Arap Baharı nın Rüzgarında Osmanlı Arayışı

Transkript

1 Arap Baharı nın Rüzgarında Osmanlı Arayışı Dr. B. Senem ÇEVİK-ERSAYDI* Ortadoğu ve Kuzey Afrika daki ayaklanmalar, Arap Baharı olarak ifade edilmekte, tüm halk hareketleri Arap kimliği etrafında toplanarak yönetim değişikliklerinin baharla sonuçlanacağını varsayılmaktadır. Yeni yönetimlerin Batı nın bahar tanımına ne kadar uyacağı tartışmalıdır. Kimileri Arap gururu veya Arap Onuru nu uygun görmektedir. Gurur ve onur gerek iç gerekse dış politika açısından büyük öneme sahiptir. Çünkü bu gibi psikolojik etmenlerle bir toplum istenilen yöne çekilebilmekte, toplumsal algılar şekillenebilmektedir. Bu çalışma Arap Baharı olarak adlandırılan hareketlerin iki farklı psiko-politik yönünü ele almaktadır. Birincisi Arap Baharı hareketlerinin yansıtılmayan gerçeği, Türkiye nin çatışma içine çekilme ihtimali, ikincisi de Arap Baharı ülkelerinde Türkiye nin mevcut veya abartılmış etkisinin Türk halkındaki izdüşümüdür. Ulus Devletlerin Emperyal Hayalleri ve Arap Baharı Ulus devlet ile ilgili büyük güçlerden gelişmekte olan ülkelere iletilen tek yönlü mesajlarda bir algı yanılsaması mevcuttur. Ulus devlet bitti söyleminin gerçekçi olmadığı ve dış politikada sıfır sorun tarzı romantik yaklaşımların yarar getirmediği ABD, Çin, İran gibi bölgesel güçlerin stratejilerinde açıkça belli olmaktadır. Büyük ulus devletler eski emperyal güçlerine kavuşma hayali ile daha küçük ülkelerde nüfuzlarını arttırmak istemektedir. Hegemonyasını İngiltere Krallığı ndan devralan ABD, gücünü, savaşları psikolojik operasyonlar ile devam ettirerek sağlam bir ulus devlet olmasına borçludur. Zakaria, ABD nin Ortadoğu da başat güç olduğunu, bölgedeki tüm ülkelerin Washinton ile yakın ilişkileri önemsediğini, petrol, stratejik bağlar ve Amerika nın İsrail ile özel ilişkisinin bölgede Amerikan müdahalesini mutlak kıldığını ifade etmektedir Eylül sonrasında ABD, İngiltere ve Avrupa nın asırlık Ortadoğu projeleri yeniden canlanmıştır. ABD açısından radikal eğilimlerin törpülenebilmesi, ehlilleştirilmesi ve zamanla daha ılımlı anlayışların hakimiyeti gerekmekteydi. Tam da bu sırada radikal İslam ın bir alternatifi ortaya çıkmıştır. Yönetim ve rejim değişikliklerinin bahar adı altında anıldığı dikkate alındığında, bölgedeki ilk bahar ın Türkiye de 2002 de gerçekleşen yönetim değişikliği ile başladığını söylemek mümkündür. İslami öğeleri barındıran, laik-demokratik Türkiye Cumhuriyeti nde AKP, hem halkta büyüyen memnuniyetsizliğe hem de Batı da gelişen tedirginliğe bir alternatif olarak ortaya çıkmıştır. * Siyasal İletişim ve Politik Psikoloji Uzmanı ve 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Politik, Sosyal ve Kültürel araştırmalar Merkezi Bilimsel Danışmanı, bsenem@hotmail.com 1 Fareed Zakaria, The Future of Freedom, New York, W.W. Norton &Co, 2004, s YÜZYIL [59]

