YÜKSEK LİSANS TEZİ Sonrası İstanbul un Tarihi Kent Merkezinde Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Dönüşüm: Talimhane, Beyoğlu Örneği HAZIRLAYAN:

Transkript

1 YÜKSEK LİSANS TEZİ 1980 Sonrası İstanbul un Tarihi Kent Merkezinde Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Dönüşüm: Talimhane, Beyoğlu Örneği HAZIRLAYAN: Dicle KIZILDERE TEZ DANIŞMANI: Yrd. Doç. Dr. Ayşe Dilek ÖZDEMİR DARBY YÜKLENİCİ: Yeditepe Üniversitesi Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi 2007-İstanbul. Bu yüksek lisans tezi Projem İstanbul kapsamında İstanbul Büyükşehir Belediyesinin desteğiyle hazırlatılmıştır. İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Yeditepe Üniversitesinin yazılı izni olmadan çoğaltılamaz ve kopyalanamaz. 1

2 İÇİNDEKİLER ŞEKİL LİSTESİ..iv TABLO LİSTESİ......vi RESİM LİSTESİ....vii HARİTA LİSTESİ ix ÖNSÖZ...x ÖZET..xi ABSTRACT......xii 1. GİRİŞ.1 2. KENTSEL DÖNÜŞÜM KAVRAMININ KURAMSAL VE UYGULAMA BOYUTLARI İLE İNCELENMESİ 2.1. Kentsel Dönüşüm Kavramının Tanımı, Amacı ve Tarihsel Süreç İçinde Gelişimi Turizm-eksenli Kentsel Dönüşüm Projeleri Kentsel Dönüşüm Olgusunun Temel Bileşenleri: Sosyal, Ekonomik, Mekansal Dinamikler Kentsel Dönüşümün Sosyal Boyutu: Ortaklıklar ve Yerel Halk Katılımı Kentsel Dönüşümün Ekonomik Boyutu: Finansman ve Kamu-Özel Sektör Ortaklıkları Kentsel Dönüşümde Çevre ve Mekansal Dinamikler Sınıfsal Bir Proje ve Kentsel Dönüşüm Uygulamalarının Sonucu Olarak Soylulaştırma.22 2

3 Soylulaştırma Olgusuna Tarihsel Süreç İçinde Kavramsal Bir Bakış Soylulaşmaya Yol Açan Etkenler ve Soylulaştırıcılar Soylulaşmanın Olumlu ve Olumsuz Yönlerine İlişkin Eleştirel Yaklaşımlar Batı Avrupa Deneyiminde Kent Merkezinde Dönüşüm ve Soylulaşma: El Raval-Barselona Barselona nın Tarihsel Gelişim Süreci Barselona Metropoliten Alan Planı: PGM Bölgesel Planlama Projeleri: PERI El Raval ın Dönüşüm Süreci TARİHSEL SÜREÇ İÇİNDE İSTANBUL UN TARİHİ KENT MERKEZİ BEYOĞLU NDA YAŞANAN EKONOMİK, SOSYAL VE MEKANSAL DÖNÜŞÜMLER Öncesinde İstanbul un Kent Merkezinde Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Yapılanma yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Beyoğlu: Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Dinamikler yılları arasında Erken Cumhuriyet Döneminde Politik ve Sosyo-Ekonomik Yapı ve Beyoğlu na Etkileri yılları arası Dönemde Beyoğlu nda Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Dinamikler yılları arası Dönemde Politik, Sosyo-Ekonomik Dinamikler ve Beyoğlu ndaki Yansımaları yılları arası İstanbul un Değişim Süreci ve Beyoğlu na Yansımaları yılları arası İstanbul ve Beyoğlu nda Sosyal, Ekonomik ve Mekansal Dinamikler Beyoğlu İlçesinde Planlama Sürecinin Fiziksel Mekana ve Sosyo-Ekonomik Yapıya Etkileri dan Günümüze Değin Beyoğlu İlçesinde Uygulamaya Geçirilen Noktasal Projelerin Kentsel Dönüşüm Ve Soylulaştırma Perspektifinden Değerlendirilmesi Arası Uygulamalar

