EYD Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association

Transkript

1 EYD Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association Ekonomik Yaklaşım 2020, 31(116): doi: /ey Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır-Kent Analizi ( ) Recep KÖK 1 Elif Ay YALÇINKAYA 2 Mustafa BİLİK 3 30 Eylül 2020 de alındı; 24 Kasım 2020 de kabul edildi. 11 Ocak 2021 den beri erişime açıktır. Received 30 September 2020; accepted 24 November Available online since 11 January Araştırma Makalesi/Original Article Özet Bu çalışmada, hanehalkı tüketim fonksiyonu, Türkiye örnekleminde kır/kent yerleşim yeri ayrımı üzerinden tahmin edilmektedir. Çalışmanın verileri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 'Hanehalkı Bütçe Anketi mikro veri tabanından ( ) elde edilmiştir. Gelir ve harcama serilerindeki çarpıklık nedeniyle Genelleştirilmiş Doğrusal Model (GLM) kullanılmaktadır. Bu çalışmanın, yapılan önceki çalışmalardan temel farkları şu şekildedir: Türkiye de hanehalkı verileri üzerinde tüketim fonksiyonunun tahmininde ilk kez Genelleştirilmiş Doğrusal Model kullanılmıştır. Ayrıca bu model üzerinden kır-kent ayrımlı tüketim davranışının tahmincileri yardımıyla, tüketim kalıbının birbirinden farklı oluşunun sosyo-psikolojik temelli önermelerin teorik tutarlılığı test edilmektedir. Sürekli gelir hipotezine göre, kentte yaşayan bir tüketicinin gelire göre harcama esnekliği toplam katsayılar itibariyle 0,73; yaşam boyu gelir hipotezine göre de 0,86 dır. Modelde servet etkisini ihmal etmek oldukça sapmalı bir sonuç doğurmaktadır. Dolayısıyla GLM modellemesiyle alternatif model karşılaştırmaları göstermektedir ki; yaşam boyu gelir hipotezi ile daha uygun sonuçlar elde edilmiştir. 1 Nişantaşı Üniversitesi, İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Ekonomi Bölümü, Maslak Mahallesi, Taşyoncası Sokak, No: 1V ve No:1Y Sarıyer-İstanbul, Türkiye. recep.kok3@gmail.com. ORCID No: 2 Dokuz Eylül Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, Dokuzçeşmeler Kampüsü, Buca - İzmir, Türkiye. elif.ay@deu.edu.tr. ORCID No: 3 Dokuz Eylül Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, Dokuzçeşmeler Kampüsü, Buca - İzmir, Türkiye. mustafa.bilik@deu.edu.tr. ORCID No: Ekonomik Yaklaşım ISSN print 2020 Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association - Ankara Her hakkı saklıdır All rights reserved

2 342 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK Anahtar Kelimeler: Tüketim fonksiyonu, Yaşam Boyu Gelir Hipotezi, Sürekli Gelir Hipotezi, Genelleştirilmiş Doğrusal Model, Kır-Kent. JEL Kodları: D11, D12, D EYD tarafından yayımlanmıştır Abstract Household Consumption Function in Turkey: Rural-Urban Analysis ( ) In this study, household consumption function is estimated over the distinction of rural / urban settlements in Turkey. The database of this study is obtained from Turkey Statistical Institute (TURKSTAT) s "Household Budget Survey" survey for the years Generalized Linear Model (GLM) is used due to the skewness in the income and expenditure series. This study, carried out fundamental differences from previous studies are as follows: application of GLM in the estimation of consumption function in Turkey; and testing the theoretical consistency of the socio-psychological based propensities of the consumption pattern, through the rural-urban differentiation. Income elasticity by total coefficients in urban areas estimated 0.73, according to the permanent income hypothesis and 0.86 according to the life cycle hypothesis. Ignoring the wealth effect in models leads to an inefficient result. Therefore, alternative model comparisons with GLM reveal that more appropriate results have been obtained from the life cycle hypothesis. Keywords: Consumption function, Life Cycle Hypothesis, Permanent Income Hypothesis, Generalized Linear Model, Rural-Urban. JEL Codes: D11, D12, D Published by EYD Bu makalenin adını ve doi numarasını içeren aşağıdaki metni kolayca kopyalamak için soldaki QR kodunu taratınız. Scan the QR code to the left to quickly copy the following text containing the doi number of this article. Household Consumption Function in Turkey: Rural Urban Analysis ( ) 1. Giriş İktisadın kalbi olan temel refah göstergesi, tüketim olgusu olup her tür iktisadi faaliyetin itici gücüdür. Nitekim tüketebilmek için üretim zarureti bile türev faaliyet olarak değerlendirilebilir. Ayrıca toplumların refah düzeyi veya hanehalkının tüketim davranışındaki değişmeler, hangi ölçüde ölçülebilir ise ilgili ekonomiye özgü o ölçüde fikir sahibi olmak ve politika geliştirmek mümkündür. Nitekim fiyat, gelir, harcama gibi değişkenlerin esnekliği politika üretiminin merkezi konularından biridir. Bu

3 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 343 bağlamda ülkeler doğru veri tabanına erişme bağlamında Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) benzeri kuruluşlar aracılığıyla veri toplar, veri standardına yönelik ortak ölçütler de geliştirir. Tüketimle ilgili ileri sürülen teori ve hipotezlerin bütününü bu bağlamda ele almak gerekir. İnsanların hayatlarını idame ettirebilmelerinin ilk koşulu olan zorunlu ihtiyaçları ve refah göstergesi olarak nitelikli tüm refah mallarını (dayanıklı tüketim malları, güvenlik malları vb.) kapsayan ihtiyaçlar listesinin tüketim davranışıyla karşılanması, sadece iktisatla değil, politika bilimi başta olmak üzere birçok bilim dalıyla açıklanabilmektedir. Örneğin, sosyolojide tüketim sosyal statü ve sosyal barış göstergesidir. Psikolojide, insanların rasyonel (akılcı) ve irrasyonel (duygusal) davranışlarının arka planındaki iktisadi nedensellikler, teorilerin çekirdek önermeler gücünü belirler. Kısacası tüketim olgusu, iktisat biliminde tek bir bireyin ya da tüm toplumun (tüm tüketicilerin) satın alma ve kullanma (tüketme) davranışlarının merkezi konumundadır. Mikro iktisadi açıdan, tüketici olarak bir bireyin ya da hanehalkının tüketim davranışı incelenirken, sosyolojik, psikolojik ve benzeri etkenler ceteris paribus bağlamıyla soyut temellendirmeler esas alınmakla birlikte, malın fiyatı, tüketicinin geliri ve birçok değişken etkileşim parametrelerinden tahminci türetme açısından uygulamalı literatürde büyük bir önem kazanmaktadır. Mikro iktisadi bağlamda tüketim kararlarını alan bireysel davranışlar modeller boyutuyla, homo oeconomicus ilkesiyle, rasyonel tercih ve tam bilgi altında çıkarlarına odaklı, fayda maksimizasyonuyla temellendirilmektedir. Yirminci yüzyılın birinci çeyreğinden beri yaygın olarak başvurulan ekonometrik modeller, bilinmeyen değişkenlerin etkisini bilinenlerden ayrıştırma üzerine kurulduğu için Hermann Gossen, Ernst Engel, Alfred Marshall gibi iktisatçıların başlangıçtaki soyut analizleri, günümüzde ekonometrik modellerdeki gelişme pratiğiyle politika oluşumunun da hala merkezi konumunu teşkil etmektedir.

