SES BİLGİSİ. Ses bilgisi sürekli gördüğümüz ve artık aşina olduğumuz basit kısımlardan oluşmaktadır.

Transkript

1 SES BİLGİSİ Ses bilgisi sürekli gördüğümüz ve artık aşina olduğumuz basit kısımlardan oluşmaktadır. Burada özellikle terimsel ifadelere dikkat etmek gerekir. Bildiğiniz bir ses olayı sorulsa bile farklı şekilde, farklı terimlerle sorulduğunda yanlış yapılabileceği için terimlere bilhassa dikkat etmek gerekir. Mesela ünlü düşmesi ve ünsüz düşmesi ses düşmesi vardır şeklinde de sorulabilmektedir. Ünlü türemesi ve ünsüz türemesi de ses artması vardır şeklinde her ikisinden birinin kastedildiği sorular da sorulabilmektedir. Aynı şekilde ünsüz türemesi vardır yerine ünsüz ikizleşmesi vardır diye farklı cümlelerle, farklı şekilde aynı ses olayı sorulabilmektedir. Bunun yanında türetilirken ünlü düşmesine uğrayan bir sözcük vardır deyip şıklara da herkesçe bilinen klasik örneklere yer verilip hata yapmanıza sebep olunabilmektedir. Mesela oğlu, gönlü, aklı, burnu sözcükleri şıklarda yanıltmak için kullanılabilir. Buralarda da ünlü düşmesi vardır ama soruda türetilirken dediği için ünlü düşmesine sebep olan ekin aynı zamanda yapım eki olması istenmektedir. Örneğin yanlış sözcüğünü de cevap olarak verilir. Bu sözcük yanıl-ış diye ayrılır, ış yapım eki geldikten sonra ünlü düşmesi olur. Diğer örneklerde ise ünlü düşmesine sebep olan ekler çekim ekidir. İşte bu yüzden soru kalıplarında ne istendiğine çok dikkat etmek gerekir. A-)ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYALARI 1-)Ünlü Düşmesi(hece düşmesi) 2-) Ünlü Türemesi 3-) Ünlü daralması 4-)Ünlü Değişmesi(ünlü kalınlaşması, e-a değişimi, kök değişimi) 5-) Ünlü Aşınması 1

2 B-)ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYALARI 1-)Ünsüz Benzeşmesi(ünsüz sertleşmesi, ünsüz uyumu) 2-) Ünsüz Yumuşaması (ünsüz değişimi) 3-) Ünsüz Düşmesi 4-)Ünsüz Türemesi(ünsüz ikizleşmesi) 5-)Ses Göçüşmesi(ünsüz göçüşmesi) 7-)Kaynaştırma 8-)Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi(n.b çatışması) SERT YUMUŞAK SÜREKLİ F, H, S, Ş Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z SÜREKSİZ P, Ç, T, K B, C, D, G 2

3 Büyük Ünlü Uyumu: Bir kelimedeki ünlülerin hepsinin ya kalın ya da ince olmasıdır. Örnek: Sevecekmiş, bekledi, düşünmüş, sessizlik, Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Özellikler 1-) Büyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır: ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş) 2-) Sözcüklere eklenen ekler de genellikle bu kurala uyar ama Türkçedeki altı ek büyük ünlü uyumuna uymaz: yürü-yor, bakar-ken, akşam-ki, sabah-leyin, yeşil-imtrak, turunç-gil 3-) Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir: insan, doküman, gazete, Birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde büu aranmaz: Sonbahar, bir, Kadıköy, Beşiktaş, tek Küçük Ünlü Uyumu: Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir. Büu gibi değildir. O yüzden dikkat edilmelidir. a, e, ı, i ünlülerinden sonra a, e, ı, i ünlülerinden biri gelir. o, ö, u, ü ünlülerden sonra a, e, u, ü ünlülerinden biri gelir. Örnek: Sevinmek, düşünce, gözlükçü, üzerinde, bilgece, güvenlik, Not 1: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler genellikle Türkçe değildir: teknoloji, şoför, salon, horoz, patron Not 2: Birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde büu aranmaz: Sonbahar, bir, Kadıköy, Beşiktaş, tek 3

