Çürüksüz Servikal Lezyonlara Uygulanan Akışkan Restoratif Materyallerin Kenar Uyumu ve Yüzey Özelliklerinin SEM ile Değerlendirilmesi

Transkript

1 ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 31, Sayı: 1, Sayfa: 79-88, 2007 Çürüksüz Servikal Lezyonlara Uygulanan Akışkan Restoratif Materyallerin Kenar Uyumu ve Yüzey Özelliklerinin SEM ile Değerlendirilmesi The SEM Evaluation of Marginal Adaptation and Surface Characteristics of Flowable Restorative Materials in Non-carious Cervical Lesions *Dr. Çiğdem ÇELİK, **Prof.Dr. Gül ÖZGÜNALTAY, **Doç.Dr. Nuray ATTAR *Başkent Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı **Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı ÖZET Amaç: Bu çalışmanın amacı, çürüksüz servikal lezyonlara uygulanan bir mikrohibrit kompozit ile üç farklı yapıda akışkan rezin materyalin kenar uyumu ve yüzey özelliklerinin SEM ile değerlendirilmesidir. Bireyler ve Yöntem: Çalışmada 7 hastada, toplam 28 çürüksüz servikal lezyon, Admira Flow, Dyract Flow, Filtek Flow ve Filtek Z250 ile üretici firmaların önerilerine göre restore edildi. Restorasyonlar uygulandıktan bir hafta ve 24 ay sonra hazırlanan epoksi rezin replikalarda SEM ile restorasyonların kenar uyumları ve yüzey özellikleri incelendi. Bulgular: SEM değerlendirmelerinde, iki yıl sonunda, Admira Flow, Dyract Flow ve Filtek Flow restorasyonların kenar uyumlarında, Filtek Z250 restorasyonlara göre hafif bir bozulma izlendi. Restorasyonların yüzey özellikleri incelendiğinde ise Admira Flow restorasyonların diğer restorasyonlara oranla yüzey düzgünlüğünde olumsuz yönde değişiklik gözlendi. ABSTRACT Aim: The purpose of this study was to evaluate the marginal adaptation and surface texture qualities of one microhybrid composite and three different types of flowable resin materials in noncarious cervical lesions with SEM. Subjects and Methods: Noncarious cervical lesions were restored with Admira Flow, Dyract Flow, Filtek Flow and Filtek Z250 according to manufacturers instructions in 7 patients. One week after the restorative procedure and at the end of 24 months, epoxy resin replicas were performed from seven patients to examine the marginal adaptation and surface texture of the restorations with SEM. Results: At the end of two years, little change has been demonstrated in marginal adaptation of Admira Flow, Dyract Flow and Filtek Flow restorations compared to Filtek Z250 restorations in SEM analysis. Additionally, there was a little difference in surface characteristics of Admira Flow restorations against others. ANAHTAR KELİMELER Çürüksüz servikal lezyonlar, Akışkan kompozitler, SEM KEYWORDS Non-carious cervical lesions, Flowable composites, SEM

2 80 GİRİŞ Akışkan kompozitler, 1996 yılında dişhekimlerinin hizmetine sunulmuş ve kısa sürede popüler hale gelmişlerdir. Diğer kompozit rezinlere oranla daha az doldurucu partikül içerirler dolayısıyla rezin matriks miktarları fazladır 1. Buna bağlı olarak yapılan in vitro çalışmalarda akışkan kompozit rezinlerin polimerizasyon büzülmesi hibrit kompozitlere göre daha fazla bulunmuştur 1,2. Akışkan kompozit materyallerin elastisite modülleri düşüktür, ısısal genleşme katsayıları da diş dokusuna yakındır 1,3. Akışkan kompozit materyallerin pek çok kullanım alanı olduğu öne sürülmektedir. Bunlardan biri de çürüksüz servikal