2 Dr. B. Senem Çevik-Ersaydı Türkiye deki bu yeni yönetime mesafeli duran ABD deki muhafazakar çevreler dahi artık daha modern ve ılımlı duruşu ile Ortadoğu da yegane örneğin AKP modeli olabileceğine kanaat getirmiştir. Batı devletleri Ortadoğu da din olgusunu dışlayamayacaklarına, benzeri modellerle aşırı uçlardan ılımlıya geçişin gerektiğine ikna olmuşlardır. Bu bağlamda, Türkiye laiklik ve demokrasinin yanı sıra dinin sosyal-siyasal hayata uyum sağladığı en başarılı ülke olarak Ortadoğu ve Kuzey Afrika ya örnek teşkil etmektedir. Batı nın Türkiye desteği ile bölgede yeni bir siyasal yapı ve akabinde yeni bir ekonomik düzen inşa etme niyetinde olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim, Obama başkan seçildikten sonra ilk ziyaretlerinden birini Türkiye ye yapmış, kendisinden önce de Dışişleri Bakanı Clinton ı göndererek Türkiye nin Obama dönemi politikalarındaki stratejik konumunu netleştirmiştir. 2 Bu çerçevede Türkiye nin bir taşeron mu yoksa ekonomik pastadan pay kapmaya çalışan ortak mı olduğu tartışmaları, Arap Baharı olarak lanse edilen olayların bir başka yüzünü gölgelemektedir. 3 Afganistan ve Irak ın teröre karşı savaş propagandasıyla işgal edilmesi yeni emperyal düzenin önemli bir adımıdır. Ekonomik kriz, Avrupa nın içindeki düşmanlık duygularını ve güçlenen ulus devleti ortaya çıkarmıştır. Kendini Avrupa medeniyetinin beşiği olarak gören Fransa ve İngiltere, Ortadoğu ve Kuzey Afrika da sömürgelerini canlan- 2 Clinton In Turkey, Obama Next To Go, CBS News, 8 Mart 2009, (Erişim 14 Kasım 2011; Turkey Warms to Clinton s Candor, 9 Mart 2009, wogn.html, (Erişim 14 Kasım Sami Kohen, Turkey a Partner, Not a Subcontractor ; UK-Turkey Relations and Turkey s Regional Role, 14 Ekim 2011, (Erişim 14 Kasım [60] 21. YÜZYIL Aralık 11 Sayı: 36

3 Arap Baharı nın Rüzgarında Osmanlı Arayışı dırmak niyetini belli etmektedir. Bu bağlamda tarih tekerrür etmekte, eski güçler yeniden dünya siyasetinde yer bulmaktadır. 4 Arap Baharı mı, Yoksa Arap Aldatılışı Mı? Tek yönlü bilgi akışı ile zihinleri ve algıları isyanlar lehine yönlendiren propaganda mekanizması bölgedeki bu hareketleri bir uyanış, bahar olarak sunmaktadır. Yüzyıllarca Osmanlı topraklarının parçası olan Ortadoğu ve Kuzey Afrika gerileme ve yıkılış dönemlerinde İngiltere, Fransa ve İtalya tarafından işgal edilmiştir. Uzun yıllar bölgede sömürgeci varlıklarını sürdüren devletler şimdi Ortadoğu ya barış, demokrasi getiriyor algısı oluşturmaktadır. Oysa ki, Ortadoğu daki karmaşayı, çatışmayı, otoriter rejimleri yaratan, 1917 de bölgeyi şekillendiren bizzat 19. ve 20. yüzyılın bu emperyalist güçleridir. Ortadoğu da İngiltere nin, Batıcı liderlerin ve İsrail in kurulmasının Arap dünyasında bir ezilmişlik ve aşağılanmışlığa yol açarak Arap milli kimliğinde bir yaraya dönüştüğü söylenebilir. 