4 A-)ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYALARI 1-)Ünlü Düşmesi(Hece Düşmesi) Ünlü düşmesinin olduğu yerler: a-)alın-ı alnı, karın-ı karnı, oğul-u oğlu, boyun-u boynu, akıl-ı aklı, fikir-i fikri cisim-i cismi, gönül-ü gönlü, burun-u burnu, omuz-u omzu, göğüs-ü göğsü b-) la-le, ar-er, a-e gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir ve bu ünlü düşmeleri türetilirken ünlü kaybına uğramış sözcük vardır diye sorulur çünkü ünlü düşmesini sağlayan ekler aynı zamanda yapım ekidir. Yumurta-la yumurtla-, sızı-la sızla-, ileri-le ilerle-, koku-la kokla-, oyun-a oyna, uyu-ku uyku, sarı-ar- sarar, yanıl-ış yanlış, yalın-ız yalnız, ayır-ıl ayrıl-, çevir-e çevre, devir-il- devril-, sıyır-ıl- sıyrıl-, kıvır-ım kıvrım, ayır- ı ayrı, devir-e devre, kavuş-ak kavşak c-) Kimi şiirlerde ölçüye uydurmak için ünlüler düşürülür Karac oğlan, n eylersin d-) Yer-yön anlamı taşıyan bazı sözcüklerde görülür. Bu tip sözcüklerde, daha çok söyleyişte görülen ünlü düşmesini yazıda göstermek bir yazım yanlışı değildir. Yani ünlü düşürülerek de yazılsa düşürülmeden de yazılsa her ikisi de doğrudur: şura-da şurda, içeri-de içerde, dışarı-da dışarda, nere-de nerde, ora-da orda, burada burda, içeri-de içerde e-) Yardımcı eylemlerle yapılan bazı birleşik fiillerde görülür: kayıp olmak kaybolmak, şükür etmek şükretmek, kayıt olmak kaydolmak, sabır etmek sabretmek, keşif etmek keşfetmek 4

5 f-) Bazı birleşik sözcüklerde görülür: Kadıköyü Kadıköy, Tekirdağı Tekirdağ Not 1: Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür ama bu durum sorularda daha çok ünlü aşınması vardır şeklinde sorulmaktadır. Cuma-ertesi cumartesi, kahve - altı kahvaltı, ne - için niçin Not 2: İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz. burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse, şehirden şehire 2-) Ünlü Türemesi: Genellikle cık ekiyle yapılır. Az-cık azıcık, bir-cik biricik, dar-cık daracık, Not 1: Pekiştirmelerde olabilir. yapayalnız, çepeçevre, güpegündüz, düpedüz, sapasağlam Not 2: Bazı yor ekinin olduğu yerde de ünlü türemesi vardır ama her kaynak bunu kabul etmemektedir. Ösym bu bu tarz kaynakların hemfikir olmadığı durumları sormamaktadır. Kaynaklardan soru çözerken diğer ünlü türemeleri yoksa bu bilgi kullanılmış olabilir. seviyor, geliyor, düşünüyor 3-) Ünlü Daralması: Sonu a-e ile biten bazı kelimelere yor ekinin gelmesiyle bu ünlüler ı, i, u, ü ünlülerine dönüşür. Bu duruma da ünlü daralması denir. bilme yor bilmiyor, iste yor istiyor, izle yor izliyor, suçla yor suçluyor gözle yor gözlüyor, Bekle-yor bekliyor, tara-yor tarıyor, olma-yor olmuyor, görmeyor görmüyor 5

6 Not 1: de-, ye- sözcüklerinde de ünlü daralması olur. de-(y)ecek diyecek, ye-(y)ecek yiyecek Not 2: yor ekinin olduğu her yerde daralması yoktur. Daralma varsa eğer ı, i, u, ü ünlüleri yor ekini dahil etmeden a-e ünlülerine dönebilmeli. Aşağıdaki örneklerde daralma yoktur. Seviyor, düşünüyor, bakıyor: daralma yoktur. Not 3: Daralmaya ünlü değişimi de denmektedir ama ünlü değişimi sana, bana sözcüklerinde asıl vardır ama daralmada da ünlü değişimi ismi az da olsa kullanılmaktadır. Şıklarda önce sana, bana sözcüklerine bakılır yoksa daralma kastedilmiştir. 4-)Ünlü Değişmesi(ünlü kalınlaşması, e-a değişimi, kök değişimi): sen ve ben sözcüklerinde olur. Sen-e sana, ben-e bana 5-) Ünlü Aşınması( iç ses düşmesi, ünlü çatışması): Ünlü ile biten sözcük ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleştiği zaman ünlülerden biri aşınarak düşer ya da her iki ünlüden dolayı yeni bir ünlü ortaya çıkar. Buna ünlü aşınması denir. Aynı zamanda ünlü düşmesi de vardır ama genelde ünlü aşınması diye sorulur. Ne-için niçin, Cuma-ertesi cumartesi, kahve-altı kahvaltı B-)ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYALARI 1-)Ünsüz Benzeşmesi(Ünsüz Sertleşmesi, Ünsüz Uyumu): Bilinen şifre ile söyleyecek olursak: FıSTıKÇı ŞaHaP ile biten sözcükten sonra c, d, g başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler ç, t, k şeklinde değişerek sertleşir. Buna ünsüz benzeşmesi denir. Kitap-cı kitapçı, aş-cı aşçı, ağaç-dan ağaçtan, 3 ten, beklet-di bekletti, konuş-gan konuşkan 6

