirtildiği gibi sorunun büyüklüğü, sanayi kentlerinin nüfusunun büyük bir hızla artmasıyla bağlantılıydı. 19. yüzyıl başında Londra nın nüfusu tarihinde ilk kez 1 milyonu aşmış, 20. yüzyıl başında ise 6.5 milyona ulaşmıştır. Nüfusu 1 milyonun üzerine çıkan kentler arasına 19. yüzyıl ikinci yarısında sırasıyla Paris, New York ve Viyana da katılmıştır. 20. yüzyılın ilk yarısında bu şehirlere çok daha fazla sayıda kent eklenecek ve 2. Dünya Savaşı sırasında nüfusu 1 milyonun üzerinde olan kent sayısı 41 e ulaşacaktır (Demir ve Çabuk, 2010: 202). Bu ülkelerdeki merkezi ve yerel yönetimler bu konutları doğrudan kendileri yaptıkları gibi konut kooperatiflerine de yaptırabilmekte, bu kooperatiflere sosyal konut yapmaları durumunda elverişli koşullarda kredi verme, hisselerini satın alma, yapı gereçleri ve arsa yardımı yapma ve vergi indiriminde bulunma şeklinde destek olmaktaydılar (Keleş, 1997: ). Merkezi ve yerel yönetimler konut kooperatiflerinin yaptıkları bu desteklere karşılık bu konutlarda kimlerin hangi koşullarda kalacağı, kira bedellerinin hangi düzeyde olacağı gibi kriterleri belirlemekteydiler. 19. yüzyıl sonlarında sanayileşmiş ülkelerin büyük kentlerinde başlayan sosyal konut uygulamaları 1. Dünya Savaşına kadar düşük yoğunlukta devam etmiş, 1. Dünya Savaşı nın kentler ve kitleler üzerindeki yıkıcı etkileri bu alandaki politika ve uygulamaların ivme kazanmasına yol açmıştır (Reinprecht ve Wassenberg, 2008: 34) ekonomik krizi işsizlik ve yoksulluk üzerinde uzun süreli etkileriyle kentlerde sosyal konutlara yönelimin 2. Dünya Savaşı öncesi son ve en önemli dalgasını oluşturmuştur. Đngiltere de ise sosyal konut yapımında 1. Dünya Savaşına kadar çok ciddi gelişmeler yaşanmamış, savaşın kitleler üzerindeki yıkıcı etkisi Savaşın hemen sonrasındaki dönemde sosyal konut alanına büyük yatırımların yapılmasına yol açmıştır. Hollanda da, Đngiltere gibi 19. yüzyıl sonlarında küçük çaplı da olsa sosyal konutların yapımına başlamıştır. Sosyal konut projelerinin sayısı 1. Dünya Savaşı nın hemen öncesinde 300 e ve 1922 de ye ulaşmıştır. 1. Dünya Savaşı ndan 1925 e kadar yapılan toplam sosyal konut ünitelerinin sayısı ise e yaklaşmaktaydı. Ülke, 1930 lardan 2. Dünya savaşına kadar olan dö-

5 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 57 nemde ise -diğer gelişmiş ülkelerin aksine- sosyal konut yapımını önemli oranda azaltmıştır (Davis, 2001:8-9). ABD de ise durum biraz daha farklıdır. 1. Dünya Savaşı na geç giren, savaş ekonomisinden diğer ülkeler aleyhine büyük kazançlar elde eden ve kendi topraklarında bu Savaşı yaşamayan ABD toplumu için savaşın yıkıcı sonuçları söz konusu değildi. Aksine refahın Dünya Savaşı ile birlikte artışı söz konusu idi. Bu nedenle ABD de 1. Dünya Savaşı sonrası orta ve dar gelir grubundaki kesimlere yönelik konut sorununun varlığı diğer batılı gelişmiş ülkeler gibi hissedilmedi (Stone, 2003). Öyle ki 19. yy. sonunda ABD kent nüfusunun % 37 si oturduğu konutun sahibi iken bu oran 1. Dünya Savaşı sonrasında % 41 e yükselmişti. ABD de sosyal konut ihtiyacının bir toplumsal gereksinime dönüşmesi ancak 1929 ekonomik krizinden sonra olmuştur. Bu büyük kriz, ABD de başlamış ve birkaç yıl içinde yıkıcı etkilerini tüm dünyada hissettirmişti. ABD borsasının çöküşü ile başlayan kriz ekonominin tüm sektörleri üzerinde en yıkıcı etkilerini 1933 yılına kadar göstermeye devam etmiş, 1933 e gelindiğinde işsizlik % 25 düzeyine ulaşmış, ulusal gelir üçte bir oranında düşmüştür (Stojanovic, 2008: 5-8; Ezer, 2010: ). Đşsizliğin büyük bir hızla artması ABD toplumunun hızla yoksullaşmasına ve kentlerdeki konut fiyatlarının orta ve dar gelirliler için karşılanamaz düzeye çıkmasına yol açmıştır. Bunun sonucu olarak ABD de 1929 ekonomi krizi sonrasında sosyal konut projeleri bir ihtiyaç olarak uygulanmaya başlanmıştır. ABD deki sosyal konut projeleri, Avrupa daki uygulamadan farklı olarak konut stoku içerisinde görece küçük bir oranla uygulanmaktaydı (Stone, 2003: 6-7). Avrupa ülkelerinde ise sosyal konutlar ülke konut stoku içerisinde önemli bir yer tutan konutlardı. Đki dünya savaşı arasındaki dönemde Đngiltere deki konut üretiminin %75 ini tek başına kamu kuruluşları yapmıştı (Keleş, 1997: 284). 2. Dünya savaşı öncesi yalnızca Đngiltere deki sosyal konutların sayısı 1 milyonu aşmıştı ve ülke konut stoku içindeki oranları %10 a ulaşmıştı (Malpass ve Murie, 1999: 43). Bu dönemde ABD deki sosyal konutlar civarındaydı ve ülke konut stokunun sadece %0,5 i bu konutlardan oluşmaktaydı. Avrupa daki bu dönem sosyal konutlar, çoğunlukla düşük gelir grupları için yapılmakta iken, ABD de ise orta gelir grubundaki çalışan sınıf için yapılmaktaydı (Abrams, 1946: ). Ancak ekonomik krizin ağır baskısı ABD de 1933 ten sonra yoksul kesim için devlet sübvansiyonuyla sosyal konutların (public house) yapılmasını sağlamıştır. Ancak bu sosyal konutlar, yanlızca yoksul kesimlerin yaşadığı ve zamanla suç odağına, sosyal dışlanmanın, yoksulluk kültürünün egemen olduğu mekanlara (slum) dönüşmüşlerdir (Keith, 1973: 23-24).