lezyonların tedavi edilmesidir 1,4-10. Son yıllarda farklı yapıda akışkan kompozit rezinler kullanıma sunulmuş ve pek çok in vitro çalışma yapılarak bunların fiziksel ve mekanik özellikleri incelenmiştir 1,2, İn vitro çalışmalarda ağız ortamıyla birebir uyum sağlamak olanaksızdır. Ağız ortamında, materyallerin fiziksel ve mekanik özelliklerini etkileyebilecek pek çok faktör çalışmanın sonucunu değiştirebilir 17. Ayrıca bir materyalin gerçek başarısı yapılan restorasyonun ağız ortamında kullanım süresinin uzunluğuna bağlı olarak değerlendirilir. Dişhekimliği literatüründe servikal lezyonlara uygulanan akışkan restoratif materyallerin klinik performansları ile ilgili çok az sayıda klinik çalışma bulunmaktadır Restorasyonların kenar uyumu, diş-restorasyon birleşim sınırındaki bütünlüğün tam olarak sağlanmasıyla elde edilir ve restorasyonun klinik ömrünü etkileyen önemli bir faktördür. Kompozit rezin restorasyonların değiştirilme nedenleri arasında kenar uyumunun bozulması ilk sıralarda gelmektedir. 21 Kenar uyumu, rezin materyallerde oluşan polimerizasyon büzülmesinden olumsuz yönde etkilenir, kavite duvarı ile rezin arasında bir boşluk oluşur ve kenar sızıntısı meydana gelir 22. Yüzey yapısının değerlendirilmesinde restorasyon yüzeyinin çevre mine dokusu ile benzer özelliklere sahip olup olmadığı incelenir. Restorasyonun düzgün ve pürüzsüz bir yüzeye sahip olması, plak retansiyonunu engelleyerek sekonder çürük oluşma olasılığını azaltmaktadır 23,24. Kullanılan restoratif materyalin fiziksel özelliklerine, uygulanan bitirme ve polisaj yöntemine bağlı olarak zaman içinde restorasyonların yüzey yapısında bir takım bozulmalar meydana gelebilir. Restoratif materyallerin kenar uyumları ve yüzey özellikleri laboratuvar koşullarında pek çok yöntemle değerlendirilmektedir. Bu yöntemlerden biri de, Tarama Elektron Mikroskobu (Scanning Electron Microscope-SEM) nun kullanılmasıdır SEM incelemeleri, görüntüyü büyütme seçeneklerinin çok fazla olması nedeniyle yüzey özelliklerini iyi yansıtması açısından oldukça yararlıdır 39,40. Restorasyon kenarlarında meydana gelen açıklıklar, görüntü büyütülerek kolaylıkla izlenebilir Klinik çalışmalarda sadece gözle değerlendirme yapılması restorasyonlarda meydana gelen değişikliklerin saptanmasında yeterli olmamaktadır. Bu nedenle bazı indirekt yöntemlerin geliştirilmesi zorunlu hale gelmiştir 46. İndirekt yöntemler, klinik koşulların kayıtlı veri haline getirilmesi temeline dayanmaktadır. Bunun için ağız içi fotoğraflar çekilebilir, dijital görüntüler alınabilir ya da replikalar hazırlanarak yüzey özellikleri saptanabilir 46,47. Yapılan klinik çalışmalarda bu replikaların değerlendirilmesinde SEM incelemelerine de gerek duyulmuştur. Ancak SEM incelemelerinin pahalı oluşu ve replika elde edilmesinde meydana gelen bir takım zorluklar nedeniyle bu tür çalışmalar sınırlı sayıda kalmıştır 46,48. Bu çalışmada, çürüksüz servikal lezyonlara uygulanan akışkan rezin restorasyonların kenar uyumu ve yüzey özelliklerinde iki yıllık bir sürede meydana gelen değişimlerin SEM ile değerlendirilmesi amaçlanmıştır. BİREYLER VE YÖNTEM Çalışmaya Katılan Bireylerin Seçimi Bu çalışmaya, herhangi bir sistemik hastalığı olmayan, iyi oral hijyene sahip, yaşları arasında değişen, 7 gönüllü birey katıldı. Ağız