7 Not 1: Bazı kalıplaşmış kelimelerde sertleşme olmaz: Üçgen, dörtgen, beşgen 2-) Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi): Sonu p, ç, t, k ünsüzlerinden biriyle biten kelimelerden sonra ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde bu ünsüzlerin b, c, d, g, ğ harflerinden birine dönmesidir. hesap ı hesabı, uçak a uçağa, dert-i derdi, ayak-ı ayağı, ağaç-ı ağacı Renk-i rengi, yurt um yurdum Not 1: Bazı birleşik kelimelerde de yumuşama görülebilir: Kayıp-et kaybet-, Kayıp-ol kaybol Not 2: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz. suç u suçu, et-i eti, tek i teki, Not 3: Özel isimlerde yumuşama olmaz konuşurken dilimizde yumuşatarak söyleriz ama yazıda özel isimler yumuşamaz. Sinop a, Burak ın, Ahmet-i, Karabük e Not 4: Yabancı kelimeler genellikle bu kurala uymaz. Bu durum da ünsüz yumuşamasına aykırılık vardır tarzında sorulmaktadır. hürriyeti, edebiyatı, devletin, millete, hukuku, daveti, 3-) Ünsüz Düşmesi: Genellikle cık ekinin olduğu yerlerde olur. küçük-cük küçücük, minik-cik minicik, ufak-cık ufacık, 7

8 Not 1: Farklı durumlarda da ünsüz düşmesi olabilir. alçak-l alçal-, yüksek-l yüksel-, seyrek-l seyrel-, ufak- ufal-, gülüş-cük gülücük, öpüş-cük öpücük Not 2: Bazı birleşik sözcüklerde de olur. Ast-teğmen Asteğmen, motor-siklet motosiklet sözcüklerinde ünsüz düşmesi vardır. 4-)Ünsüz Türemesi(Ünsüz İkizleşmesi): Genellikle birleşik fiillerde olur. af - etmek affetmek, his - etmek hissetmek, zan - etmek zannetmek, ret - etmek reddetmek Not 1: Bunun dışında da ünsüz türemesi olabilir. Türeme olduğunu ekler vasıtasıyla anlarız. His- in hissin, hat ı hattı, hak ı hakkı, sır ı sırrı, şık-ı şıkkı Not 2: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir. Müddet, sessiz, madde, Hissiz, Not 3: Bazı kaynaklar kaynaştırma ünsüzlerini de ünsüz türemesi kabul etmektedir. Arabaya, ikişer 5-)Ses Göçüşmesi(Ünsüz Göçüşmesi): Aslında bir yazım yanlışıdır ama ses olayı diye de sorulduğu için anlatmakta fayda vardır. Kelimelerin orijinal yazımındaki ünsüzlerin yer değiştirilmesi olayıdır. ekşi eşki, kibrit kibrit, yanlış yalnış, kirpik kiprik 8

9 6-)Ulama: Ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasına denir ve arada da hiçbir noktalama işareti de olmamalıdır. Harun Ardıç, Mehmet Akif 7-)Kaynaştırma: Türkçede iki ünlü yan yana gelemediği için araya y, ş, s, n ünsüzlerinden biri girer buna da kaynaştırma denir. Arabaya, ikişer, kilosu, dünyanın Not: Bazı durumlarda iki ünlü yan yana gelmediği halde araya n ünsüzü girebilir. Buna koruyucu ünsüz denir. Arabasında, onda, kitabıyla, 8-)Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi(n.b çatışması): Türkçede b ünsüzünden önce gelen n ünsüzü m ye döner buna da n.b çatışması deriz. Penbe pembe, canbaz cambaz, saklanbaç saklambaç, anbar ambar, tenbel tembel, çarşanba Çarşamba, Not: Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde bu durum olmaz. Bu konu n.b çatışmasına aykırı kullanım vardır ya da n.b çatışmasına uymayan kullanım vardır şeklinde soru olarak sorulmaktadır. İstanbul, Safranbolu, binbaşı, onbaşı 9