4 344 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK Ülkeler özelinde tüketim fonksiyonu tahmincisi elde etme konusunda uygulamalı literatür oldukça zengindir. Bu çalışmanın, yapılan önceki çalışmalardan en önemli farkı, Türkiye de hanehalkı verileri üzerinde tüketim fonksiyonu tahmininde hem ilk kez Genelleştirilmiş Doğrusal Modelin (Generalized Linear Model GLM) kullanılması; hem de bu model üzerinden kır-kent ayrımlı tüketim davranışının tahmincileri yardımıyla, tüketim kalıbının birbirinden farklı oluşunun sosyo-psikolojik temelli önermelerin teorik tutarlılığını test etmesidir. Tanımlayıcı istatistiklerden ve Ek(1) de verilen konut harcamalarının toplam tüketim harcamaları içindeki payının önemli bir yer tutmasından dolayı çalışmada, Türkiye tüketim fonksiyonu özelinde Modigliani (1986) modeli ile daha etkin tahminci elde etme ihtimali önemsenmektedirler. Bu durum gelişmekte olan ülkeler kapsamında Türkiye de hanehalkı tasarruflarının neden düşük olduğunun da kısmen yanıtı sayılabilmektedir. Araştırma döneminin karakteristiğini yansıtan önsel bulgular, çalışmanın sonuçlarına ilişkin beklentiyi arttırmaktadır. Nitekim modelde yer alan servet değişkenin, hanehalklarının servet edinme güdüsünü açıklayan tüketim fonksiyonunda yer alması bu modelin testini ön plana çıkartmaktadır. Ayrıca Türkiye özelinde uygulamalı literatür bulguları, Friedman (1957) ın sürekli gelir hipotezini doğruladığı için bu çalışmada Türkiye özelinde model ile uyumlu etkin tahmincilere erişilip erişilemeyeceği sorusuna yanıt aranmaktadır. Dolayısıyla bu iki modelin sonuçları karşılaştırılarak uzun dönemde politika önerisine en uygun tüketim fonksiyonu tercih edilecektir. Bu amaçla birinci bölümde tüketim fonksiyonuna ilişkin genel bir teorik çerçeve sunulmakta; ikinci bölümde Türkiye de tüketim fonksiyonunun tahminine yönelik yapılan çalışmalar özetlenmekte; üçüncü bölümde ise çalışmada kullanılan veri seti ve yöntem açıklanmaktadır. Çalışmanın son bölümü analitik bulguları içermekte ve sonuç kısmıyla tamamlanmaktadır.

5 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) Teorik Çerçeve 2.1. Teorilerin Arka Planı Makro düzeyde veya mikro açıdan hanehalklarını betimleyen tüketim-gelir hipotezleri, özellikle 1929 Dünya Ekonomik Buhranı nın ardından ileri sürülmüş ve yoğunlaşmıştır. Ondan öncesinde ise Neo-klasik iktisatçıların birey düzeyindeki tüketim analizleri egemen olmuştur. Tüketim-gelir hipotezleri konusundaki çalışmaların temeli sayılabilecek analiz olan, John M. Keynes in mutlak gelir hipotezi uygulamalı alanın ilk çerçevesini oluşturur. Keynes, 1929 Buhranını açıklama çabası içinde toplam talep yetersizliğine odaklanmıştır. Bu doğrultuda tüketimin cari kullanılabilir gelirin bir fonksiyonu olduğu düşüncesindedir. Keynes e göre; kullanılabilir gelir artarken ortalama tüketim eğilimi azalmakta, ortalama tasarruf eğilimi ise artmaktadır. Simon Kuznets 1946 yılında yaptığı çalışmada ise Keynes in bu tezinin kısa dönemde geçerli olabileceğini; ancak uzun dönemde ortalama tüketim eğiliminin azalmadığını belirlemiştir. Keynes in mutlak gelir hipotezinin eleştirisi bakımından yükselen bir analiz olarak nispi gelir hipotezi ni 1949 yılındaki çalışmasıyla James Duesenberry ileri sürmüştür. Duesenberry (1949) ye göre; hanehalkları içinde bulundukları sosyal grubun tüketim desenine uygun olarak, bir bakıma bağımlı olarak, harcama yapma eğilimindedirler. Genel anlamda grubun geliri ve harcamaları belli bir hanehalkının da tüketimini biçimlendirmektedir. Bir hanehalkının cari geliri azalsa da sosyal grup bağlamında alışkanlık haline getirdiği tüketim biçiminden vazgeçmemektedir, yani cari geliri azalsa da tüketim harcaması azalmamaktadır. Dolayısıyla Duesenberry, Keynes in iktisadi analizine bir anlamda kültürel bir bağlam kazandırmıştır. Keynes in cari gelire dayalı tüketim analizinin eleştirisi, Milton Friedman ın sürekli gelir hipotezi ve Franco Modigliani ile birlikte Richard Brumberg ve Albert Ando nun katkı verdiği yaşam boyu gelir hipotezi nin ortaya çıkışında etkilidir.

6 346 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK Bu bağlamda yaşam döngüsü hipotezinin en temel varsayımları şunlardır. Birincisi, bireyin elde ettiği gelir, emeklilik dönemine kadar süreklidir. Emeklilik döneminde ise herhangi bir gelir elde edilmemektedir. İkincisi faizin sıfır olması ve bireylerin yaşam boyunca sabit bir tüketim harcaması yapmasıdır. Üçüncüsü de mirasın göz ardı edilmesidir. Aslında bu iki hipotez de Irving Fisher in zamanlar arası tüketim tercihi modeline dayanmaktadır. Zamanlar arası tüketim tercihinde, hanehalkı bugün mü, gelecekte mi tüketim yapacağı kararını, bugünkü gelirine ve gelecekteki gelirinin bugünkü değerine dayandırmaktadır. Hanehalkı gelecekte değil de bugün tüketim yapmayı tercih ederse, cari gelirini aşan kısım için belli bir faiz oranı üzerinden borçlanacaktır; tersine, bugünkü değil de gelecekteki tüketimi tercih ederse bugün tasarruf edip belli bir faiz geliri elde ederek gelecekteki tüketiminin finansmanını sağlayacaktır. Fisher bu analizini 1930 yılındaki The Theory of Interest (Faiz Teorisi) adlı çalışmasında yapmıştır. Yaşam boyu gelir hipotezi, hanehalklarının yalnızca cari kullanılabilir gelirlerine değil, yaşam süresi beklentileri doğrultusundaki ömür boyu gelir beklentilerine bağlı olarak tüketim yaptıkları savını taşımaktadır. Bu durumda hanehalkları yıldan yıla değişebilecek bir tüketim harcaması yerine, ortalama olarak istikrarlı bir tüketim harcaması sergilemektedirler. Milton Friedman ın 1957 yılındaki A Theory of the Consumption Function (Tüketim Fonksiyonu Teorisi) çalışması temelinde ileri sürdüğü sürekli gelir hipotezi de, cari kullanılabilir gelirin ötesinde servetin etkisine odaklanmaktadır. Servet; yetenek, eğitim, deneyim gibi emek gücü öğeleri ile finansal ve reel zenginlik öğelerinden oluşmaktadır. Hanehalkları bu servet öğelerinin yaratacağı, yaşam boyu elde edilecek bir ortalama gelir beklentisi doğrultusunda tüketim harcaması yapmaktadırlar. Servet niceliksel ve niteliksel olarak geliştikçe tüketim de artmaktadır. Özellikle toplam talebi oluşturan en önemli bileşenin cari tüketim harcamalarıdır. Cari tüketim harcamalarının dışındaki bileşenlerin de temel itici gücü gelecek dönemlerde yapılması planlanan