6 58 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 ĐKĐ CĐ DÜ YA SAVAŞI SO RASI SOSYAL KO UT UYGULAMALARI ( ) Bu dönemde de sosyal konut uygulamalarının -neredeyse tamamen- batılı gelişmiş ülkelerle sınırlı olduğunu görmekteyiz. Gelişmekte olan dünya ise ancak bu dönemin sonlarına doğru sosyal konut alanına girmeye başlayacaktır. Batılı gelişmiş ülkeler için bu dönemi önceki dönemden ayıran temel unsurlar olarak, 2. Dünya Savaşı nın kitleler, kentler, sivil yaşam üzerindeki etkilerinin önceki dünya savaşından çok daha yıkıcı olmasını ve bu etkileri ortadan kaldırmaya yönelik geliştirilen refah devleti/sosyal devlet uygulamalarını görmekteyiz. Yaklaşık 80 milyon insanın öldüğü 2. Dünya Savaşında, bu rakamın yarıdan fazlasını (50 milyon civarında) sivil kayıpların oluşturduğu düşünüldüğünde Savaşın büyük yıkıcı etkisi ve özellikle sivil yaşam alanları üzerindeki etkisi daha iyi anlaşılmaktadır. Avrupa kentlerinin harabeye döndüğü, insanların evlerinin, işyerlerinin yıkıldığı, yoksulluk, işsizlik ve açlığın had safhaya ulaştığı (Erhan, 1996: ), batı Avrupa ülkelerinin hemen hepsinin savaş sonrasında ABD nin yaptığı Marshall Yardımlarına muhtaç hale geldiği (Sutcliffe, 1996; Hogan, 2002: 26-50) bu dönemde kentlerin yeniden imarı önemli sorun alanlarından birini oluşturuyordu. 2. Dünya Savaşı sonrası dönem, batılı gelişmiş ülkelerde li yıllara kadar- sosyal konutların altın çağını oluşturmuştur. Gelişmiş ülkeler için sosyal konut yapımı, tarihinde bir daha tanık olmayacağı bir ivmeye ulaşmış ve toplam konut stokları içerisinde önemli bir oranı sosyal konutlar oluşturur hale gelmiştir. Bu ülkelerdeki sosyal konut uygulamaları, kira giderlerini karşılayamayan yoksul kesimlerle, orta ve düşük ücretli grubundakileri kapsayacak biçimde ucuz kiralı konutlar sağlamaya yöneliktir. Genel olarak sosyal konutlardan yararlananlar bu konutların sahibi olmamakta, piyasadaki konut kiralarından daha ucuza kira bedelleri ödemektedirler. Sosyal konutlar, toplu konut mantığı ile yapılmakta, mülkiyeti kamuda kalmaktadır. Ancak bu konutlarda oturan kişilerin isterlerse oturdukları konutları satın almalarına izin verilmektedir (Stone, 2003:10-29). Gelişmiş ülkelerdeki sosyal konut uygulamalarında ortak yönler bulunmakla beraber, her bir ülkede aynı şekilde geçerli olan standart bir sosyal konut uygulama ve politikası söz konusu olmamıştır. Sosyal konutların hedef kitlesi de ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilmektedir. Bazı ülkelerde toplumun yalnızca en yoksul kesimi bu konutlardan yararlanabilirken, bazı ülkelerde düşük ücretli kesimler, bazı ülkelerde de orta gelir düzeyine sahip kesimler de bu konutlardan yararlanabilmektedir (Whitehead ve Scanlon, 2007: 5-6).

7 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 59 Sosyal konutların mülkiyeti de her bir ülkede değişiklik gösterebilmekte, bu konutlar merkezi yönetimin, yerel yönetimlerin veya konut birliklerinin mülkiyetinde bulunabilmektedir. Bu konutların kira bedellerinin belirlenmesinden sorumlu kurum da bazı ülkelerde merkezi yönetim, bazı ülkelerde eyalet yönetimleri, bazı ülkelerde ise yerel yönetimler veya konut birlikleri olmaktadır (Whitehead ve Scanlon, 2007: 8-12). Yerel yönetimler tarafından yürütülen sosyal konut uygulamaları çok kısıtlı kapsamda 19. yüzyılda başlamış olsa da asıl uygulamaları 2. Dünya Savaşı sonrası döneme denk gelmiştir. Tablo 1. Avrupa Ülkelerinde Konut Mülkiyeti Dağılım Oranı Kendi oturanlar (%) evinde Kirada oturan (%) Sosyal konutlarda oturanlar (%) Toplam sosyal konut sayısı Hollanda Avusturya Danimarka Đsveç Đngiltere Fransa Đrlanda Almanya Macaristan Kaynak: Whitehead ve Scanlon, 2007:9. Đngiltere de Đkinci Dünya Savaşı sonrası yapılan sosyal konutları iki döneme ayırabiliriz. Birinci dönemi savaştan hemen sonraki ilk on yıl ( ) oluştururken, ikinci dönemi ise 1955 ten sonraki dönem oluşturmaktadır. Birinci dönemde sosyal konutlar daha çok çalışan kesimler için yapılmaktaydı. Bu konutlar bahçeli, müstakil ve görece lüks nitelikteydi. Ancak 1950 lerin ikinci yarısından itibaren bu konutların yerini blok apartmanlar almaya başladı. Hedef kitleyi de büyük oranda dar gelirli kesim oluşturmaya başladı (Malpass ve Murie, 1999: 55-57). Sosyal konutlar artık daha çok kentsel dönüşüme uğrayan gecekondu bölgelerinde yapılmaktaydı.

8 60 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 Savaş sonrasındaki ilk 20 yılda 2.9 milyon sosyal konut üretilmiş iken bu rakama sonraki on yıllarda sadece 1 milyon yeni sosyal konut eklenmiştir. Đngiltere deki sosyal konutları, konut birlikleri ve yerel yönetimler yapmaktadır (Whitehead, 2007: 54-67). Kira bedelleri, konut birlikleri ve yerel yönetimlerce farklı usullerle belirlenmektedir. Hollanda da 2. Dünya Savaşı nın yıkıma uğrattığı yüzbinlerce konutun varlığı, 1980 li yıllara kadar sosyal konut üretimine yoğun biçimde devam edilmesini sağlamıştır. Bu dönemde ülkede 2.5 milyona yakın sosyal konut üretilmiştir. Bu rakam ülke konut stokunun %37 sine denk gelmektedir (Davis, 2001:16). Daha sonraki dönemde ise ülkede sosyal konut açığı devam etmesine, mevcut sosyal konut stokunun ihtiyacı karşılamamasına karşın yeni sosyal konut inşasına son verildiği görülmektedir. Avusturya da ilk sosyal konut uygulamaları 1. Dünya Savaşı sonlarına uzansa da, ciddi anlamda sosyal konut inşası 2. Dünya Savaşı sonrasında gerçekleşmiştir. Bu dönemde Ülke konut stoku içerisinde sosyal konutların oranı % 25 düzeyinde idi. Sosyal konutların mülkiyeti ve yönetimi ise konut birlikleri (%60) ile merkezi veya yerel yönetimlerde (%40) bulunmaktadır lerde yeni yapılan kiralık konutlar içerisinde sosyal konutların oranı % 41 iken bu oran günümüzde % 27 ye düşmüştür. Merkezi yönetim ve yerel yönetimlerin yaptığı sosyal konutların yeni yapılan kiralık konutlar içerisindeki oranı ise 1950 de % 35 iken günümüzde % 1 e inmiştir (Reinprecht, 2007:35-43). Merkezi yönetim ve yerel yönetimler bu alandan büyük oranda çekilmekte, yalnızca geçmiş dönemde yaptığı sosyal konutları işletmekte ve bu alanı konut birliklerine bırakmaktadır. Sosyal konutlardan yararlanma şartının Avusturya vatandaşı olmayı gerektirmesi ve bunun içinde en az 15 yıldır ülkede yaşama şartının aranması, göçmenlerin bu konutlardan yararlanmasını zorlaştırmakta, bu durum da göçmenlerin toplumsal dışlanmaya uğramalarına yol açmaktadır. Ülkedeki gelir dağılımı adaletinin, istihdam oranlarının, iş piyasası ve konut sahipliği oranının git gide bozulması toplumsal sorunların artmasına yol açmaktadır. Bu gelişmeler doğrultusunda Avusturya, vatandaşlık şartındaki bu süre sınırını son dönemde kaldırmış ve konut politikasını sosyal içermeyi sağlayacak şekilde geliştirmeye yönelmiştir (SYGM, 2012b). Đsveç te sosyal konut uygulamaları 1945 yılından itibaren başlamıştır ve belediyelere bağlı konut birlikleri tarafından yapılmışlardır. Đsveç te sosyal konutların toplam konut stoku içerisindeki oranı % 18 e, toplam kiralık konutlar içerisindeki oranı ise %45 e çıkmıştır. 2. Dünya Savaşı sonrasında toplam konutlar içerisindeki oranı da hızla artan sosyal konutlar, toplam konut stokunun %25 i düzeyine ulaşmıştır (Turner, 2007: ). ABD de ise, 1. Dünya Savaşında olduğu gibi, 2. Dünya Savaşı nda da toprakları işgale ve saldırıya uğramadığı için savaşın kentler ve binalar