3 81 içinde, birbirleriyle kontak halinde yan yana dişlerde konumlanan 4 adet çürüksüz servikal lezyonu bulunan hastalar çalışma kapsamına alındı. Kama şeklinde servikal lezyonların derinlikleri yaklaşık 1-2 mm olarak belirlendi. Hastalar araştırma konusunda ayrıntılı olarak bilgilendirildi ve katılımları için yazılı onayları alındı. Restoratif Materyallerin Uygulanması Bu çalışmada servikal lezyonlar, bir ormoser esaslı (Admira Flow), bir kompomer esaslı (Dyract Flow), bir hibrit esaslı akışkan kompozit (Filtek Flow) ve bir mikrohibrit kompozit (Filtek Z250) ile restore edildi (Tablo I). Lezyonların mine ve dentin duvarlarında, retansiyonu artırmak amacıyla herhangi bir mekanik aşındırma veya bizotaj işlemi yapılmadı. Bütün restoratif materyaller üretici firmaların önerileri doğrultusunda uygulandı (Tablo I). Restorasyonların bitirme işleminde uca doğru incelen formda ultrafine ve extrafine elmas bitirme frezleri (Diatech, İsviçre) kullanıldı. Daha sonra polisaj işlemine geçildi ve bu işlem aluminyum oksit kaplı disk seti (Sof-Lex Bitirme ve Polisaj Disk Seti, 3M/Espe, ABD) ile yapıldı. Restorasyonlardan Ölçü Alınması Restorasyonlar uygulandıktan 1 hafta sonra, yedi hastanın ilgili dişlerinden ölçüler alındı. Bu işlem, yirmidördüncü ayda tekrarlandı. Ölçü almak amacıyla hastanın ağız ölçülerine uyumlu metal ölçü kaşıkları kullanıldı. Kaide elde etmek için Panasil Putty ve ayrıntıların iyi elde edilmesi için polivinil siloksan esaslı ölçü maddesi Panasil Contact Plus (Kettenbach, Almanya) tercih edildi. Tek aşamalı ölçü yöntemi kullanılarak iki TABLO I Çalışmada kullanılan restoratif materyaller ve uygulama şekilleri Restoratif materyal/adeziv sistem Uygulama Şekli Kimyasal İçeriği Doldurucu Partikül İçeriği (Hacimce) I- Admira Flow/ Admira Bond (Voco / Almanya) Asitle pürüzlendirme(%37 fosforik asit) mine (30sn), dentin (15), adeziv uygulama (30sn), hava ile yayma (5sn), ışık ile polimerizasyon (20sn), restoratif materyali yerleştirme, ışık ile polimerizasyon (40sn) İnorganik-organik kopolimerler (Ormoserler), alifatik ve aromatik bileşikler % 50.5 II- Dyract Flow/ Prime&Bond NT (Dentsply / Almanya) Asitle pürüzlendirme(%37 fosforik asit) mine (30sn), dentin (15), adeziv uygulama (15sn), hava ile yayma (5sn), ışık ile polimerizasyon (20sn), restoratif materyali yerleştirme, ışık ile polimerizasyon (40sn) İnorganik-organik kopolimerler, alifatik ve aromatik dimetakrilatlar % 38 III- Filtek Flow/ Single Bond (3M ESPE / ABD) Asitle pürüzlendirme(%37 fosforik asit) mine (30sn), dentin (15), adezivi iki kat halinde uygulama (15sn), hava ile yayma (2-5sn), ışık ile polimerizasyon (20sn), restoratif materyali yerleştirme, ışık ile polimerizasyon (40sn) BisGMA, TEGDMA, Zirkonya/Silika % 47 IV- Z250/ Single Bond (3M ESPE / ABD) Asitle pürüzlendirme(%37 fosforik asit) mine (30sn), dentin (15), adezivi iki kat halinde uygulama (15sn), hava ile yayma (2-5sn), ışık ile polimerizasyon (20sn), restoratif materyali yerleştirme, ışık ile polimerizasyon (40sn) BisGMA, UDMA, Bis- EMA, Zirkonya/silika % 60