7 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 347 tüketim harcamalarıdır. Bu bağlamda ekonomide meydana gelen devresel dalgalanmaların, tüketim harcamaları ile nedensellik ilişkisi ön plana çıkmaktadır. Friedman ın sürekli gelir hipotezinde bireylerin amaç fonksiyonu yaşam boyu refah maksimizasyonu, kısıt fonksiyonu ise yaşam boyu elde edilen bütün kaynakları kapsamaktadır. Friedman a göre bireyin ve/veya hanenin sürekli geliri, uzun vadeli ücretler gelirleri, sermaye varlıklarından elde edilen faiz ve benzeri kazançlardan oluşur. Geçici gelir ise; kısa dönemli fazla mesai ödemeleri, bonus kazançlar, piyango vb. şans oyunlarından elde edilen kazançlar ve miras gibi faktörlerden kaynaklanmaktadır. Bireyin geçici bir süre işsizlik, hastalık gibi durumlarla karşı karşıya kalması sebebiyle kısa dönemde gelir kaybı yaşaması ise geçici gelirin negatif olmasına yol açacaktır. Sonuç olarak kısa vadeli bir olgu olan geçici gelir, negatif veya pozitif değerler alabilmektedir. Friedman a göre tüketim, gelir gibi sürekli ve geçici tüketim olmak üzere iki kısma ayrılabilir. Sürekli tüketim, sürekli gelir tarafından belirlenir ve bireyin uzun vadeli tüketim kalıbını belirlemektedir. Geçici tüketim ise çoğunlukla özel günlerde ve/veya tatil günlerinde gerçekleştirilmektedir ve bireyin toplam geliri tarafından belirlenir. Sürekli gelir hipotezi, cari tüketimin yalnızca kullanılabilir gelirlere değil, aynı zamanda ekonomik karar biriminin elde ettiği gelirin yapısı hakkındaki beklentisine de bağlı olduğunu belirtmektedir. Dolayısıyla, tüketim öncelikle sürekli gelirlere bağlıdır, çünkü tüketiciler genel olarak geçici gelirlerini tasarruf etme eğilimine sahiptir. Buna bağlı olarak, cari tüketim düzeyi cari gelirden daha yüksek veya daha düşük olabilmektedir. Hipotezin en önemli varsayımı, gelir ve tüketimin geçici unsurlarının ilişkisiz olduğu ve bu nedenle, geçici gelir üzerinden marjinal tüketim eğiliminin sıfır olduğu yönündedir. İlave olarak gelir ve tüketimin geçici ve kalıcı unsurları arasında bir ilişkinin olmaması önemli bir varsayımdır. (Laumas ve Mohabbat, 1972:730).

8 348 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK 2.2. Hanehalkı Tüketiminde Kır Kent Ayrımının Fayda Fonksiyonunda Gösterimi Hanehalkının/tüketicinin kırsal kesimde yaşaması ile kentte yaşamasının bütçesi üzerindeki reel etkisini hipotetik olarak aşağıda tanımlandığı şekilde ele alalım. Optimal seçim ölçütüne göre x ve x mallarını tüketen bir tüketicinin tercihleri ve m bütçe doğrusu veri iken, standart teoriden bilinen amaç ve kısıt fonksiyonlar şu şekildedir: Amaç fonksiyonu: Kısıt fonksiyonu: max U x,x, P x P x m Aşağıdaki iki koşul sağlandığında, tüketici denge mal sepetine erişmektedir: (1) Bir tüketici en çok faydayı sağlamalıdır. (2) Denge düzeyi bütçe doğrusu üzerinde yer almalıdır. (Besanko, 2013: s. 133) Şekil 1 de kentte ve kırsal kesimde yaşayan iki tüketiciye ilişkin denge durumları gösterilmektedir. Yatay eksende aylık elektrik tüketimi yer alırken, dikey eksende fiyatı 1 TL olan bileşik mal (tüketicinin elektrik dışındaki diğer mallar için harcadığı para) yer almaktadır. Kentte yaşayan bir tüketicinin bütçe doğrusu m iken; her iki maldan da pozitif miktarları içeren ve bütçe doğrusunun iki ucu arasında yer alan x optimal mal sepetinde denge koşulu sağlanmaktadır: MRS, MU MU P P Şimdi de aynı bütçeye sahip kırda yaşayan tüketicinin alternatif mal sepetinin neden x olduğunu açıklayalım: Kırsal kesimi destekleme bağlamıyla, elektrik fiyatı, P

9 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 349 daha düşük olduğu gibi, su vb. kamusal malların veya ulaşım giderlerinin fiyatının kente göre daha düşük olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla kırsal kesimde yaşayan bir tüketicinin reel bütçe doğrusu m dır. Böylece yukarıdaki denge koşulları aynı iken, bu kez de aynı şekil üzerinde kırsal kesimde yaşayan tüketicinin optimal seçimi x (elektrik, diğer mallara yapılan harcama) olur ve denge durumu şu şekilde gösterilir: MRS, MU MU P P Buna göre her iki tüketicinin mal miktarları (x ve x ) üzerinde kontrolü varken, mal fiyatları (P ve P ) ve geliri (m üzerinde kontrolünün olmadığı varsayımı altında karşılaştırma yaptığımızda, aşağıda görüldüğü gibi farklı denge süreçleriyle karşı karşıya oldukları anlaşılmaktadır. MRS, MRS, Şekil 1 Miktara Bağlı İndirim Yapılması Kaynak: Standart teorinin varsayımları altında tarafımızdan düzenlenmiştir. Analizden anlaşıldığı gibi elektrik fiyat tarifeleri belirlenirken, kullanım alanı/çevresine ve tüketim miktarına bağlı fiyat farklılaştırması oldukça uygulanan bir uygulamadır. Kentte yaşayan tüketici m bütçe doğrusu ile U farksızlık eğrisinin teğet olduğu x mal sepetinde dengeye gelmektedir. Elektrik firması kırsal kesim de kullananlar

10 350 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK için fiyatı düşürdüğünde, e tüketimi yerine e tüketiminde bulunan kırsal kesim tüketicisinin bütçe doğrusu m olmaktadır. Fiyat düşüşüne bağlı olarak kırsal kesim tüketicisi ek olarak e e birim elektrik tüketmekte (arazi sulamada kullanılan sondaj elektrik giderleri dahil edilmekte) ve m bütçe doğrusu ile U farksızlık eğrisinin teğet olduğu x mal sepetinde dengeye gelerek daha yüksek fayda elde etmektedir. Bu karşılaştırmalı durum göstermektedir ki, araştırmanın amacı çerçevesinde aynı gelire sahipken, kırsal ve kentsel kesim tüketicilerin harcama esnekliğinin birbirinden farklı olması, uygulamalı literatürle uyum beklentisi oluşturmaktadır. 3. Tüketim Fonksiyonuna İlişkin Literatür Taraması Tüketim harcamalarına ilişkin yapılan literatürde çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Türkiye özelinde tüketim fonksiyonunun tahminine ilişkin literatürden bilinen ilk çalışma, Avralıoğlu (1976) nun çalışmasıdır. Söz konusu çalışmada anket verileri kullanılarak üç şehir için tüketim fonksiyonlarının tahmin edilmesi amaçlanmıştır. Türkiye özelinde yapılan diğer çalışmalar ele alınarak karşılaştırmalı bir analiz Tablo1 de verilmektedir. Söz konusu çalışmalarda veri seti TÜİK tarafından yapılan Hanehalkı Bütçe Anketleri olabileceği gibi, yazarlar tarafından yapılan anket çalışmalarının elde edilen veriler de kullanılmaktadır. Ayrıca TCMB EVDS den elde edilen makro verilerle zaman serisi çalışmaları da mevcuttur. Bu tablodan anlaşılmaktadır ki incelediğimiz kadarıyla araştırmamızın amaç fonksiyonu ve yöntemiyle uyumlu herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Burada Türkiye örneklemini esas alan farklı yöntemlere ilişkin analizlere yer verilmekle yetinilmiştir.