9 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 61 üzerindeki yıkımı söz konusu olmamıştır. Üstelik savaşa sonradan giren bir ülke olarak savaş ekonomisinin kitleler üzerindeki yıkıcı etkilerine de maruz kalmadı. Aksine savaştan ekonomisini çok daha güçlendirerek, geliştirerek çıkmıştı. Bu nedenle Avrupa ülkelerinin savaş sonrası dönemde sosyal konut uygulamalarına büyük ağırlık vermelerini gerektiren faktörler ABD için söz konusu değildi. ABD de sosyal konutlar (public housing) sınırlı olarak ve sadece gecekondu bölgelerinin kentsel dönüşümü amaçlı inşa edilmekteydi (Stone, 1993: ). Ancak savaş öncesi sosyal konutların aksine bu sosyal konutlar Avrupa daki sosyal konutlar gibi blok apartmanlar şeklinde yapılmaktaydı. 2. Dünya Savaşı öncesinde, bu konutlardan yararlananlar ırkçı bir uygulama ile sadece orta gelir grubundaki beyaz ve çocuklu ailelerden seçilmekteydi. Savaş sonrasında ise bu konutlardan her ırktan dar gelir grubundaki vatandaşlar yararlanmaktaydı. Bu sosyal konut bloklarında yanlızca yoksulların yaşıyor olması, toplumsal mozaiği yansıtmayan yerleşim birimlerinin oluşmasına yol açmıştır. Bu durum da toplumla kaynaşamayan, ondan soyutlanmış sosyal dışlanmaya maruz kalmış kitlelerin doğmasına neden olmuştur (Stone,2003:8; Erder,2006:52). Yoksulluğun nesilden nesile geçtiği bu mekanlar, yoksullukla bağlantılı düşük eğitim, sosyal dışlanma, yüksek suç oranları gibi bir çok toplumsal sorunun da kaynağı haline dönüşmüşlerdir. ABD de yoksul kesimleri kentlerin yüksek kira bedellerinden kentleri de gecekonduların çarpık görüntüsünden kurtarmayı amaçlayan bu sosyal konutlar, ortaya çıkardıkları yeni toplumsal sorunlarla birlikte varlıklarını sürdürmektedirler (Sukita,2006). Avrupa ülkelerindeki sosyal konutlar ise, ABD dekilere oranla toplumsal entegrasyona daha fazla önem veren ve sonuç olarak daha az toplumsal sorunların kaynağı durumunda olan mekanlar olarak görülmektedir. Ancak Avrupa ülklerinde göçmenler ve azınlıkların sosyal konutlardan toplumun diğer kesimlerine görece daha çok yararlanıyor olmaları (Whitehead ve Scanlon, 2007) gibi nedenlerle bu ülkelerdeki sosyal konutlarda da toplumsal entegrasyon sorunları yaşanmaktadır (Stone, 2003; Clapham vd., 2002) LER VE SO RASI DA GELĐŞMĐŞ VE GELĐŞMEKTE OLA ÜLKELERDE SOSYAL KO UT UYGULAMALARI Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri birlikte kapsamak üzere büyük nüfuslu kentlerin sayısında bu dönemde tüm dünyada büyük bir artış olmuş ve bu artış önceki dönemlerdeki artışın çok daha üzerinde gerçekleşmiştir. Bir milyondan fazla nüfusa sahip kentler 1940 yılında 51, 1961 de 80, 1980 lerin ortasında 126 olarak hesaplanmıştır döneminde hızlı bir artış göstererek 388 e yükselmiştir. BM in 2005 yılı verilerine göre, dünyada bir milyondan fazla nüfusa sahip 430 metropoliten kent bulunmaktadır yılında metropoliten

10 62 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 kent sayısının 541 e ulaşacağı tahmin edilmektedir (Demir ve Çabuk, 2010: 202) li yılların başında dünya kır-kent nüfus oranı ilk defa eşitlenmiştir. Gelişmekte olan ülkeler eksenli kent nüfusunun kırsal nüfus aleyhine artışı ise büyük bir hızla devam etmektedir yılında toplam dünya nüfusunun % 66 sının kentlerde yaşacağı öngörülmektedir (UN Human Settlements Programme, 2008:iii). Öngörüler, dünya kır nüfusunun toplam dünya nüfusunun %70 ini, dünya kent nüfusunun da toplam dünya nüfusunun %30 unu oluşturduğu 1950 den tam yüzyıl sonra yılında- bu oranların tam tersine döneceği şeklindedir. Grafik 1: 1970 ten günümüze, nüfusu 1 ila 5 milyon arasındaki kentlerde yaşayanların sayısı %75 artışla 776 milyona; nüfusu 5 ila 10 milyon arasındaki kentlerde yaşayanların sayısı %98 artışla 283 milyona ve nüfusu 10 milyondan fazla olan mega kentlerde yaşayanların sayısı % 175 artışla 359 milyona çıkmıştır. Bu artışın önümüzdeki 20 yılda da devam etmesi ve 2030 yılında nüfusu 1 ila 5 milyon arasında olan kentlerin nüfusunun toplam milyona, nüfusu 5 ila 10 milyon arasında olan kentlerin nüfusunun toplam 402 milyona ve nüfusu 10 milyondan fazla olan kentlerin nüfusunun 630 milyona çıkması beklenmektedir (UN, 2012: 5).