4 82 ölçü maddesi eş zamanlı olarak hazırlanıp ölçü kaşığına yerleştirildi. Bir miktar ölçü maddesi hava boşluklarını önlemek amacıyla ilgili dişlere akıtıldı. Ölçü kaşığı dişlere değmeyecek şekilde ağıza yerleştirildi ve polimerizasyonu için 2 dak 30 sn beklendi. Kaşığın kenarlarına vertikal basınç yapılarak ağızdan çıkarıldı, su ile çalkalandı ve kurutuldu. Replikaların Hazırlanması Replika elde etmek için epoksi rezin (Araldite CY 212, Agar Scientific Limited, Essex, England) ölçülerin içine döküldü ve sertleşmesi için 60 o C sıcaklıktaki etüvde 24 saat bekletildi. Daha sonra ölçülerin içinden çıkarılan replikalar, SEM incelemesi için distile su ile ultrasonik temizleyicide (Amsco, Reliance Sonic 250, ABD) 5 dak süreyle temizlendi ve önceden numaralandırılmış kutulara sırasıyla yerleştirildi. Replikaların Tarama Elektron Mikroskobu (SEM) ile İncelenmesi Restorasyonların SEM incelemeleri Kırıkkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü Elektron Mikroskobu Laboratuvarı nda yapıldı. Replikaların yüzeyi, iletkenliğin sağlanması için yüksek vakum altında yaklaşık 20 nm kalınlığında altın tozuyla kaplandı (Polaron SC500 Sputter Coater, VC Microtech, East Sussex, İngiltere). Replikalar, SEM ile değerlendirmelerin yapılabilmesi amacıyla, cihazdaki aluminyum tutucu tablaya sırasıyla yerleştirildi. Daha sonra örnekler, çalışmayı yapan araştırmacılar ve deneyimli bir fizikçi tarafından, Tarama Elektron Mikroskobu nda (SEM) (JEOL JSM-5600 LV, Tokyo, Japonya), yüzey yapısı ve diş-restorasyon birleşim sınırı açısından incelendi, x18 ve x100 büyütmelerde 20 kv da fotoğraflar alındı. SEM DEĞERLENDİRMELERİ Restorasyonların SEM değerlendirmelerinden elde edilen görüntüler Şekil 1-8 de gösterilmiştir. Şekil 1 (a) da Admira Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonra alınan görüntüsü, Şekil 1 (b) de aynı restorasyonun 24. ay sonundaki görüntüsü izlenmektedir (x18). Görüntüler incelendiğinde restorasyonun yüzey yapısında 24 ay sonunda olumsuz yönde bir değişiklik oluştuğu gözlenmektedir. Şekil 2 (a) da Admira Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonra, Şekil 2 (b) de 24. ay sonunda diş ile restorasyonun birleşim sınırı gözlenmektedir (x100). 24. ay sonunda restorasyonun kenar uyumunda hafif bir bozulma oluştuğu izlenmektedir. Şekil 3 (a) da Dyract Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonra alınan görüntüsü, Şekil 3 (b) de aynı restorasyonun 24. ay sonundaki görüntüsü izlenmektedir (x18). Görüntüler incelendiğinde 24. ay sonunda restorasyonun yüzey yapısında herhangi bir bozulma gözlenmemektedir. Şekil 4 (a) da Dyract Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonra, Şekil 4 (b) de 24. ay sonunda diş ile restorasyonun birleşim sınırı gözlenmektedir (x100). 24. ay sonunda restorasyonun kenar uyumunda bozulma oluştuğu izlenmektedir. Şekil 5 (a) da Filtek Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonra alınan görüntüsü, Şekil 5 (b) de aynı restorasyonun 24. ay sonundaki görüntüsü izlenmektedir (x18). Görüntüler incelendiğinde 24. ay sonunda restorasyonun yüzey yapısında herhangi bir bozulma gözlenmemektedir. Şekil 6 (a) da Filtek Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonra, Şekil 6(b) de 24. ay sonunda diş ile restorasyonun birleşim sınırı gözlenmektedir (x100). 24. ay sonunda restorasyonun kenar uyumunda hafif bir bozulma izlenmektedir. Şekil 7 (a) da Filtek Z250 restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonra alınan görüntüsü, Şekil 7 (b) de aynı restorasyonun 24. ay sonundaki görüntüsü izlenmektedir (x18). Görüntü incelendiğinde 24. ay sonunda restorasyonun yüzey yapısında herhangi bir bozulma gözlenmemektedir.