5 Arap kimliğindeki Filistin travması da göz ardı edilmemelidir. Dolayısıyla Arap halkının hafızasında Batı ve Batı nın aleti olan liderleri tarafından Yönetim ve rejim değişikliklerinin bahar adıyla anıldığı dikkate alındığında bölgedeki ilk bahar ın Türkiye de 2002 de gerçekleşen yönetim değişikliği ile başladığı açıktır. aldatılmış duygusu hakimdir. Mısır da da kırılma noktalarından bir tanesi Süveyş Kanalı ndaki İngiliz hakimiyeti ve İsrail in bağımsızlığı olmuş, Arap milliyetçisi Nasır, Arapların kırılan onurunu tamir etmeye çalışmış vizyonu tüm bölgeyi etkisi altına almış ancak Enver Sedat Camp David görüşmeleri sebebiyle Amerika nın piyonu olarak görülmüştür. 6 Ekonomik ve sosyal adaletsizlik ile toplumsal baskı Mısır halkının Tahrir e giden yolunda tetikleyici unsurlar olmuştur. Bu unsurların yüz yıllık Arap psikolojisi ile birleşmesi meşru nedenleri bulunan halk isyanların katalizorü olmuştur. Arap Baharı tartışmalarında Mısır ve hatta Tunus u, Libya ve Suriye den ayırmak yerinde olacaktır. Çünkü Tunus ve Mısır daki yönetimler son ana kadar Batı nın dostu olmuştur. Zakaria, Ortadoğu yönetimlerinin otoktarik, baskıcı ve yolsuzluğa batmış olmasına rağmen yerlerine geçebilecek alternatiflerden çok daha liberal, anlayışlı ve çoğulcu olduğunu; bu liderler yerine daha İslami yönetimlerin gelebileceği tehlikesini savunmaktaydı. 7 Oysa ki Suriye de Esad yönetimi Bush döneminde şer ekseni nin bir parçası olarak tanımlanmıştır. 8 Kaddafi yönetimi sevilmemekle birlikte son dönemde Batı ile işbirliğine girmiş fakat bu bile onu hazin sondan kurtaramamıştır. Bu tutum farkı büyük ulus devletlerin emperyal güç olma hevesi ışığında daha net anlaşılacaktır. İran ın müttefik- 4 Robert Kagan, The Return of History and The End of Dreams, London: Atlantic Books. 5 Fareed Zakaria, s. 134; Lloyd C. Gardner, The Road to Tahrir Square, London, Saqi, 2011, s.9,10 6 Lloyd C. Gardner, a.g.e, s ; Fareed Zakaria, age, s Fareed Zakaria, The Future of Freedom, New York, W.W. Norton & Co, 2004, s Bush State of the Union Address, CNN.com, 29 Ocak 2002, TICS/01/29/bush.speech.txt/, US Expands Axis of Evil, BBC News, 6 Mayıs 2002, (Erişim 15 Kasım YÜZYIL [61]

4 Dr. B. Senem Çevik-Ersaydı leri konumundaki Libya ve Suriye deki yönetim değişikliği, İran ın köşeye sıkışması, Rusya nın bölgedeki etkisinin azalması ve ABD başta olmak üzere Batı nın bölgedeki artan nüfuzu ile sonuçlanmıştır. Kaddafi liderliğindeki Libya demokratik bir yönetim olmamakla birlikte diğer Arap ülkelerine göre refah içinde yaşamaktaydı. 9 Libya özellikle son yıllarda İngiltere ve İtalya başta olmak üzere Batı ülkeleri ile iyi ilişkiler içindeydi. 