11 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 63 Gelişmiş Ülkelerde 1980 ler ve Sonrasında Sosyal Konut Uygulamaları Dünyada sosyal konut uygulamalarında 3. evre olarak kabul edilebilecek olan 1980 ler ve sonrasında, önceki iki evreye görece ciddi kırılmaların yaşandığını görmekteyiz. Birinci kırılma, yüzyıla yakın bir süredir sosyal konut uygulamalarına başlayan ve dönemsel dalgalanmalar haricinde sürekli olarak bu alandaki faaliyetlerini geliştirme, genişletme eğiliminde olan batılı gelişmiş ülkelerin artık bu genişleme sürecini durdurması ve hatta daralma sürecine girmesiyle yaşanmıştır. Đkinci kırılma ise gelişmekte olan ülkelerin sosyal konut alanına -ilk defa olarak- girmeleriyle gerçekleşmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin sosyal politikalarının bir parçası olarak sosyal konut faaliyetlerine girmeleri 1980 lerden itibaren tedricen başlamış ve her bir ülke için farklı gelişim seyirleri izlenmiştir. Ancak bu alanda faaliyette bulunan gelişmekte olan ülke sayısı ve de sosyal konutların konut politikaları içerisindeki önemi sürekli artış göstermektedir. Gelişmiş ülkeler için sosyal konut politikalarının tam da önemini kaybettiği bir dönemde gelişmekte olan ülkelerin sürekli artan bir ilgiyle bu alana giriyor olmaları bir çelişki gibi görülebilir. Ancak aynı dönemde farklı demografik ve ekonomik faktörlerle hareket ettikleri için sosyal politika uygulamaları da farklılıklar gösterebilmektedir. Gelişmiş ülkeler bu dönemde refah devleti/sosyal devlet politikalarından geri adım atmaya, devletin sosyoekonomik yaşama eskisine görece toplumun düşük gelirli kesimleri lehine gitgide daha az müdahalede bulunmaya, sosyal transfer harcamalarını azaltmaya başlamaktadır. Devletin ekonomide doğrudan yatırımcı konumundan özelleştirmelerle birlikte çekilmeye başladığı, doğrudan girişimci olmaktan çok ekonomiye yön verici ( kürek çekmek yerine dümene geçmek ) bir konuma geçtiği 1980 li yıllar ve sonrası kaçınılmaz olarak sosyal konutların da bu uygulamalardan etkilendiği bir dönem olmuştur. Yalnızca Đngiltere de son yirmi yıl içinde var olan sosyal konutların sayısı konut sahiplerine satış, özelleştirme veya yıkım yöntemleriyle % 40 azalmıştır (Stone, 2003: 2). Demografik faktörler de batıda sosyal politika değişiminde etkili olmuştur. Batılı ülkelerde nüfus artışı durmuş, nüfusun yaşlanması süreci başlamıştır. Bu demografik değişim de çalışan nüfusun azalması ve sosyal transferlerin ekonomiye çok daha fazla yük olmasına yol açmıştır. Bu nedenle batılı gelişmiş ülkelerde sosyal transfer giderleri azalma sürecindedir. Uzun süreli ekonomik krizlerin varlığı da bu alanı olumsuz etkilemekte, batılı yönetimler kriz dönemlerinde ilk olarak sosyal harcamaları kısma yoluna gitmektedir. Ayrıca batılı ülkelerde, nüfus artış hızının durmasıyla da bağlantılı olarak, kır kent nüfus oranlarındaki kentler lehine hızlı değişim süreci sona ermiş, gelişmekte olan ülkelere görece bir doyuma ulaşmıştır. Bu durum da sosyal konut

12 64 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 ihtiyacını sürekli artan bir ihtiyaç olmaktan çıkararak daha durağan bir konuma getirmiştir. Gelişmiş ülkelerde sosyal konut üretiminin durmasında tüm bu nedenlerin yanında günümüzde de olumsuz sonuçları büyük oranda devam eden 2008 küresel ekonomik krizinin de etkisi bulunmaktadır. ABD de 2007 de patlak veren mortgage emlak krizinin bu küresel krizin ana tetikleyicilerinden olması da konut sektörü ile küresel düzeyde ekonomik krizler arasındaki ilişki ve etkileşimi göstermektedir emlak krizi küresel etkileriyle birlikte en büyük etkisini ABD de göstermiştir. Bu dönemde 10 trilyon dolarlık hacmi ile dünyanın en büyük piyasası olarak gösterilen Amerikan emlak piyasası % 37 değer kaybına uğramıştır. Krizin ortaya çıkmasında, Amerikan finans piyasasında konut değerlerinin çok üstünde -şişirilmiş- ve üstelik kredi ödememe riski yüksek kullanıcılar da dahil olmak üzere yüksek faizle kredi kullandırılması (subprime loan) etkili olmuştur (Shiller, 2008: 16) de ABD de riskli kredi kullandırma oranı yalnızca % 5 iken bu rakam kriz öncesinde 4 kat artarak %20 ye ulaşmış ve sistemin sürdürülebilirliğini ortadan kaldırmıştır. Konut değerlerinin şişirilmesi ve kredi kullanımında oldukça rahat davranılması, mortgage sisteminin 2007 de çökmesine yol açmıştır (Nistor ve Panico, 2010: ). Krizin patlak vermesi ile birlikte konut fiyatları büyük bir hızla düşmüş ve bu sistemle ev alan konut sahiplerinin evlerinin çok üstündeki bir değerde kredi borçları ortaya çıkmıştır. Krizin tüm ekonomiyi sarmasıyla birlikte insanlar kredilerini ödeyemez hale gelmiş ve evlerini kaybetmeye başlamıştır. En az 8 milyon Amerikan ailesi kredi taksitlerini ödeyemez duruma gelmiş ve bunlardan büyük bir kısmı konutlarını kaybederek evsiz (homeless) durumuna düşmüştür. Kriz sonrasında tüm ABD de konutların % 11 i boş hale gelmiştir. Sonuç olarak ABD de 6 milyona yakın sosyal konut açığının ortaya çıktığı belirtilmektedir (Pelletiere ve Wardrip, 2009: 5). Ancak devam etmekte olan ekonomik kriz ve yıkıcı sonuçlarına rağmen ABD de, önceki büyük kriz döneminin (1929 ekonomik krizi) aksine sosyal konut alanına yeni bir yöneliş gözlenmemektedir. Gelişmekte olan Ülkelerde 1980 ler ve Sonrasında Sosyal Konut Uygulamaları Gelişmekte olan ülkelerde ise refah devleti uygulamaları ile doyuma uğramış bir sosyal politika alanı söz konusu olmadığı gibi kırdan kente göçün ve kırkent nüfus dengesinin kentler lehine değişim sürecinin hızla devam ediyor olması söz konusudur. Ayrıca gelişmekte olan ülkelerde nüfus artışı devam etmektedir. Hem kent nüfusunun oransal artışı hem de ülke toplam nüfusunun artmaya devam etmesi bu ülkelerdeki kent nüfsunun nicelik ve nitelik olarak