5 83 ŞEKİL 1 (a) Admira Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonraki SEM görüntüsü(x18) (b) Admira Flow restorasyonun 24. ay sonundaki SEM görüntüsü(x18). ŞEKİL 2 (a) Admira Flow uygulandıktan 1 hafta sonra diş-restorasyon birleşim sınırının SEM görüntüsü(x100) (b) Admira Flow uygulandıktan 24 ay sonra diş-restorasyon birleşim sınırının SEM görüntüsü(x100). Şekil 8 (a) da Filtek Z250 restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonra, Şekil 8 (b) de 24. ay sonunda diş ile restorasyonun birleşim sınırı gözlenmektedir (x100). 24. ay sonunda restorasyonun kenar uyumunda herhangi bir bozulma izlenmemektedir. TARTIŞMA Yapılan araştırmalarda pek çok ayrıntının yakalanması için SEM incelemelerine gereksinim duyulmaktadır. Restorasyonların yüzey özelliklerinin, kenar uyumlarının ve anatomik form değişikliklerinin modern cihazlarla mikroskobik düzeyde değerlendirilmesi ile daha doğru sonuçlara ulaşılmaktadır 41,43. Bir restorasyonun kenar uyumunda zaman içinde meydana gelen bozulma başarısızlığın önemli bir göstergesidir 21. Yapılan bir klinik çalışmada, hibrit kompozit uygulanan restorasyonların kenar uyumlarının, mikrofil kompozit restorasyonlardan daha iyi olduğu görülmüştür 49. Bazı araştırmacılar elastisite modülü yüksek olan hibrit kompozitlerin, mikrofil kompozitlere oranla gerilme streslerine karşı daha dayanıklı olduğunu belirtmişlerdir 16,50.

6 84 ŞEKİL 3 (a) Dyract Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonraki SEM görüntüsü(x18) (b) Dyract Flow restorasyonun 24. ay sonundaki SEM görüntüsü(x18). Lambrechts ve ark.nın yaptıkları bir klinik çalışmada, hibrit kompozitlerle karşılaştırıldığında mikrofil kompozitlerde kavite sınırlarında adeziv ve koheziv kırıkların daha sık görüldüğünü saptamışlardır 40. Araştırmacılar, kenar uyumundaki bu başarısızlığı, mikrofil kompozitlerde, termal genleşmenin, su emiliminin ve polimerizasyon büzülmesinin fazla olmasına ve bu materyallerin gerilme streslerine olan dayanıksızlığına bağlamışlardır. Kenar uyumunda zaman içinde meydana gelen değişiklikler, klinik çalışmalarda ancak gözlenebilir hale geldiklerinde kaydedilebilmekteyken, ŞEKİL 4 (a) Dyract Flow uygulandıktan 1 hafta sonra diş-restorasyon birleşim sınırının SEM görüntüsü(x100) (b) Dyract Flow uygulandıktan 24 ay sonra diş-restorasyon birleşim sınırının SEM görüntüsü(x100). SEM incelemeleri restorasyon kenarında meydana gelen aralanmaların erken değerlendirilmesine olanak sağlayarak, klinik çalışmaların sonuçlarını desteklemektedir. 43 Bu çalışmada, replikalardan elde edilen SEM görüntülerinde Filtek Z250 uygulanan restorasyonlarda, iki yıllık süre içinde kenar uyumunda herhangi bir bozulma saptanmamıştır. Akışkan rezin restorasyonlarda ise kenar uyumu zaman içinde hafif bir bozulmaya uğramıştır. Kompozit rezinlerde organik matriks ve inorganik doldurucu partiküllerin farklı sertlikte olmaları kompozitin yüzey yapılarını etkiler 22. Me-