11 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 351 Tablo 1 Literatür taraması Yazarlar Veri seti Yöntem Amaç Tansel (1986) Selim (2001) Nişancı (2002) Şahinli (2010) Şahinli (2013) Kök, Bilik, Ekinci (2016) Şengül, Şengül, Lopcu (2018) Gürler, Birecikli, Eryavuz (2018) Çalmaşur, Kılıç (2018) Özer (1992) Kök, Kaya (1993) Selim (2001) Tarı, Çalışkan, Bayraktar (2006) Tarı, Pehlivanoğlu (2007) Kesbiç, Tandoğan (2016) Demiral (2007) Erdoğdu (2007) Pehlivan ve Utkulu (2007) Altunöz (2014) Kaya (2018) Hanehalkı Bütçe Anketi ( ) Hanehalkı Bütçe Anketi ( ) Hanehalkı Bütçe Anketi ( ) Hanehalkı Bütçe Anketi ( ) Hanehalkı Bütçe Anketi ( ) Hanehalkı Bütçe Anketi ( ) Hanehalkı Bütçe Anketi (2009) Hanehalkı Bütçe Anketi ( ) Hanehalkı Bütçe Anketi (2014) Yazar tarafından anket uygulaması (Erzurum ilinde 400 hane) Yazarlar tarafından anket uygulaması (Erzurum ilinde) Hanehalkı Bütçe Anketi ( ) Yazarlar tarafından anket uygulaması (Kocaeli nde üniversite öğrencileri) Yazarlar tarafından anket uygulaması (Kocaeli ilinde) Yazarlar tarafından anket uygulaması (Manisa ilinde) Makroekonomik veriler ( ) Makroekonomik veriler ( ) Makroekonomik veriler ( ) Makroekonomik veriler ( ) Makroekonomik veriler ( ) Kaynak: Yazarlar tarafından oluşturulmuştur. Genelleştirilmiş en küçük kareler yöntemi (GLS) Ağırlıklı en küçük kareler yöntemi F testi En küçük kareler yöntemi Durbin-Watson değerleri Kantil Regresyon Değişen varyansı düzeltilmiş Box-Cox çift eşik modeli Kantil Regresyon En küçük kareler yöntemi En Küçük Kareler yöntemi Doğrusal regresyon Doğrusal regresyon Doğrusal regresyon Doğrusal regresyon En küçük kareler yöntemi En küçük kareler yöntemi Doğrusal regresyon Parçalı eşbütünleşme En küçük kareler yöntemi Tam uyarlanmış en küçük kareler yöntemi Working-Leser modeli ile 11 harcama grubu için Engel eğrisinin hesaplanması 11 harcama grubu için toplam harcama esnekliklerinin Engel eğrileri kullanılarak tahmin edilmesi AIDS modeli kullanılarak 8 harcama grubu için gelir grupları arasında harcama kalıpları arasında farklılığın araştırılması AIDS modeli kullanılarak gıda ve alkolsüz içecekler için kent ve kır ayrımında harcama ve fiyat esnekliklerinin tahmini AIDS modeli kullanılarak 12 harcama grubu için fiyat ve harcama esnekliklerinin tahmin edilmesi Gelir esnekliği ve gini katsayısına göre gıda tüketim esnekliğinin elde edilmesi Türkiye de hanehalkı eğlence ve kültür faaliyetlerine katılımın belirleyicileri Tüketim ve gıda harcamalarının %20 lik gruplara ayrılarak, gruplar arasındaki farklılıkların belirlenmesi 12 harcama grubuna ait gelir esneklik değerlerinin tahmin edilmesi 5 farklı tüketim fonksiyonu tahmin edilerek gelir hipotezlerinin test edilmesi Gelir esnekliği ve harcama esnekliğinin karşılaştırılması 11 harcama grubuna ait toplam harcama esnekliklerinin, çift logaritmik fonksiyon türü kullanılarak tahmin edilmesi Mal gruplarına ilişkin Engel fonksiyonunun tahmin edilmesi, cinsiyet ve bölüm değişkenlerinin tüketim davranışlarındaki etkisi Mal gruplarına ilişkin Engel Kanunu nun geçerliliğin test edilmesi Mal gruplarına ilişkin Engel Kanunu nun geçerliliğin test edilmesi Toplam dayanıksız ve yarı dayanıklı mal tüketimi ile toplam maaş ve ücretler arasındaki ilişki Ömür boyu gelir hipotezi çerçevesinde tüketici güven endeksinin hanehalkının tüketim harcamaları üzerinde etkisi Türkiye de tüketicilerin, Hayat Devresi- Sürekli Gelir Hipotezinin öngördüğü şekilde davranması Mutlak gelir teorisine ilişkin tüketim fonksiyonunu tahmin Yaşam boyu sürekli gelir hipotezi çerçevesinde tüketim harcamaları üzerinde faiz oranı ve gelirin etkisinin araştırılması

12 352 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK 4. Veri Seti ve Yöntem Çalışmanın bu bölümünde ilk olarak tüketim fonksiyonunu etkileyen faktörler literatüre bağlı olarak belirlenmekte ve analiz edilecek model oluşturulmaktadır. Çalışmanın veri setine ve verilere ilişkin tanımlayıcı istatistiklerin yanı sıra araştırmanın modeli tanımlanmaktadır Model ve Veri Seti Bu çalışmada, Türkiye örnekleminde, hanehalkı tüketim fonksiyonu kır/kent yerleşim yeri ayrımı üzerinden tahmin edilmektedir. Tablo 2 de çalışmamızda kullanılan değişkenlere ilişkin tanımlamalar verilmektedir: Tablo 2 Değişken tanımlamaları Değişken Tanım Tüketim harcamaları (C Hanehalkı tüketim harcaması (aylık TL) Gelir (Y Hanehalkı geliri (yıllık TL) Servet (W Hanehalkı serveti (TL) Hanehalkı büyüklüğü (HB Hanedeki kişi sayısı (OECD tanımlamasına uygun olarak) Kaynak: Yazarlar tarafından oluşturulmuştur. Çalışmanın verileri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Hanehalkı Bütçe Anketi mikro veri tabanından elde edilmiştir. Söz konusu veri tabanında, kır ve kent yerleşim yeri ayrımı 2013 yılına kadar mevcuttur yılından itibaren yeni idari bölünüş temel alınmış, anket verileri kır ve kent düzeyinde üretilmemiştir. Bundan dolayı çalışmada incelenen dönem yıllarını kapsamaktadır. Söz konusu döneme ilişkin toplam gözlem değeri yer alması örneklem büyüklüğü ve tahmin gücü açısından