10 Libya nın 11 Eylül sonrası teröre karşı duruşu Batı nın takdirini görmüş, Kaddafi Libya nın kaynaklarını Batı ya açmaya başlamıştı. Bunlar hazin sonu engelleyememiştir. Kaddafi nin Libya yı özgürleştiren saldırılarda hunharca katledildiği görüntülerin bir amacı da Libya da Kaddafi yönetimine olan desteği söndürmek, bölgedeki liderlere psikolojik baskı kurmak olabilir. Verilen mesaj benzeri bir olayın bölgedeki bir başka liderin de başına gelebileceğini korku teması ile işlemektedir. Libya yı özgürleştirme ve insani yardımın ardında Libya yı sisteme dahil ederek 9 Michael Chossudovsky, Destroying a Country s Standard of Living: What Libya Had Achieved, What Has Been Destroyed, Global Research, 20 Eylül 2011, (Erişim 5 Kasım Tony Blair Libya ya askeri eğitim, daha az riskli savunma stratejileri ve ekonomik ilişkileri geliştirme önerisinde bulunmuştur. Blair and Qaddafi: Tony Blair s Big Tent, The Economist, 25 Mart 2004, (Erişim 5 Kasım 2011) ; İngiltere nin 2010 döneminde Libya ile 55 milyon dolarlık silah ve askeri anlaşması bulunmaktaydı. Reza Pankhurst, Gaddafi, Imperialism and Western Hypocrisy, 22 Ekim 2011, (Erişim 5 Kasım [62] 21. YÜZYIL Aralık 11 Sayı: 36

5 Arap Baharı nın Rüzgarında Osmanlı Arayışı enerji kaynaklarını kullanma, yeni bir saha açma yatmaktadır. 11 Nitekim isyancıların Kaddafi yi öldürmesinden sonra İtalya ve Fransa ganimet bulmuşcasına yıktıkları ülkeyi yeniden inşa etmek için yarışa girmiştir. İngiltere Savunma Bakanı Yardımcısı Philip Hammond Libya liderinin öldürülmesinden sonra İngiliz şirketlerine derhal Libya ya gidip ülkenin yeniden inşasında aktif yer almalarını önermiştir. 12 Suriye deki Esad yönetimi de baskıcı bir yönetimdir, fakat Bayreyn den, Suudi Arabistan dan daha baskıcı olduğu söylenemez. Bu durum Bush un şer ekseni tanımlaması bağlamında düşünülmelidir. Medyada Suriye protestolarında Esad yönetiminin 3000 e yakın sivili öldürdüğü iddia edilmektedir. 13 Bu protestolar dünya medyasını tekelinde bulunduran Batı medyası tarafından barışcıl hareketler olarak tanımlanmış; ABD muhaliflere destek verdiğini açıklamıştır. Suriye deki Londra merkezli Adalet ve Kalkınma Hareketi ne ve Barada TV adlı televizyon kanalına $6.3 milyon, fazladan bir 6 milyon dolar da muhalif gazetecilere arasında dağıtılmıştır. 14 Suriye deki gelişmelerin bir özelliği de muhalefetin kısmen dışarıdan destek görmesi ve karışıklıktan istifade yabancı güçleri ülkeye müdahale etmek için provoke etmeleridir. 15 İsrail in kurulması, Arap dünyasında bir ezilmişlik ve aşağılanmışlığa yol açarak Arap milli kimliğinde bir yaraya dönüşmüştür. Batı, Libya ve Suriye de değişim, demokrasi ve insan hakları arayışında iken Bahreyn de ve Yemen de Suudi Arabistan desteği ile ezilen muhalefeti görmezden gelmektedir. Aksine Suudi Arabistan ın baskıcı yönetimi ABD tarafından 60 milyar dolarlık bir silah satış anlaşması ile ödüllendirilmiştir. 16 Mübarek sonrası İngiltere Başbakanı yanına sekiz silah sanayi -savunma firmasını alarak Mısır da demokrasi turuna çıkmıştır. 