7 85 ŞEKİL 5 (a) Filtek Flow restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonraki SEM görüntüsü(x18) (b) Filtek Flow restorasyonun 24. ay sonundaki SEM görüntüsü(x18). kanik özelliklerinin güçlü olmasının yanı sıra, iyi polisajlanabilmeleri; hibrit kompozitlerin restoratif materyal olarak tercih edilmelerinde önemli bir etkendir. Yapılan klinik çalışmalarda hibrit kompozit rezinlerin yüzey yapısında, zaman içerisinde çok düşük oranda değişiklik gözlenmiştir 51,52. Kompozit rezin restorasyonların yüzey yapısını etkileyen faktörlerden biri de uygulanan bitirme ve polisaj yöntemidir. Bitirme ve polisaj işleminde, elmas ve karbid bitirme frezleri, abraziv diskler, arayüz zımparaları, polisaj lastikleri ve patları kullanılmaktadır. Yapılan çalışmalar, aluminyum oksit emdirilmiş disk kullanımının uygulanan diğer yöntemlerden daha başarılı olduğunu ŞEKİL 6 (a) Filtek Flow uygulandıktan 1 hafta sonra diş-restorasyon birleşim sınırının SEM görüntüsü(x100) (b) Filtek Flow uygulandıktan 24 ay sonra diş-restorasyon birleşim sınırının SEM görüntüsü(x100). göstermektedir 26,27,53. Bu çalışmada literatür bilgileri rehber alınarak, bitirme ve polisaj işleminde elmas bitirme frezleri ve Sof-Lex disk sistemi kullanılmıştır. SEM incelemesinde iki yıl sonunda Admira Flow restorasyonların yüzey yapısında olumsuz yönde bir değişiklik izlenmiştir. Gladys ve ark.nın klinik çalışma kapsamında yaptıkları SEM incelemesinde ise 18 ay sonunda kompomer restorasyonların yüzeyinin cam iyonomerlerden daha düzgün olduğu görülmüştür 54. SEM çalışmalarında, ağızdan direkt ölçüm yapılamadığı için indirekt bir yöntem olan replika tekniğine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yöntem teknik hassasiyet gerektiren vakit alıcı bir işlemdir.

8 86 ŞEKİL 7 (a) Filtek Z250 restorasyonun uygulandıktan 1 hafta sonraki SEM görüntüsü(x18) (b) Filtek Z250 restorasyonun 24. ay sonundaki SEM görüntüsü(x18). ŞEKİL 8 (a) Filtek Z250 uygulandıktan 1 hafta sonra diş-restorasyon birleşim sınırının SEM görüntüsü(x100) (b) Filtek Z250 uygulandıktan 24 ay sonra diş-restorasyon birleşim sınırının SEM görüntüsü(x100). Bu nedenle SEM çalışmaları daha az sayıda hasta üzerinde yapılmaktadır 44. Replikaların servikal bölgeye yapılan restorasyonlardan düzgün bir şekilde elde edilmesi oldukça güçtür. Başarılı bir replika elde edilse bile dişin anatomik yapısına uygun olan kurvatür SEM de düzgün bir görüntü elde edilmesini engeller. SEM çalışmaları ülkemiz koşullarında oldukça kısıtlı olanaklarla yapılmaktadırlar. Çok pahalı bir cihaz olduğundan her üniversite veya araştırma laboratuvarı kapsamında SEM bulunmamaktadır. Çalışmamızda uzun süre içinde oluşan farklılıkların görülebilmesi için çalışmanın başında ve sonunda olmak üzere hastalardan elde edilen replikalar üzerinde iki kez SEM incelemesi yapılmıştır. Daha fazla sayıda hastadan örnek almama nedenimiz ise SEM çalışmalarının araştırma maliyetini fazlasıyla artırmasıdır. Bu çalışmada SEM görüntülerinde herhangi bir ölçüm yapılması planlanmamıştır. SEM değerlendirmesinin yapılan ölçümlerle pekiştirilmesi, o çalışmanın mikromorfolojik değerlendirme bölümünü kuvvetlendirebilir. Bizim çalışmamızda SEM incelemesi restorasyonların yüzey özelliklerinin ve kenar uyumlarının değerlendirilmesi açısından bize kısıtlı bir bilgi sunmaktadır.