13 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 353 bir avantaj sunmaktadır. Gözlemlerin yüzde 31 i kırda yaşayan hanelere ait iken, yüzde 69 u kentte yaşayanlara aittir. Ayrıca TÜİK tarafından sağlanan veri tabanında hanehalkı geliri yıllık, hanehalkı tüketim harcaması ise aylık büyüklüklerle verilmiştir. Hanehalkı Bütçe Anketinde 2004 yılında Kent=1, Kır=2 olarak tanımlanmış, 2005 yılı itibariyle Kır=1, Kent=2 olarak kullanılmaya başlanmıştır. Yapılan bu değişiklik dikkate alınarak anket verilerinde standart sağlamak için yeniden düzenlenmiştir. Söz konusu veri tabanından elde edilen hanede bulunan kişi sayıları verileri, çalışmamızda OECD ölçek tanımlamasına göre ele alınmış; hane reisine 1, diğer yetişkinlere 0,7 ve çocuklara 0,5 değeri verildiği hesaba katılmıştır. Değişkenlere ilişkin tanımlayıcı istatistikler Tablo 3 te sunulmuştur: (Yıllar itibariyle ortalama değerler için bkz. Ek(2)) Tablo 3 Tanımlayıcı İstatistikler Değişken Harcama Gelir Servet Hane büyüklüğü Kır Kent ayrımı Gözlem değeri Maksimum değer Minimum değer Ortalama değer Standart Hata Kır ,80 22, , ,12 Kent ,90 39, , ,67 Genel ,90 22, , ,37 Kır ,00 9, , ,15 Kent ,00 0, , ,53 Genel ,00 0, , ,67 Kır ,00 500, , ,57 Kent ,00 750, , ,61 Genel ,00 500, , ,85 Kır ,70 1,00 2,37 0,98 Kent ,10 1,00 2,19 0,72 Genel ,70 1,00 2,24 0,80 Kaynak: Yazarlar tarafından oluşturulmuştur. Not: TÜİK tarafından sağlanan veri tabanında servet değişkenini temsilen kullanılan konut değerinde, belli bir haneye ilişkin yıldan yıla büyük artışların olduğu veriler gözlemlenmekte, servet değişkeninde sapmaya neden olmaktadır. Ancak borçlanma yoluyla konut sahibi olma durumu düşünüldüğünde veri tabanından bu gözlemler çıkarılmamış ve TÜİK tarafından verildiği şekliyle analize dahil edilmiştir. Çalışmada kullanılan veri seti özelinde değerlendirilecek olursa Ek(3) te hanehalkı gelirinin, Ek(4) te ise tüketim harcamasının dağılımı gösterilmektedir. Her iki şekle

14 354 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK bakıldığında, hanehalkı harcama ve gelirinin normal dağılım göstermediği ifade edilebilir. Bu olgu, normal dağılım varsayımı altında elde edilen tahmincilerin etkinsizliğinin bir delili olarak sayılabilir. Gelir ve harcama serilerindeki çarpıklık tanımlayıcı istatistiklerden de anlaşılmakla (standart hatalar ortalamadan büyüktür) birlikte, bu gözlem bulguları aşağıda ayrıntısı verilen Link fonksiyonu tekniğiyle de doğrulanmıştır (bkz. Ek(5) ve Ek(6)). Bu bulgu yine aşağıda ayrıntısı verilen Genelleştirilmiş Doğrusal Modelinin (GLM) kullanılması gerekçesini de desteklemektedir. Nitekim, çalışmada kullanılan hane halkı verilerinin, mikro veri karakteristiği incelendiğinde, gelir ve tüketim gibi serilerin normal dağılmamasının ana nedeni, gelir dağılımının eşitsizliği ile açıklanan bir olgudur (Bilik, 2020) Yöntem Çalışmada kullanılan veri setinde zaman ve kesit boyutu birlikte yer aldığı için tahmin sürecinin panel veri modelleri altında gerçekleştirilmesinin temel gerekçesi, bu modellerin sıradan yatay kesit ve zaman serisi modellerine göre birçok üstünlüğü mevcuttur (Baltagi, 2005). Panel veri yönteminde gözlem sayısının daha fazla olması, panel veride çoklu bağıntı problemi daha az olması, serbestlik derecesinin artması, daha az doğrusallık ve değişkenlik içermesi belli başlı nedenlerdir. Yine dinamik ilişkilerin tahmininde daha etkin sonuç vermesi, zaman veya kesit boyutunun kısa olduğu durumlarda da amaca bağlı olarak analiz kolaylığı sağlaması, vb. üstünlükler, literatürden bilinmektedir (Kök ve Şimşek, 2009). Yukarıda belirtildiği gibi verilerin dağılım özelliklerinden dolayı, Genelleştirilmiş Doğrusal Model (Generalized Linear Model GLM) tahmincisi bağımsız değişkenin dağılım özelliğini dikkate almaktadır. Bu modeli oluşturan üç temel bileşen aşağıdaki şekildedir (Nelder ve Wedderburn, 1972):

15 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 355 1) Açıklanan değişkenin yoğunluk fonksiyonu (f y: θ, φ ). 2) Sistematik bileşen: η: η Xβ, 3) Link fonksiyonu: g:e y μ g 1 η Bunlardan Link fonksiyonu, bağımsız ve bağımlı değişkenler arasındaki ilişkiyi tanımlamaktadır. Genelleştirilmiş doğrusal modelde, parametre tahmincileri En Çok Olabilirlik Tahmin (Maximum Likelihood Estimation-MLE) yöntemi ile bulunmaktadır. MLE tahmincileri olabilirlik fonksiyonunu maksimize etmekte; bu teknik, modelin tam olarak tanımlanmasını ve olasılık dağılımının belirlenmesini gerektirmektedir. GLM de bağımsız değişkenin normal dağılım varsayımı ortadan kaldırılarak, üstel dağılım ailesi özelliği gösteren bir dağılım üzerinden tahminciler üretilir. Çalışmada, bağımlı değişken olarak alınan hane halkı harcamalarının dağılım özelliğine ait uyum istatistiği testlerine ilişkin sonuçlar veri setinin analizinde yer almaktadır (bkz. Ek (5) ve (6)). Buna göre, hanehalkı tüketim harcamalarını en iyi temsil eden istatistiksel dağılımın, Gamma dağılımı olduğu saptanmıştır. Gamma dağılımının olasılık yoğunluk fonksiyonu ve logaritmik olabilirlik fonksiyonu aşağıdaki gibi ifade edilmektedir (Nelder ve Wedderburn, 1972; Minka, 2002): p x a, b Ga x; a, b exp log p D a, b a 1 logx nlogγ a nalogb 1 b x n a 1 log x nlogγ a nalogb nx b Araştırmaya referans tüketim fonksiyonu kalıpları ise da şu şekildedir:

16 356 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK Model 1: Modigliani'nin (1949) Yaşam Döngüsü Hipotezi Yaşam döngüsü hipotezi matematiksel olarak aşağıdaki gibi ifade edilmektedir; C W RY T Burada W bireyin çalışma hayatının başındaki serveti, R bireyin çalıştığı yıl sayısı, Y bireyin elde ettiği yıllık geliri ve T yaşam süresini göstermektedir. Yukarıdaki denklemi tekrar düzenlediğimizde toplam tüketim fonksiyonu aşağıdaki gibidir; C 1 T W R T Y C αw βy Burada α, servet üzerinden marjinal tüketim eğilimini; β ise gelir üzerinden marjinal tüketim eğilimini ifade etmektedir. Ortalama tüketim eğilimi tanımlaması üzerine denklemi tekrar düzenleyecek olursak; C Y αw Y β ifadesi karşımıza çıkmaktadır. Kısa dönemde servet sabittir ve gelir artışı ortalama tüketim eğiliminde düşüşe yol açar. Ancak uzun dönemde servet ve gelir değişken olduğu için ortalama tüketim eğilim değişmez. Servet faktörü (W) doğrudan gözlemlenen bir büyüklük olmadığı için, burada hanenin sahip olduğu konutun piyasa değeri araç değişken olarak kullanılmaktadır. Temel anlamda, panel veride zaman ve kesitler arası katsayıların sabit olduğu durumda tahminciler sıradan En Küçük Kareler (EKK) metodu ile elde edilebilmektedir. Model 2: Friedman'ın (1957) Sürekli Gelir Hipotezi : Bu modelin temel belirleyenlerini ele alırsak;