17 Batı nın Libya ve Suriye de iki yüzlü davrandığı aşikarken Ortadoğu emellerinin rafa kaldırıldığını beklemek bir hayal olacaktır. Bölgedeki etkin güç ABD, Fransa ve İngiltere, Suriye ve Libya yı kendi ekonomik ve siyasal sistemine katmak istemektedir. Türkiye de ya bu dönüşüm içinde Batı saflarında yer alarak ekonomik pastadan payını alacaktır ya da etik gerekçelerle Batı nın karşısında olacaktır. Türk dış politikasının karar yapıcıları neticede Türkiye nin reel, pragmatik bir anlayış benimsemesini uygun görerek 11 Iftekhar A. Khan, The Lynching of Libya, 3 Kasım 2011, (Erişim 16 Ekim Libya s Image stained by Gaddafi Death-Hammond, 23 Ekim 2011, (Erişim 16 Kasım The Syrian Opposition Before and After The Outbreak of the 2011 Uprisings, (Erişim 17 Kasım US Admits Fuhnding Syrian Opposition, (Erişim 17 Kasım Bayram Sinkaya, İran Suriye İlişkileri ve Suriye de Halk İsyanı, Ortadoğu Analiz, Cilt 3, Sayı 33, ss US Confirms $60 bn. Saudi Arms Deal, Al Jazeera, 20 Ekim $60 bn US-Saudi Arms Deal Sends Message to Iran, CBS News, 21 October 2010, (Erişim 16 Kasım Prime Minister David Cameron Takes Arms Dealers to Egypt to Promote Democracy, 22 Şubat 2011) (Erişim 16 Kasım 2011) 21. YÜZYIL [63]

6 Dr. B. Senem Çevik-Ersaydı kazananı belli olan tarafta açıkca yer almasını sağlamıştır. Bu politikaların doğruluğu tartışılabilir olsa da, bunlara toplumun onay vermesi de önemlidir. Bu ikna sürecinde Türk halkı Osmanlı rüzgarında savrularak belki de farkında olmadan Türkiye nin etki alanını genişletme hayallerine onay vermiştir. Geçmişe Dönüş Yüzyılların verdiği hantallık ve büyük güçlerin Ortadoğu daki siyasi-ekonomik çıkarları nedeni ile Birinci Dünya Savaşı sonunda fiilen yıkılan Osmanlı İmparatorluğu görkemli tarihi ve hatırlattıkları ile Türk toplumunun tarihi belleğinde önemli bir yer tutmaktadır. İmparatorluğun hatırlanmak istenmeyen yönü Mazlumun hakkını kaybedilen topraklar, savaşlar, Balkanlar ve Kafkaslar dan savunan bir Erdoğan büyük göçler ve neticede çöken bir imparatorluk, yıkım imajı Arap belleğindeki içindeki halktır. Yine aynı dönemde, özellikle yüz yıllık makus talih Osmanlı nın gerileme döneminden itibaren Türkler ve algısı bağlamında Müslüman dünyası Batı tarafından hor görülmüş, panzehir etkisi küçümsenmiş ve aşağılanmıştır. Yüzyılların getirdiği bu hor görülme duygusundan ancak Türk ün Batı nın bölgesel emellerini kursağında bırakan bağımsızlık savaşı yani yaratmaktadır. Kurtuluş Savaşı sonunda kurtulabilmiştir. Son dönem gelişmeleri, çevresindeki ülkeleri etki altına alabilecek bölgede sosyoekonomik olarak en güçlü ülkenin Türkiye olduğunu göstermektedir. AKP nin iktidara gelmesi ile partinin dindar imajı gereği Türkiye nin Ortadoğu ülkeleri ile yakınlık kurması, bir etki alanı oluşturması daha kolay olmuştur. Bu durum bir açıdan Türkiye nin kendi emperyal geçmişini de hatırlaması, bu geçmişi kucaklaması açısından önemlidir. Son yıllarda Türkiye nin Balkanlar ve Ortadoğu daki artan etkisi başarılı bir kamu diplomasisi ve yumuşak güç stratejisinin ürünüdür. Ticaretin gelişmesi, Türk dizilerinin ihraç edilmesi gibi faktörler bu gücü oluşturmaktadır. Arap tarihi belleğinde 100 yıllık bir utanç, aşağılanma olan İsrail devletinin kurulması ve bunun