9 87 KAYNAKLAR 1. Bayne SC,Thompson JY, Swift EJ, Stamatiades P, Wilkerson M, A characterization of first-generation flowable composites. J. Am. Dent. Assoc. 1998;129: Labella R, Lambrechts P, Van Meerbeek B, Vanherle G. Polymerization shrinkage and elasticity of flowable composites and filled adhesives. Dent. Mater. 1999;15: Chuang S, Liu JL,Chao C, Liao F, Chen YM. Effects of flowable composite lining and operator experience on microleakage and internal voids in class II composite restorations. J Prosthet Dent 2001; 85(2): Kiremitçi A. Akışkan(Flowable) kompozitler. H.Ü. Dişhek. Fak. Derg. 2000; 24(1): Kubo S, Yokota H, Hayashi Y. Microleakage of cervical cavities restored with flowable composites. Am. J. Dent. 2004;17: Leevailoj C, Cochran MA, Matis BA, Moore BK, Platt JA. Microleakage of posterior packable resin composites with and without flowable liners. Operative Dent. 2001;26: Payne JH. The marginal seal of Class II restorations: flowable composite resin compared to injectable glass ionomer. J. Clin. Pediatr. Dent. 1999;23(2): Roberts HW, Charlton DG, Murchison DF. Repair of non-carious amalgam margin defects. Operative Dent. 2001;26: Unterbrink GL, Liebenberg WH. Flowable resin composites as filled adhesives : Literature review and clinical recommendations. Quintessence Int. 1999;30: Wakefield CW, Kofford KR. Advances in restorative materials. Dent. Clin. North Am. 2001:45(1); Attar N, Tam LE, McComb D. Flow, strength, stiffness and radiopacity of flowable resin composites. J. Can. Dent. Assoc. 2003;69(8): Attin T, Vataschki M, Hellwig E. Properties of resinmodified glass-ionomer restorative materials and two polyacid-modified resin composite materials. Quintessence Int. 1996;27: El-Kalla IH, Garcia-Godoy F. Mechanical properties of compomer materials. Operative Dent. 1999;24: Fortin D, Vargas MA. The spectrum of composites: New techniques and materials. J. Am. Dent. Assoc. 2000;131: Gladys S, Van Meerbeek B, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Comparative physico-mechanical characterization of new hybrid restorative materials with conventional glass-ionomer and resin composite restorative materials. J. Dent. Res. 1997;76(4): Willems G, Lambrechts P, Braem M, Celis JP, Vanherle G. A classification of dental composites according to their morphological and mechanical characteristics. Dent. Mater. 1992;8: Abdalla AI, Mahallawy SEL, Davidson CL. Clinical and SEM evaluations of three compomer systems in class V carious lesions. J. Oral Rehabil. 2002;29: Baratieri LN, Canabarro S, Lopes GC, Ritter AV. Effect of resin viscosity and enamel beveling on the clinical performance of class V composite restorations: Three-year results. Operative Dent. 2003;28(5): Estefan D, Schulman A, Calamia J. Clinical effectiveness of a class V flowable composite resin system. Compendium. 1999;20(1): Tyas MJ, Burrow MF. Three-year clinical evaluation of One-Step in non carious cervical lesions. Am. J. Dent. 2002;15: Browning WD, Dennison JB. A survey of failure modes in composite resin restorations. Operative Dent. 1996;21(4); Dayangaç GB. Kompozit rezin restorasyonlar. Güneş Kitapevi Ltd. Şti.,Ankara, 2000: Weitman RT, Eames WB. Plaque accumulation on composite surfaces after various finishing procedures. J. Am. Dent. Assoc. 1975;91(1): Neme AL, Frazier KB, Roeder LB, Debner TL. Effect of prophylactic polishing protocols on the surface roughness of esthetic restorative materials. Operative Dent. 2002; 27(1): Chung KH. Effects of finishing and polishing procedures on the surface texture of resin composites. Dent. Mater. 1994;10(5): Tate WH, Powers JM. Surface roughness of composites and hybrid ionomers. Operative Dent. 1996;21(2): Hoelscher DC, Neme AM, Pink FE, Hughes PJ.The effect of three finishing systems on four esthetic restorative materials. Operative Dent. 1998;23(1): Kaplan BA, Goldstein GR, Vijayaraghavan TV, Nelson IK.The effect of three polishing systems on the surface roughness of four hybrid composites: a profilometric and scanning electron microscopy study. J. Prosthet. Dent. 1996;76(1): Roeder LB, Tate WH, Powers JM. Effect of finishing and polishing procedures on the surface roughness of packable composites. Operative Dent. 2000; 25(6): Marigo L, Rizzi M, La Torre G, Rumi G. 3-D surface profile analysis: different finishing methods for resin composites. Operative Dent. 2001;26(6): Jung M, Bruegger H, Klimek J. Surface geometry of three packable and one hybrid composite after polishing. Operative Dent. 2003;28(6): Özgünaltay G,Yazıcı AR,Görücü J. Effect of finishing and polishing procedures on the surface roughness of new toothcoloured restoratives. J. Oral Rehabil. 