17 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 357 Y Y Y C C C C k r, w, u Y Burada (Y) toplam geliri, Y sürekli geliri, (Y ) geçici geliri, (C) toplam tüketimi, C sürekli tüketimi ve C ise geçici tüketimi ifade etmektedir. Sürekli tüketim ile sürekli gelir arasındaki ilişkiyi incelediğimizde marjinal tüketim eğilimi; faiz oranına (r, servetin gelire oranına (w), zevk ve tercihlere (u bağlıdır. Friedman (1957), gözlemlenen gelir ve tüketimin ilişkisini matematiksel olarak ifade ederken, aşağıdaki temel denklemden yola çıkmaktadır: c α βy Burada gelir (y) düzeyi veri iken; c, ortalama tüketimi ifade eder. Modelin parametreleri En Küçük Kareler tekniği ile tahmin edildiğinde α ve β katsayıları aşağıdaki gibidir; b c c y y y y a c by Denklemlerde, c ve y sırasıyla ortalama tüketim ve ortalama gelir düzeylerini gösterir. β katsayısı, Y Y Y ve C C C eşitliklerinden de; c c y y c c c c y y y y c c y y c c y y c c y y c c y y C ky eşitliğini tekrardan düzenlersek;

18 358 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK c c y y k y y k y y y y 1 k c c c c c c y y Yeterli örneklem büyüklüğünün varlığı halinde β katsayısına şu şekilde erişilir. b k y y y y kp Burada P, gelirdeki toplam varyansın gelirin sürekli bileşeni tarafından ortaya çıkan kısmını gösterir. Dolayısıyla tüketim harcamalarındaki değişmenin büyüklüğü iki unsura bağlıdır. Birincisi; gözlemlenen gelirde ne kadar fark varsa, sürekli gelirde de aynı derecede fark vardır. İkincisi ise, sürekli gelirin ne kadarlık kısmının tüketim harcamalarına ayrıldığını ortaya koyar. Böylece P bu unsurlardan birincisini, k ise ikincisini ölçer (Friedman, 1957, s.30). Şimdi tahmin edilen katsayılardan yararlanarak tüketim harcamalarının gelir esnekliğini bulabiliriz: Sürekli gelir hipotezinin tüketim karmaşıklığına yapmış olduğu katkıda önemli olup şekilde açıklanır. apc ortalama tüketim eğilimi C Y αy Y Buna göre, ortalama tüketim eğilimi, sürekli gelirin (Y ) mevcut gelire (Y) oranına bağlıdır. Mevcut gelir sürekli gelirin üzerine çıktığında, tüketim eğilimi düşer ve mevcut gelir sürekli gelirin altına düştüğünde, tüketim eğilimi artar (Mankiw, 2006: s. 515) Bu model ayrıntısına göre çalışmada, hane halkı veri tabanında her ailenin karşılaştığı faiz oranı aynı olduğu için, modele zaman kukla değişkeni eklenerek yıl içindeki faiz

19 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 359 değişmelerinin etkisi yıllara göre bir etkileşim tahmincisi olan yıl sabitleri/otonom tüketim harcamalarındaki değişme olarak yorumlanacaktır. C α β C β Y u Ayrıca hane sayısının büyüklüğü de bu modele bir kontrol değişkeni olarak tarafımızdan eklendiğinde model şu şekilde belirlenmiştir. C α β C β Y β HB u Burada C hanehalkı tüketim harcamasını, C hanehalkı tüketim harcamasının gecikmeli değerini, Y hanehalkı toplam gelirini, HB ise hanehalkı büyüklüğünü göstermektedir. 5. Analiz Genelleştirilmiş doğrusal modellerde bağımsız değişkenin, normal dağılım varsayımı ortadan kaldırılarak, üstel dağılım ailesi özelliği gösteren bir dağılım üzerinden tahminciler elde edilmektedir. Yöntem kısmında belirtilen modeller çerçevesinde elde edilen tüketim fonksiyonu tahmincileri Tablo 4 te sunulmaktadır. Her iki modelin bütünsel olarak geçerliliğine ilişkin testler incelendiğinde genelleştirilmiş doğrusal modellere ait Wald testi sonuçları modellerin bir bütün olarak anlamlı olduğunu göstermektedir. Buna göre tahmin sürecinde değişkenlere ait logaritmik dönüşümler, esneklik katsayılarını temsil etiği için her iki model aşağıda ayrı ayrı yorumlanmış ve tahminci karşılaştırmaları çerçevesinde en uygun tüketim fonksiyonu seçilmiştir.

20 360 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK Tablo 4 Model 1 ve Model 2 Tahmincileri Model 1(a) Modigliani Modeli Model 2(a) Friedman Modeli log C 0,0310*** (-8,75) log Y 0,465*** 0,504*** (-22,33) (-23,58) log Y 0,472*** 0,525*** (-22,84) (-25,57) log W 0,184*** (-19,46) 0 (.) 0,100*** 0 (-12,86) (.) 0,117*** 0,0533*** (-13,67) (-5,97) 0,128*** 0,0938*** (-13) (-8,44) 0,214*** 0,207*** (-21,56) (-17,06) 0,263*** 0,208*** (-22,78) (-14,85) 0,275*** 0,260*** (-26,31) (-19,43) 0,328*** 0,335*** (-23,52) (-18,57) 0,354*** 0,368*** (-25,19) (-19,16) 0,374*** 0,392*** (-26,71) (-19,17) sabit 0,409*** 1,711*** (-3,81) (-9,2) Prob Wald Testi (χ =12)0,000* (χ =13)0,000* Not: t istatistikleri parantez içinde yer almaktadır. *,** ve *** sırasıyla %10, %5 ve %1 düzeyinde anlamlılığı ifade etmektedir. Burada log Y ve log Y sırasıyla kır ve kent etkileşim parametresidir. Yukarıda yer alan Tablo 4, Model 1(a) tahmincileri incelendiğinde, gruplandırılmış tüketim kümeleri kır ve kent tahmincileriyle ayrıştığı için kısal kesimde yaşayan tüketicilerin gelire göre harcama esnekliği; 0,465 iken, kentsel kesimde yaşayan bir tüketicinin gelire göre harcama esnekliği 0,472 bulunmuştur. Ayrıca Ek(7) de yer alan genişletilmiş model tahmincilerinden de aynı katsayıların 0,436 ve 0,443 olduğu görülmektedir. Yine Ek(7) de yer alan hane büyüklüğü tahmincisi katsayısı da 0,137 dir. Burada modele kontrol değişkeni ilave etmenin anlamsız olduğu görülmektedir. Nitekim Friedman ın orijinal modelinden elde edilen gelirin harcama

21 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 361 esnekliği ortalaması 0,468 bulunduğuna göre; buna genişletilmiş modelden elde edilen kır ve kenti kapsayan gelirin harcama esneklikleri ortalamasına, hane büyüklüğü tahmincisi eklendiğinde aynı katsayı 0,468 e ulaşılmaktadır ki bu bulgu önemlidir. Dolayısıyla teorinin tutarlılığı üzerine ilave değişkenler ekleme yaklaşımı istatistiki olarak doğru sonuçlar versek de esneklik bulguları açısından sapmalı sonuçlara neden olmaktadır. Bu nedenle Ek(7) de yer alan tahminciler yeniden yorumlanmamıştır ve politika önermeleri ve geleceğe yönelik tahmincilerin sadece Tablo 4 te yer alan şekliyle, etkin tahminciler olarak yorumlanması gerekir. Genişletilmiş model yorumu, makalede bir kalabalıklaşma etkisi yaratsa da tarafımızdan yapılan bir deneme yönüyle, tahmincilerin güvenilirliğini doğrulama yaklaşımı olarak değerlendirilebilir. Ayrıca Model 1 de yer alan servet değişkeni yerine kullanılan, vekil/araç konut değişkenin tahminci katsayısı ise 0,184 tür. Bu durum Ek(1) de verilen önsel bilgiyle uyumlu olup servetteki %1 birimlik değişmenin konut harcamalarını 0,18 birim arttırdığının delili sayılabilir ve beklentilerimizi doğrulamaktadır. Bu katsayı göstermektedir ki, konut edinme güdüsündeki değişmenin servet değişkenine karşılık geldiği sonucuyla örtüşmektedir. Bu durumda Türkiye özelinde gelirin harcama esnekliği, servet etkisiyle birleştirilirse, gelirin toplam harcama esnekliği 0,655 olarak kabul edilebilir. Ayrıca teorik bölüm 1.2 ve Şekil 1 de açıklanan öngörü referans alındığında bu çalışmanın hipotezi açısından kırsal ve kentsel harcama esnekliklerinin birbirinden farklığı testi de anlamlıdır. Teori ve yazarların beklentisiyle uyumlu sonuçlar elde edilmiştir. Bu sonuç tahmincilerine, yine yıldan yıla gelir ve harcamalardaki otonom büyüklük olarak, ortalama 0,21 lik değişmeyi eklersek; toplamda gelirin harcama esnekliğini 0,86 olarak hesaplamak mümkündür. Dolayısıyla politika önermesi geliştirme ve hangi modelden daha etkin tahminci elde edildiği maksadıyla, aşağıda rapor ettiğimiz sürekli gelir hipotezi nin sonuçlarıyla yeniden ele alınmasında fayda vardır. Şimdi de Tablo 4 te verilen Model 2 nin sonuçlarını inceleyelim: Öncelikle gözlemlenen gelirle sürekli gelir arasındaki fark veri iken, sürekli gelirin ne kadarlık kısmının tüketim harcamalarına yapıldığını gösteren toplam harcamanın gecikmeli değerini yansıtan tahminci katsayısı 0,031 dir. Bu tahminci harcamanın gelire göre