13 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 65 batılı ülkeler aksine artmaya devam etmesine yol açmaktadır. Batılı ülkelerden daha sonra başlayan ve günümüzde de hala büyük bir hızla devam eden gelişmekte olan ülkelerde kent nüfusunun kırsal göçle birlikte artışı, kentlerde konut stokunun yetersizliği ve yoksul kesimin kentlerdeki piyasa konutlarının fiyat / kiralarını ödeyememeleri sorununun ortaya çıkmasına neden olmuştur. Sosyal konut ihtiyacının giderek artan bir hızla 1980 ler sonrasında ulaştığı düzey, gelişmekte olan ülkelerin de bu alana yönelmesini zorunlu hale getirmiştir. Ayrıca gelişmekte olan ülke ekonomilerinin de bu dönemde gelişme göstermesi artık sosyal politika alanına daha fazla kaynak ayırmalarına olanak tanımıştır. Gelişmekte olan ülkelerin kabaca 20. yüzyıl son çeyreğinde başlayıp günümüzde de devam etmekte olan sosyal konut politika ve uygulamalarına ilişkin değerlendirmeler, bu bölümde Güneydoğu Asya, Latin Amerika ve Afrika ülkeleri üzerinden ele alınmaktadır. Güneydoğu Asya Güneydoğu Asya dünya nüfusunun yaklaşık yarısını barındıran bir bölgedir. Bu ülkeler içerisinde de Çin ve Hindistan hem bölgenin hem de dünyanın en fazla nüfusa sahip ülkeleri olarak incelenecektir. Çin, ABD nin ardından günümüzün en büyük 2. ekonomik gücüne dönüşse de toplumsal kalkınmışlık, demografik yapı, kentlerin gelişimi, sosyal konut gibi konularda daha çok gelişmekte olan ülkelerle benzer özellikler göstermektedir. Çin in de içinde yer aldığı Asya-Pasifik bölgesi kentleşme oranının dünyada en düşük oranda yaşandığı bölge olmasına karşın aynı zamanda son yirmi yılda dünyada en hızlı kentleşen bölge özelliği de göstermektedir (Zhou ve Laurence, 2003: ). Bunun en somut örneği olan Çin de 1980 de kent nüfusunun toplam nüfusa oranı yalnızca % 19.6 iken günümüzde bu oran % 48 düzeyindedir ve 2015 te kentleşme oranının % 50 yi geçmesi, 2030 te de Çin nüfusunun 2/3 ünün kentlerde yaşaması beklenmektedir. Çin in önümüzdeki 20 yıl içinde kent nüfusunun 276 milyon artışıyla tek başına tüm dünyada kent nüfus artışının yaklaşık % 20 sini oluşturacağı da tahmin edilmektedir (UN, 2012:13). Çin de 2000 li yıllardan itibaren sosyal konut politikalarına geçilmiş ve hükümet sübvansiyonlarıyla düşük maliyetli sosyal konutlar yapılmaya başlanmıştır. Çin deki sosyal konutlar, dar gelirli yoksul kesimler yerine daha çok kentli orta sınıfa yönelik yapılmaktadır (Meng vd, 2004: 93). Çin, 5 yıl ( ) içinde 36 milyon sosyal konut yapmayı planlamaktadır. Toplam maliyetin 5 trilyon Yuan (yaklaşık 1.5 trilyon TL) olması beklenen bu proje için % 50 yerel yönetim katkısı hedeflenmektedir.

14 66 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 Projeyle yalnızca kentlerdeki konut sorununun çözülmesi değil inşaat sektörünün de ciddi anlamda canlanması öngörülmektedir ( 2012). Bu rakamın (36 milyon konut) Avrupa da şimdiye kadar yapılan toplam sosyal konut rakamından (yaklaşık 20 milyon) daha yüksek olması nedeniyle 5 yıl içinde projenin tamamlanabilmesi kuşkulu bulunmaktadır. Ancak projenin başarısını sağlıklı biçimde değerlendirmek için 2015 yılını beklemek gerekmektedir. Hindistan, 20. yüzyıl başında % 11 olan kentsel nüfus oranını bu yüzyılın başında % 28 e çıkarmış, aynı dönemde kentlerde yaşayan nüfus 26 milyondan 285 milyona ulaşmıştır. Ülke, Çin den sonra dünyada kentsel nüfusun nicelik olarak en büyük hızla arttığı ülkedir. Günümüzde Hindistan da kent nüfusunun toplam nüfusa oranı % 30 a ulaşmıştır ve 2030 yılında kent nüfusunun kır nüfusunu dengelemesi ve 600 milyon insanın kentlerde yaşıyor olması beklenmektedir. Gelişmekte olan ülkeler içinde ekonomisi sürekli büyüyen Hindistan, Çin örneğinde olduğu gibi ekonomik büyümenin etkisinin orta ve dar gelirli geniş kitlelere yansımadığı, yoksulluğun çok büyük oranlarda olduğu bir ülkedir. Bu durum dünyanın en büyük nüfuslu ikinci ülkesinde yüksek kentleşme oranlarıyla birleşince kentlerde oldukça ciddi konut sıkıntılarının doğmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Konut arzı ile talebi arasında talep aleyhinde bir orantısızlık (26 milyon konut açığı) bulunmakta ve ülkede -aşırı yoksullukla bağlantılı olarak- büyük kitleler evsiz durumda bulunmaktadır (NHA, 2012: 87-88). Hindistan da kentlerde yaşanan konut açığı, aşırı yoksul kitlelerin altyapı hizmetlerinden yoksun, sağlıksız ve yetersiz nitelikte gecekondu ve barakaların yer aldığı kent banliyölerinde yaşamasına yol açmaktadır. Büyük kentlerde nüfusun büyük kısmı gecekondu bölgelerindeki yetersiz konutlarda yaşamaktadır. Yanlızca Mumbai de kent nüfusunun % 60 ını bu barakalarda yaşayanlar oluşturmaktadır. 21. yüzyıl başında Hindistan da kent banliyölerinde kötü koşullarda yaşayan insan sayısının 62 milyona (Ministry of Urban Employment, 2005) ulaştığı resmi kayıtlarda yer almaktadır. Hindistan, kentlerde yaşadığı ciddi konut sorunu ve yoksulluğa rağmen sosyal konut uygulamalarına henüz geçmemiştir. Konut sorunu ve konut açığını uygun kredili konut yapımı ile aşmaya çalışmaktadır. Yoksul kesimleri korumaya yönelik olarak da kira denetim uygulamaları yapılmaktadır. Ulusal konut politikası, altyapı ve inşaat kalitesinin temel düzeyde sağlayan konutları uygun kredi koşulları ile orta ve dar gelir grubuna sunabilme düzeyinde kalmaktadır. Ayrıca inşaat sektörünün toplu konut politikaları ile canlandırılarak ekonomiye katkı sağlanması öngörülmektedir (UN Human Settlements Programme, 2008:1). Bu amaçla ulusal düzeyde yeterli finansal kaynakların oluşturulması hedeflenmektedir.