son yıllarda Gazze ile sembolleşmesi de önemli diğer noktadır. AKP, Arap halkının bu hassasiyetini iyi kavramış ve tam da Türkiye nin yumuşak gücünün artmaya başladığı dönemde Ortadoğu ülkelerinin Filistin konusundaki başarısızlığını kendi başarısına dönüştürmüştür. İsrail e karşı kafa tutuyor imajı, Filistin davasını her kulvarda savunması ve dindar imajı Başbakan Erdoğan ı Arap halkları gözünde karizmatik bir lider yapmaktadır. Bunun yansıması Erdoğan ın Arap Baharı ülkelerini ziyaretinde açıkça görülmektedir. Erdoğan ın liderlik karizmasını olarak öne çıkması hem Filistin tutumu hem de mazlumun yanında olma imajı arttırmaktadır. Türkiye nin ekonomik ve sosyal anlamda Ortadoğu da giderek etkinleşmesi, bu paralelde Erdoğan ı ve Türkiye yi öne çıkarmakta; ülkenin gelişmişliği ve Erdoğan ın dindar imajı Türkiye nin etki alanını arttırmaktadır. Arap onurunu savunamamış Batıcı yönetimler yerine gerektiğinde Batı ya kafa tutuyor görüntüsü çizen, delikanlı imajı ile hem sert hem de şefkatli bir lider olarak algılanan Erdoğan, Türkiye ile özdeşleştirilmektedir. Bu doğrultuda Türkiye nin artan etkisi, Alman Stern dergisinin Kasım sayısında Turbo Devlet olarak tanımlanmıştır. [64] 21. YÜZYIL Aralık 11 Sayı: 36

7 Arap Baharı nın Rüzgarında Osmanlı Arayışı Türkiye nin Ortadoğu daki etkisinin attığı şu son yıllarda yeni-osmanlıcılık sıklıkla gündeme getirilmiştir. Türkiye, Batı tarafından devamlı dışlanırken AKP iktidarının dindar imajı ile hizmetleri öne çıkarması, tek hedefin Batı olmadığını, eski topraklara el uzatmak gerektiğini belirtmesi yeni bir kapı açmıştır. 18 Erdoğan ın Arap ülkelerinde İslam ın kurtarıcısı, Mısır da Allah ın gön- Liderleri Batı önünde hor görülen, ekonomik krizlerden kurtulamayan bir Türkiye yerine lideri takdir gören bir Türkiye toplum psikolojisinde yaraları sarmakta, egoları şişirmektedir. derdiği melek olarak anılması, 19 Erdoğan nezdinde Türkiye yi yüceltmiş ve başarı ihtiyacı içinde olan Türk kimliğinde gurur kaynağı olmuştur. Liderleri Batı önünde hor görülen, ekonomik krizlerden kurtulamayan bir Türkiye yerine lideri takdir gören bir Türkiye toplum psikolojisinde yaraları sarmakta, egoları şişirmektedir. Ortadoğu daki etki iç siyasette etkin olarak sunularak toplumun kendine güvenmesi, eski emperyal geçmişi hatırlaması sağlanmaktadır. Elbette, Osmanlı geçmişi sürekliliğin idraki açısından önemlidir. Ancak Arap ve Türk belleğinde Osmanlı nın isyanlarla dolu son yılları hakim olduğundan karşılıklı güven sorunsalı bulunmaktadır. Türkiye nin yol göstericiliği beğenilse de, ağabeylik yapması, Müslüman aleminin liderliğini üstlenmesi Arap kimliği nezdinde kabul görmeyebilir. Türk kimliği Osmanlı gururunu yaşamak isterken Arap kimliğinin Osmanlı himayesini hissetmek istemesi şüphelidir. 21. YÜZ YIL 18 Bkz.Mehmet Şahin, Türkiye nin Ortadoğu Politikası: Süreklilik ve Değişim, Akademik Ortadoğu, Cilt 4, Sayı 2, 2010, ss YÜZYIL [65]