22 362 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK esnekliğini yorumlarken, uzun dönemle kısa dönem arasındaki farkın analizi açısından da önemli bir parametredir. Bu modelde de gruplandırılmış tüketim kümeleri kır ve kent tahmincileriyle ayrıştığı için kırsal kesimde yaşayan tüketicilerin gelire göre harcama esnekliği 0,504 iken; kentsel kesimde yaşayan bir tüketicinin gelire göre harcama esnekliği 0,525 bulunmuştur. Her iki grubun ortalamasını yaklaşık olarak 0,51 kabul edelim. Burada yukarıda belirtilen ve bu çalışmanın hipotezi açısından kırsal ve kentsel harcama esnekliklerinin birbirinden farklığı testi anlamlı çıkmıştır. Beklentilerle uyumlu sonuçlar elde edilmiştir. Bu sonuç tahmincilerine, yine yıldan yıla gelir ve harcamalardaki otonom büyüklük olarak, ortalama 0,19 luk değişmeyi eklersek; toplamda gelirin harcama esnekliği 0,70 olarak öngörülmektedir. Bu sürekli gelir hipotezine göre elde edilmiş kısa dönem tahmincilerini, örneğin kentsel kesim tüketicilerin gelir esnekliğini dikkate alarak uzun dönem tahmincisini elde etmek istersek; 0,525/(1-0,03)=0,54 bulunur. Bu katsayı kentsel davranış göstergesi olan 0,525 e çok yakındır. Bunun iktisadi anlamı teoriden öngörüldüğü gibi kısa dönem Keynesyen esneklik katsayısıyla örtüşür (Burada Keynesyen modelin sonuçları rapor edilmemiştir). İlave olarak gelirin harcama esnekliği katsayısına, otonom zaman boyutunun ortalama ölçütü olan katsayıyı eklediğimizde, 0,54 +0,19= 0,73 gibi bir katsayı elde edilir. Bu sonuç Türkiye de hanehalkı anket verilerinden tahmin edilmiş yukarıda verilen Modigliani modelinden elde edilmiş olan 0,86 katsayısı arasındaki farkın 0,13 olduğunu gösterir. İleriye yönelik politika önerisi geliştirmek açısından Türkiye de sürekli gelir hipotezi gelişmiş ülke örneklemlerinde olduğu gibi literatürle uyumlu sonuçları doğrulamamaktadır denebilir. 6. Sonuç Araştırmanın teorik çerçevesi ve analiz kısmında elde edilen model tahmincileri değerlendirildiğinde; TÜİK veri tabanı üzerinden gruplandırılmış kent ve kır kesimlerinin gelire göre harcama esnekliği, birbirinden 0,007 lik bir düzeyde farklıdır. Bu sonuç beklentilerle uyumludur. Nitekim Ek(1) den anlaşılacağı gibi kırsal kesim ile kentsel kesimin gelir gruplarına göre konut harcamalarının tüketim harcamaları

23 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 363 içindeki payı düşük ve orta gelir gruplarında %5 düzeyinde farklılık göstermektedir. Hem betimsel bulgular hem model tahmincileri birlikte değerlendirilirse, Türkiye de son 50 yıl içinde artan ve çarpık bir şekilde ortaya çıkan kentleşmenin ardından, kırda yaşayan hanehalklarının bile kentte konut edinme beklentisi önemli olup araştırma döneminde kentleşmenin doğurduğu, sağlıklı ve güvenilir konut inşaatına olan ihtiyaç güdüsüyle harcamalar arasında bir örtüşme olduğunu söylemek mümkündür. İkinci sonuç ise Model 1 ve Model 2 bulguları karşılaştırıldığında, sürekli gelir hipotezine göre kentte yaşayan bir tüketicinin gelire göre harcama esnekliği toplam katsayılar itibariyle 0,73; yaşam boyu gelir hipotezine göre de 0,86 dır. Araştırma sonucu olan modelde servet etkisini ihmal etmek oldukça sapmalı bir sonuç doğurmaktadır. Dolayısıyla çalışmada alternatif beklentiler üzerinden modellenen ve Türkiye özelinde elde edilen tahminciler, Modigliani modelinin tahmincileriyle daha uyumlu bulunmuştur. Özetle, GLM modellemesiyle alternatif model karşılaştırmaları göstermektedir ki yaşam boyu gelir hipotezi nden daha uygun sonuçlar elde edilmiştir. Buna göre Türkiye de politika yapımcıları ve yetkili kurumlar tarafından tüketim fonksiyonları irdelenirse; TÜİK verileri odaklı hane halkı davranışını hesaba katıldığı politika geliştirmelerinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır denebilir. Kaynakça Altunöz, U. (2014). Tüketim Fonksiyonu ve Türkiye İçin Gelir-Tüketim İlişkisinin Ampirik Analizi. International Conference on Eurasian Economies (Uluslararası Avrasya Ekonomileri Konferansı nda sunulan bildiri, DOI: /C , Erişim Adresi Ando, A. & Modigliani, F. (1963). The Life Cycle Hypothesis of Saving: Aggregate Implications and Tests. American Economic Review,, 53(1), Avralıoğlu, Z. (1976). Üç Şehirde Tüketim Fonksiyonları. Ankara: Ankara Ticari İlimler Akademisi.