15 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 67 Yoksul kitlelere yönelik de, oldukça kötü durumdaki konutların iyileştirilmesi veya sakinlerinin kendileri için yeni konut yapmaları amaçlı mikrokredi uygulaması yapılmaktadır. Mikro kredi ile konut sahibi olma yöntemi birçok sorunları da beraberinde getirmekte (geri ödeme zorlukları gibi) ve beklenen faydayı sağlayamadığı görülmektedir (NHA, 2012: 90). Ayrıca mikrokredi kaynakları bu alandaki talebi karşılamanın oldukça uzağında kalmaktadır. Afrika Afrika, dünyanın en az kentleşmiş kıtası olmasına rağmen günümüzde Asya ile birlikte dünyanın en hızlı kentleşen kıtasıdır. Önümüzdeki 40 yıl içinde dünya kent nüfusunun 2.6 milyar insan artması beklenmektedir. Dünya kent nüfusundaki bu artışın % 35 inin (900 milyon insan) yanlızca Afrika kıtasında gerçekleşmesi beklenmektedir. Afrika kıtasının 1950 deki kentleşme oranı yanlızca % 14 iken günümüzde bu oran % 40 a ulamış ve 2050 yılında da % 57 ye ulaşması beklenmektedir (UN, 2012: 1-12). Kent nüfusunundaki hızlı artış, Afrika ülkelerinde de sosyal konut ihtiyacının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu ülkeler arasında Fas, Güney Afrika Cumhuriyeti ve Nijerya da sosyal konut uygulamaları aşağıda ele alınmıştır. Güney Afrika Cumhuriyeti, Afrika kıtasının en gelişmiş ülkesi olmasına rağmen gelir dağılımı adaletsizliğinin oldukça yüksek olduğu ve nüfusun 2/3 ü düşük gelir grubunda yer aldığı bir ülkedir. Gini katsayısının oldukça yüksek olduğu (0.72) Güney Afrika Cumhuriyeti nde özellikle siyahlar arasında yoksulluk yaygındır (Der Berg, 2010: 3-12). Nüfusunun 2/3 ü kentlerde yaşayan ülkede konut sahibi olmayanların oranı da 1/3 düzeyindedir. Afrika kıtasının en gelişmiş ülkesi olmasına rağmen kentlerde konut sorununun ve sosyal konut ihtiyacının en fazla hissedildiği ülkedir ların sonlarından itibaren sosyal konut uygulamalarına geçilen ülkede şimdiye kadar 42 bin sosyal konut yapılmıştır. Sosyal konutlardan yararlanacak aileler yer aldıkları gelir dilimine göre farklı sübvansiyon desteklerinden faydalanmaktadır. En düşük gelir grubunda yer alanlar % 100 sübvansiyon desteği almakta, gelir düzeyi arttıkça sübvansiyon desteği de azalmaktadır (Tomlison, 2001: 24-30) yılına kadar 300 bin yeni sosyal konutun yapılması planlanmaktadır. Ülkede sosyal konutlar merkezi yönetim tarafından planlanmakta ve uygulanmaktadır. Fas, 30 milyon nüfusuyla yıllık % 4 kentleşme oranına sahiptir ve nüfusun %58 i kentlerde yaşamaktadır. Kent nüfusunun 1/3 ünün kendi evine sahip olmadığı, 500 bin konut açığının bulunduğu ülkede, konut sorunu büyüyen bir sorundur. Fas Konut Bakanlığı, çimento üretiminden aldığı vergilerle desteklenen Sosyal Konut Fonu (SHF) ile Gecekondu Bölgelerini Ortadan Kaldırma Programını uygulamaktadır (David le Blanc,2005). 300 bini Sosyal

16 68 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 Konut Fonu kaynaklarından finanse edilmek üzere önümüzdeki 5 yıl içinde 1 milyon sosyal konutun yapılması planlanmaktadır (Al Aissami,2012:3-7). Nijerya, 150 milyon nüfusuyla Afrika nın en kalabalık ülkesidir. Nüfusun yaklaşık %40 ının kentlerde yaşadığı ülkede, yıllık % 3.5 ile yüksek bir kentleşme oranı da bulunmaktadır. Nüfusun % 60 ının konut sorunu çektiği ülkede kendi evine sahip olan insanların oranı ise sadece 1/4 dür. Konut açığının 14 milyon olduğu tahmin edilen ülkede yıllık 500 bin yeni konut yapımı halinde bile konut açığının önümüzdeki dört on yıl daha devam edeceği öngörülmektedir. Ülkede konut arzı ile talebi arasındaki büyük orantısızlık yoksul kesimlerin ciddi oranda konut ve barınma sıkıntısı çekmesine yol açmaktadır. Federal yönetim ve eyalet yönetimleri tarafından uygulanan toplu konut uygulamaları da altyapı ve teknik personel yetersizliği ve politik nedenlerle başarıya ulaşamamaktadır (Olokesusi ve Okunfulure, 2000). Yaklaşık 20 yıl önce dar gelirli kamu işcilerini düşük faizle konut sahibi yapmak için kurulan Ulusal Konut Fonu da, Fon erişim koşullarının zorluğu nedeniyle amacına ulaşamamıştır (Ayedun ve Oluwatobi, 2011:5-7). Latin Amerika Latin Amerika, dünyanın en fazla kentleşen bölgesi (%78) olması ile sosyal konut sorunu açısından potansiyel bir bölge niteliği taşımaktadır. Bölgede yüksek kentleşme oranıyla bağlantılı önemli bir konut açığı bulunmaktadır. Latin Amerika ülkelerinde toplam 28 milyon konut açığı ve 26 milyon yetersiz konutun bulunduğu belirtilmektedir (Jha, 2007:1-3). Latin Amerika, dünyada kentleşmenin en yüksek oranda olduğu bölge olmasının yanında, kentlerinin yüksek nüfuslu olmasıyla öne çıkmaktadır (Lattes vd., 2002). Dünya nüfusunun % 8.6 sını barındıran bölge, 1 milyondan fazla nüfuslu olan kentlerde yaşayanların ise %14 ünü barındırmaktadır (UN, 2005: 8). Latin Amerika ülkelerinde hükümetler, konut alanında son 20 yılda toplu konutları bizzat yapan kurumlar olma konumundan bu alanı düzenleyici konumuna geçmişlerdir. Bölge ülkelerinde sosyal konut uygulamaları ağırlıklı olarak, ulusal fonların kullanıldığı düşük faizli konut kredileri ile yoksulların ev sahibi yapılması şeklinde gerçekleşmektedir (UN,2004; WB,2006; Salingaros, 2006; JHA, 2007; Devilat ve Lanuza, 2007; UN, 2008; BGB Weston, 2011). Latin Amerika daki sosyal konut uygulamaları bölgenin en kalabalık ve ulusal geliri en yüksek ülkesi Brezilya ile kentleşme oranının en yüksek olduğu Arjantin üzerinden incelenmektedir. Bölgenin en kalabalık ülkesi olan Brezilya aynı zamanda dünyanın kentleşme oranı en yüksek (%87) ülkelerinden birisidir. Yalnızca 1970 den 2000 yılına kadar 80 milyon insanı kırdan kente çeken Brezilya adeta kentleşmiş bir ülke