2003;30(2): Türkün LS, Türkün M. The effect of one-step polishing system on the surface roughness of three esthetic resin composite materials. Operative Dent. 2004;29(2): Üçtaşlı MB, Bala O, Güllü A. Surface roughness of flowable and packable composite resin materials after

10 88 finishing with abrasive discs. J. Oral Rehabil. 2004, 31, Hofmann N, Hunecke A. Influence of curing methods and matrix type on the marginal seal of class II resinbased composite restorations in vitro. Operative Dent. 2006;31(1): Li Q, Jepsen S, Albers HK,Eberhard J. Flowable materials as an intermediate layer could improve the marginal and internal adaptation of composite restorations in Class-Vcavities. Dent Mater. 2006;22(3): Duarte SJ, Lolato AL, de Freitas CR, Dinelli W. SEM analysis of internal adaptation of adhesive restorations after contamination with saliva. J. Adhes. Dent. 2005;7(1): Chuang SF, Jin YT, Liu JK, Chang CH, Shieh DB. Influence of flowable composite lining thickness on Class II composite restorations. Operative Dent. 2004;29(3): Jung M, Hornung K, Klimek J. Polishing occlusal surfaces of direct Class II composite restorations in vivo. Operative Dent. 2005;30(2): Lambrechts P, Ameye C, Vanherle G. Conventional and microfilled composite resins, Part II:Chip fracture. J. Prosthet. Dent. 1982;48(5): Van Dijken JWV, Hörstedt P. Marginal adaptation of composite resin restorations placed with or without intermediate low-viscous resin: A SEM investigation. Acta Odontol. Scand. 1987;45: Doglia R, Herr P, Holz J, Baume LJ. Clinical evaluation of four amalgam alloys: A five year report. J. Prosthet. Dent. 1986;56: Federlin M, Thonemann B, Schmalz G, Urlinger T. Clinical evaluation of different adhesive systems for restoring teeth with erosion lesions. Clin. Oral Invest. 1998;2: Gladys S, Van Meerbeek B, Inokoshi S, Willems G, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Clinical and semiquantitative marginal analysis of four tooth-coloured inlay systems at 3 years. J. Dent. 1995;23(6): Gaengler P, Hoyer I, Montag R, Gaebler P. Micromorphological evaluation of posterior composite restorations - a 10-year report. J. Oral Rehabil. 2004;31(10): Roulet JF. Margin quality: Criteria and techniques for assessment, Quality Evaluation of Dental Restorations, Criteria for Placement and Replacement(Ed. K.J. Anusavice), Quintessence Publishing Co., Chicago, 1989: Knibbs PJ. Methods of clinical evaluation of dental restorative materials. J. Oral Rehabil. 1997;24: Barnes IE. Replication techniques for the scanning electron microscope: I. History,materials and techniques. J. Dent. 1978;6: Van Meerbeek B, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Evaluation of two dentin adhesives in cervical lesions. J. Prosthet. Dent. 1993;70: Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Clinical evaluation of dental adhesive systems. Part II: A scanning electron microscopy study. J. Prosthet. Dent. 1986;55(5): Brackett WW, Dib A, Brackett MG, Reyes AA, Estrada BE. Two-year clinical performance of class V resinmodified glass-ionomer and resin composite restorations. Operative Dent. 2003;28(5): Folwaczny M, Loher C, Mehl A, Kunzelmann KH, Hinkel R. Tooth-colored filling materials for the restoration of cervical lesions: a 24-month follow-up study. Operative Dent. 2000;25: Setcos JC, Tarim B, Suzuki S. Surface finish produced on resin composites by new polishing systems. Quintessence Int. 1999;30(3): Gladys S, Van Meerbeek B, Braem M, Lambrechts P, Vanherle G. Marginal adaptation and retention of a glassionomer, resin-modified glass-ionomer and a polyacidmodified resin composite in cervical class-v lesions. Dent. Mater. 1998;14: İLETİŞİM ADRESİ Dr. Çiğdem ÇELİK Başkent Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi, 11. sokak No:26 Bahçelievler Ankara Tel: , Faks: , ccivelek@yahoo.com