24 364 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK Baltagi, B. H. (2005). Econometric Analysis of Data Panel. England: John Wiley & Sons Ltd. Besanko, D. & Braeutigam, R. (2013). Microeconomics, USA: Wiley Global Education, 5th Edition. Bilik, M. (2020). Karşılaştırmalı Tüketim Fonksiyonları Üzerinden Gelir Dağılımı-Hane Halkı Harcamaları İlişkisi: Avrupa Birliği Örneği. (Yayımlanmamış doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Çalmaşur, G. & Kılıç, A. (2018). Türkiye de Hanehalkı Tüketim Harcamalarının Analizi. Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(5), Demı ral, M. (2007). Türkiye Ekonomisi İçin Tüketim Fonksiyonu Tahmini ( ). Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 2007(2), Duesenberry, J. (1949). Income, Saving and the Theory of Consumer Behavior. Cambridge: Harvard University Press. Erdoğdu, O. (2007). Tüketim Harcamaları ve Güven, Ekonomik Yaklaşım, 18(64), Fisher, I. (1930). The Theory of Interest. New York: The Macmillan Company. Friedman, M. (1957). Introduction to a Theory of the Consumption Function. USA: Princeton University Press. Güreşçi, G. P. ve Utkulu, U. (2007). Türkiye'nin Tüketim Fonksiyonu: Parçalı Hata Düzeltme Modeli Bulguları. Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, 14, Gürler, Ö., Birecikli Ş. & Eryavuz, Ö. (2018). Türkiye de Hanehalkı Tüketim ve Gıda Harcamalarının Kantil Regresyon Yöntemiyle Araştırılması. UİİİD-IJEAS, 2018, 18. EYİ Özel Sayısı, , DOI: /ulikidince Kaya, S. (2018). Türkiye nin Tüketim Fonksiyonu: Yapısal Kırılmalı Zaman Serisi Analizi ( ). İktisat Politikası Araştırmaları Dergisi, 5(1), Kesbiç, T. (2016). Büyükşehir Manisa İli Hanehalklarının Tüketim Harcamaları ve Gelir-Harcama Analizi: Manisa İli Tüketici Profili. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, 53(616),

25 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 365 Keynes, J. M. (1936). General Theory of Employment, Interest and Money. London: Macmillan and Co. Ltd. Kök, R., Bilik, M. & Ekinci, R. (2016). Türkiye de Gıda Talebi Analizi: Engel Kanununun Testi ( ). Türkiye Ekonomi Kurumu Uluslararası Ekonomi Konferansı nda sunulan bildiri, Kök, R. & Şimşek, N. (2009). Panel Veri Analizi, (Erişim Tarihi: ). Kök, R. & Kaya, D. (1993). Erzurum İlinde Karşılaştırmalı Tüketim Fonksiyonu ve Hanehalkı Harcamaları İçin Engel Eğrisi Analizi. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(1-2). Kuznets, S. (1946). National Product Since 1869, New York: National Bureau of Economic Research. Laumas, P.S. & Mohabbat, K. (1972). The Permanent Income Hypothesis: Evidence from Time-Series Data, American Economic Review, 62(4), Mankiw, N.G. (2006). Principles of Microeconomics, Thompson South-Western, 4th Edition. Minka, T.P. (2002). Estimating a Gamma Distribution, (Erişim Tarihi: ). Modigliani, F. & Brumberg, R. (1954). Utility Analysis and the Consumption Function:An Interpretation of Cross-section Data. Kenneth K. Kurihara (Ed.), Post-Keynesian Economics içinde ( ) Rutgers University Press, London. Nelder, J.A. & Wedderburn, R.W. (1972). Generalized Linear Models. Journal of the Royal Statistical Society: Series A (General), 135(3), Özer, H Erzurum da Tüketim Harcamalarının Ekonometrik Analizi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selim, R. (2001). The Changes in the Consumption Expenditure Patterns in Turkey: , Challenges for Business Administrators in the New Millennium, 1,

26 366 Recep KÖK, Elif Ay YALÇINKAYA, Mustafa BİLİK Nişancı, M. (2002). Kırsal ve Kentsel Kesimlerde Tüketim ve Tasarruf Kalıpları Genişletilmiş Doğrusal Harcama Sistemi Uygulaması. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 16, Şahinli, M.A. (2010). Estimation of Expenditure and Price Elasticities with an Almost Ideal Demand System. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 5(2), Şahinli, M.A. (2013). Demand of Commodity Goods in Turkey. Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 13(26), Şengül, S., Şengül H. & Lopcu. K. (2018). Türkiye'de Hanehalkının Eğlence-Kültür Harcamalarına Katılım Kararları. Business and Economics Research Journal, 9(1), 15-24, DOI Number: /berj Tansel, A. (1986). An Engel Curve Analysis of Household Expenditure in Turkey METU Studies in Development, 13(3-4), Tarı, R., Çalışkan, Ş. & Bayraktar, Y. (2006). Kocaeli Üniversitesi Öğrencilerinin Gelir ve Tüketim İlişkisi Üzerine Ekonometrik Bir İnceleme. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11, Tarı, R. & Pehlivanoğlu, F. (2007). Kocaeli İlinde Tüketici Davranışlarının Gelir-Harcama Grupları İlişkisi Açısından Analizi (Tüketim Harcamaları Profili). Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1), Türkiye İstatistik Kurumu, Hanehalkı Bütçe Anketi Mikro Veri Seti ( ), Ankara.

27 Türkiye de Hanehalkı Tüketim Fonksiyonu: Kır Kent Analizi ( ) 367 Ekler Ek (1): Gelire göre sıralı %20'lik gruplarda 'Konut ve kira' harcamasının tüketim harcamasının içindeki payı, Genel Kır Kent ayrımı ( ) Yıllar TOPLAM GELİR GRUBU 1. %20 2. %20 3. %20 4. %20 5. %20 Genel Kır Kent Genel Kır Kent Genel Kır Kent Genel Kır Kent Genel Kır Kent Genel Kır Kent ,0 21,4 29,1 27,6 24,2 32,4 29,1 23,7 32,8 28,5 22,7 31,3 27,3 21,0 28,7 25,2 19,0 26, ,9 20,2 28,1 25,4 19,9 30,2 27,9 23,4 33,1 29,2 20,7 32,1 27,1 21,4 27,5 23,1 17,8 24, ,2 22,1 29,2 28,3 22,9 33,4 29,5 24,2 33,8 29,4 23,3 31,6 28,0 22,2 30,2 24,4 20,5 24, ,9 21,6 30,9 28,7 23,1 34,3 32,1 22,5 35,2 31,0 23,1 34,3 30,8 22,7 31,6 25,6 19,2 25, ,1 22,7 30,8 30,7 25,6 35,7 32,1 22,7 35,5 31,0 24,0 33,0 29,6 23,0 31,6 26,2 20,9 26, ,2 20,5 30,2 29,7 23,8 36,9 31,7 22,5 34,5 30,4 22,1 32,8 28,6 20,5 29,5 25,3 17,9 25, ,1 22,2 28,6 31,9 28,7 35,9 30,6 25,5 33,6 29,4 23,0 30,3 26,6 21,8 27,9 23,8 19,3 24, ,8 21,8 26,9 31,1 27,2 35,3 30,1 25,8 31,6 28,0 22,9 28,9 25,2 21,7 25,2 22,2 18,2 22, ,8 23,5 26,5 33,4 31,8 34,8 30,5 29,2 32,1 27,9 25,9 28,5 25,3 22,1 25,4 21,7 19,1 22, ,0 22,3 25,7 33,3 33,6 34,9 29,6 26,8 30,8 26,3 23,3 27,4 24,1 20,7 24,5 21,2 17,9 21,5 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anket verilerinden tarafımızdan düzenlemiştir. Ek (2): Yıllar İtibariyle Ortalama Değerler YILLAR HARCAMA GELİR KONUT HANE BÜYÜKLÜĞÜ KIR KENT GENEL KIR KENT GENEL KIR KENT GENEL KIR KENT GENEL ,78 952,45 862, , , , , , ,87 2,53 2,27 2, , , , , , , , , ,24 2,55 2,26 2, , , , , , , , , ,96 2,46 2,26 2, , , , , , , , , ,05 2,45 2,25 2, , , , , , , , , ,05 2,33 2,21 2, , , , , , , , , ,44 2,36 2,16 2, , , , , , , , , ,01 2,31 2,16 2, , , , , , , , , ,77 2,30 2,13 2, , , , , , , , , ,74 2,24 2,11 2, , , , , , , , , ,39 2,28 2,10 2,16 Kaynak: TÜİK Hanehalkı Bütçe Anket verilerinden tarafımızdan düzenlemiştir.