17 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 69 görünümü taşımaktadır. Bunun en belirgin sonucu Brezilya nın ulusal gelirinde görülmektedir. Brezilya nın ulusal gelirinin %90 ını tek başına kentler üretmekte, bir başka deyişle kırsal bölgelerin ulusal gelire katkısı % 10 düzeyinde kalmaktadır (World Bank, 2006, Vol. 1: i). Brezilya nın kentleşme süreci diğer gelişmekte olan ülkelere görece daha önce başlamıştır. Bunun oluşumunda 19. yüzyıl sanayi kapitalizminin önemli periferi bölgeleri arasında Brezilya liman kentlerinin yer alması ve bu kentlerin küresel kapitalist ekonomik süreç içindeki rolleri nedeniyle kırsal bölgelerden yoğun göç almaları etkili olmuştur. Sao Palo gibi Brezilya nın mega kentleri daha 1950 lerde Asya ve Afrika kıtalarının 2000 li yıllarda ulaştığı kentleşme oranlarına ulaşmıştır (UN, 2008). Brezilya, yaşadığı yüksek kentleşme oranları, çarpık kentleşme ve kentsel yoksullukla birlikte (Herling ve Franca, 2009) büyük oranlarda konut açığı (yaklaşık 10 milyon) yaşayan bir ülke olmasına rağmen sosyal konut uygulamalarına geç başlamış (2009) bir ülkedir. Brezilya hükümeti tarafından 2009 yılında başlatılan Minha Casa Minha Vida (Benim Evim, Benim Hayatım) programı ile yoksullara yönelik sosyal konut yapımına başlanmıştır. Bu program kapsamında 2014 yılına kadar Kamu Bankaları üzerinden 110 milyar dolar düşük faizli kredi kaynağı kullandırılarak 2 milyon konut yapımı hedeflenmektedir (BGB Weston, 2011:2-5). Arjantin, 40 milyon nüfusu olan ülkede kentleşme oranı oldukça yüksektir (% 92). Kent nüfusunun da % 66 sı büyük şehirlerde yaşamakta, tek başına Başkent Buenos Aires nüfusun 1/3 ünü barındırmaktadır (Brown, 2010: ). Hızlı kentleşme sürecine 20. yüzyılın başında giren ülke, 1940 ların sonunda nüfusun 2/3 ünü kentlerde barındırmaya başlamıştı (Alfredo vd., 2002) li yıllara nüfusunun %80 i kentlerde yaşayan bir ülke olarak giren Arjantin, bu dönemden sonra yavaşlayan bir kentleşme sürecine girmiştir. Ancak kentlerdeki konutların altyapı ve temel gereksinimlerinin yetersizliği konusunda gelişmiş ülkelerden -Brezilya gibi- ayrılmaktadır (Almans, 2009). Arjantin de de sosyal konut politikaları, yoksul kesime yönelik düşük faizli kredi uygulamaları, yoksullar tarafından yapılan çevreci konutların sübvansiyonu gibi uygulamalarla yürütülmektedir.

18 70 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 TÜRKĐYE DE SOSYAL KO UT UYGULAMALARI 74 milyon nüfusa sahip olan ülkemizde nüfusun %76,8 i kentlerde ( kişi) yaşarken, % 23,2 si ( kişi) ise kırsalda yaşamaktadır (TÜĐK, 2012: 1) de ülke nüfusun % 24 ü kentlerde, % 76 sı ise kırsalda yaşamaktaydı. Bu oran 1950 lere kadar neredeyse sabit kalmıştır. Bu durum ülkemizde kentlerin kırsal nüfusu çeken bir cazibe merkezi olma özelliğine bu döneme kadar sahip olmadıklarını göstermektedir ler ise ülkemizde günümüzde de aralıksız devam eden kırdan kente göçle beslenen kentleşme sürecinin başlangıcı olmuştur ler ve 1960 larda kentleşme oranı önceki on yıllara oranla % 6 artarken, bu artış oranı 1970 lerde biraz düşmüşse de 1970 lerin sonunda kentleşme oranı %44 e ulaşmıştır ler ise Türkiye de kentleşme oranının en yüksek olduğu dönem olmuş ve bu dönemde kentleşme oranı yaklaşık % 15 artmış ve kentleşme oranı dönem sonunda yaklaşık % 60 düzeyine gelmiştir. (1980 lerin ilk yarısında ilk defa kır-kent nüfusu birbirine eşit hale gelmiştir.) 1990 larda görece azalan kentleşme artış oranı %5,9 da kalmış, kent nüfusunun oranı bu dönemde % 64 olmuştur li yıllarda ise yaklaşık % 11 oranında artış gerçekleşmiş ve kentleşme oranı nihayet %76 olmuştur (TÜĐK, 2011). Türkiye de 1950 ler sonrasında başlayıp günümüze kadar devam eden hızlı kentleşme süreci gelişmekte olan ülkelerin genel kentleşme trendi ile uyumludur. Bu dönemler aynı zamanda kırdan kente göçü tetikleyen unsurlar olan sanayileşme, tarımda makineleşme dönemleriyle de eşzamanlıdır. Gelişmekte olan ülkelerde kent nüfusunun az sayıda büyükşehirlerde 1 yoğunlaşması Türkiye için de geçerli olmuş ve kent nüfusunun önemli bir oranı (%51,46) büyükşehirlerde -göçlerin de etkisiyle- yer almıştır (Demir ve Çabuk, 2010: ). Kentlerde nüfusun hızlı artışıyla bağlantılı olarak 9. Kalkınma Planı döneminde ( ) Türkiye nin 3.5 milyon konuta ihtiyacı olduğu öngörülmüştür. Ülkemizde 1980 lerden itibaren kentlerdeki konut açığının hızla artmasıyla da bağlantılı olarak konut sorununa kamusal çözüm üretmek amacıyla 1984 yılında Başbakanlığa bağlı olarak Toplu Konut Đdaresi 2 (TOKĐ) kurulmuştur. TOKĐ, kurumsal görevlerini piyasa koşullarında ödeme gücü olmayanlara uygun koşullu mali kaynaklar sağlanması amacıyla; alt ve orta gelir gruplarına kredi desteği, uzun vadelerde düşük aylık taksitli konut projeleri ve bankaların toplu konut finansmanı alanına girmesini özendirme (TOKĐ, 2012:8) olarak tanımlamaktadır. TOKĐ, kurulduğu ilk dönemlerde ağırlıklı olarak konut kooperatiflerine uzun vadeli ve düşük faizli kredi sağlamıştır. Ancak son 1 Nüfusu1 milyonun üzerinde olan kentler büyükşehir olarak kabul edilmiştir yılında ilk kurulduğunda adı Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Đdaresi Başkanlığı olan kurum 1990 yılında günümüzdeki adını almıştır.

19 Dünyada ve Türkiye de Sosyal Konut Uygulamaları 71 dönemlerde kurum, konut kooperatiflerine kredi vermek yerine kendisi toplu konut üretimine yönelmiştir. TOKĐ şimdiye kadar yaklaşık 940 bin konuta konut kooperatifleri üzerinden konut kredisi sağlamış ve 500 bin toplu konutun üretimini kendisi yapmıştır (TOKĐ, 2012). TOKĐ, orta ve alt gelir grubuna yönelik toplu konut üretimi yapmaktadır. Bu toplu konutlar içerisinde alt gelir grubuna yönelik olarak üretilen konutlar sosyal konut olarak nitelendirilmektedir. Bu sosyal konutlar diğer gelişmeke olan ülkelerdeki sosyal konut uygulamalarıyla büyük oranda benzer özellikler taşımaktadır. TOKĐ nin üretimini yaptığı konutların % 83 ü (416 bin konut) alt gelir grubuna yönelik sosyal konutları oluşturmaktadır (TOKĐ, 2012: 4). Ülkemizde sosyal konut alanında 2009 yılından itibaren diğer sosyal konut uygulamalarına devam edilmekle birlikte yeni bir sosyal konut uygulamasına da başlanmıştır. Bu dönemden itibaren TOKĐ ve Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü (SYGM) işbirliği ile toplumun en yoksul ve konut sahibi olmayan kesimine yönelik olarak Sosyal Konut Projeleri uygulanmaya başlanmıştır. Projelerin uygulanmasında TOKĐ sosyal konutları yapan kuruluş, SYGM ise bu konutlardan yararlanacak yoksul kişileri belirleyen ve konutların finansmanını yapan kuruluş olarak faaliyet yürütmektedir (SYGM,2012a:45). Bu yeni sosyal konut projeleri ne batılı ülkelerdeki gibi ucuz kiralı konut uygulamasına ne de gelişmekte olan ülkelerdeki gibi düşük faizli konut kredisi uygulamalarına uymaktadır. Ülkemizde toplumun en yoksul kesimđne yönelik olarak faizsiz, uzun dönem (25,5 yıl) geri ödemeli ve düşük taksitli (100 TL) konut edindirme uygulaması söz konusudur. Konutların tapusunun 25,5 yılın (270 ay) sonunda fayda sahiplerine verilmesi öngörülmektedir. TOKĐ -konut politikasına uygun olarak- toplu konut mantığıyla bu konutları yaparken, yapılan toplu konutları diğer toplu konutlarından ayrı, bağımsız ve kent merkezleri dışında yapmaktadır. Uygulama kapsamında 2012 yılı itibariyle konut tamamlanmış durumdadır. Bu sayının 2015 yılına kadar e, 2023 yılına kadar da konuta çıkması planlanmaktadır. Konutların büyüklüğü 45 m2 (1+1) dir (SYGM, 2011: ). Ancak bunların yanında 2+1 konutların yapılması da planlanmaktadır. Türkiye de 34 ayrı kentteki projelerle uygulama devam etmektedir. SO UÇ Dünya nüfusu hızla kentleşirken bu süreç gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleriyle tüm dünyayı kapsamaktadır. Kentleşme, küreselleşme süreciyle de karşılıklı bir etkileşim yaşamaktadır. Küreselleşmenin kendisini en belirgin hissettirdiği alanlar olan ulaşım ve iletişimdeki hızlı gelişmeler, bir yandan kentlerdeki gelişmeleri kırsala ileterek kentlerin çekim gücünü artırmakta, diğer yandan da kentlere ulaşımı kolaylaştırıp hızlandırarak kırdan kente göçü tetiklemektedir. Kent yaşamı da doğası gereği iletişim ve etkileşimi kırsala

20 72 Çağdaş Yerel Yönetimler, 22(3) Temmuz 2013 görece çok daha fazla artırıp hızlandırarak küreselleşmeye önemli katkıda bulunmaktadır. Küreselleşme, dünyanın herhangi bir yerindeki bir gelişmenin etkisini dünyanın hemen her yerine büyük bir hızla taşıyarak dünyanın homojenleşmesine de katkıda bulunmaktadır. Ancak bir gelişmenin kendisi, yayılmış olduğu yerelin kendine özgü nitelikleriyle etkileşime girdikten sonra o yerele ilişkin nihai halini aldığından, bu homojenleşme süreci de sınırlı kalmakta, yerelin özgünlüğü de geçmişe görece sınırlı da olsa- varlığını sürdürmektedir. Kentleşmenin bir ürünü olan Sosyal konut olgusu da küreselleşme sürecinden diğer bir çok olgu gibi etkilenmiş, küresel ve yerel nitelikleri birlikte üzerinde taşır hale gelmiştir. Sosyal konut olgusu ilk çıktığı dönemde (19. yüzyılın sonu) yanlızca sanayileşmiş batılı ülkelerde görülmekteydi. Ancak küreselleşmenin etkisini gösterdiği 20. yüzyıl ikinci yarısından itibaren hızlı kentleşme süreci gelişmiş ülkelerde de görülmeye başlandı ve sosyal konut ihtiyacı ve olgusu bu ülkelerde 20. yüzyıl son çeyreğinden itibaren belirgin olarak hissedilmeye başlandı. Sosyal konut ihtiyacı küresel düzeyde yaşanıyor olsa da, bu alandaki uygulamalarda bölgesel ve yerel düzeyde farklılıklar kaçınılmaz olarak yaşanmaktadır. Sosyal konutlar, batılı gelişmiş ülkelerde orta ve dar gelirli kentlilere yönelik ucuz kiralı konutlar şeklinde ortaya çıkarken, gelişmekte olan ülkelerde ağırlıklı olarak kiralama değil konutların satışı söz konusu olmakta, bunlar düşük faizli ve uzun vadeli toplu konut kredileriyle gerçekleşmektedir. Gelişmiş ülkelerde belediyeler, konut birlikleri üzerinden sosyal konut uygulamaları yürütülürken, gelişmekte olan ülkelerde bu uygulamalar merkezi yönetimler tarafından yürütülmetkedir. Türkiye de ise iki tip sosyal konut uygulaması bulunmaktadır. Birinci uygulama TOKĐ nin tek başına yürüttüğü, piyasa kredilerine görece uzun vadeli ve yıllık memur zammına endeksli olarak artışa uğrayan bir tür mortgage modeliyle yapılan sosyal konutlardır. Bu model gelişmekte olan ülkelerde de yaygın uygulanan bir modeldir. Đkinci uygulama TOKĐ-SYGM işbirliği ile toplumun en yoksul ve konut sahibi olmayan kesimine yönelik yapılan sosyal konutlardır. Bu konutlar peşinatsız, uzun vadeli, sabit taksitli ve oldukça ucuz konutlardır. Bu konutlara - büyük oranda- gecekondularda yaşayan yoksul aileler yerleşmekte ve bu yoksul aileler ülkemizde toplumun en kalabalık nüfuslu ailelerini oluşturmaktadırlar (TÜĐK, 2006:1). Buna karşın bu konutlar büyük oranda 1+1 (45 m2) ve kısmende 2+1 olarak -balkonsuz- üretilmekte ve diğer toplu konut tiplerinden ayrı mekanlarda yer almaktadırlar. Müstakil gecekondulardan balkonsuz toplu