4 İstiklal Caddesi Yayalaştırılması Güzel Beyoğlu Projesi Fransız Sokağı Tarlabaşı Yenileniyor Projesi BEYOĞLU İLÇESİ TALİMHANE MAHALLESİ NİN MEKANSAL, SOSYAL, EKONOMİK DİNAMİKLERİ 4.1. Tarihsel Süreç İçinde Talimhane: Konumu ve Beyoğlu İçindeki Değişen Rolü ve Kimliği Talimhane nin Tarihsel Gelişimi İ.B.B Beyoğlu Talimhane Bölgesi Cephe Rehabilitasyonu Kentsel Tasarım Uygulama Projesi Talimhane de Ulaşım, Fonksiyon ve Fiziksel Yapı Analizleri Ulaşım Fonksiyon analizi Kat Adedi Yapım Yılı Tarihi Yapılarda Fiziksel Yapı Analizi ALAN ÇALIŞMASI SONUÇLARI 5.1. Tanımlayıcı Bilgiler Otellerin donatıları, Doluluk, Kullanım Bilgisi Yer Seçim Kriterleri ve İBB Projesinin Etkileri Alanda Yapılan Gözlem ve Mülakat Sonuçları SONUÇ KAYNAKLAR EKLER. 156 Ek 1 Anket Soruları

5 Ek 2 Anket yapılan oteller ve görüşülen kişilerin isim ve görevleri..161 Ek 3 Beyoğlu Talimhane Bölgesi Cephe Rehabilitasyonu Kentsel Tasarım Uygulama Projesi ÖZGEÇMİŞ ŞEKİL LİSTESİ Şekil 2.1 Barselona Haritası...31 Şekil 2.2 Barcelona 1974 PGM si Şekil 2.3 Barselona Coastal Plan.. 39 Şekil 3.1 Matrahçı Nasuh Minyatürü.55 Şekil 3.2 Kent Planı Şekil 3.3 Prost a ait 40, 2 Numaralı Park Düzenlemesi...72 Şekil 3.4 Prost a ait 2 Numaralı Park Düzenlemesi 73 Şekil /50000 Ölçekli İstanbul Metropoliten Alan Nazım Planı..75 Şekil /5000 Ölçekli Dolapdere ve Piyalepaşa Bulvarları ve Çevresi 76 Şekil 4.1 Talimhane nin Konumu...91 Şekil 4.2 Talimhane nin Konumu...92 Şekil 4.3 Talimhane Hava Fotoğrafı...93 Şekil 4.4 Champs de Mars...95 Şekil 4.5 Ulaşım Analizi Şekil 5.1 Kuruluş Yılı Analizi Şekil 5.2 Turizm Tesisleri Sınıflandırması Şekil 5.3 Kat Adedi Analizi Şekil 5.4 Konferans Salonu Adedi Analizi Şekil 5.5 Konferans Salonu Kapasitesi Analizi Şekil 5.6 Otellerin Doluluk Oranı Analizi Şekil 5.7 Otellerin Yoğunluğa Göre Dönem Analizi Şekil 5.8 Yerli Yabancı Turist Analizi Şekil 5.9. İş/konferans amaçlı ziyaretlerin önem durumuna göre dağılımı Şekil 5.10 Tatil amaçlı gezilerin önem durumuna göre dağılımı Şekil 5.11 Kültür-turizm amaçlı gezilerin önem durumuna göre dağılımı

6 Şekil 5.12 Alışveriş amaçlı gezilerin önem durumuna göre dağılımı Şekil 5.13 Alanın konumunun değerlendirilmesi Şekil 5.14 Alanın prestijinin değerlendirilmesi Şekil 5.15 Alanın güvenliğinin değerlendirilmesi Şekil 5.16 Alanın sakinliğinin değerlendirilmesi Şekil 5.17 Alanın ulaşım kolaylığının değerlendirilmesi Şekil 5.18 Alanın Tarihi Yarımada ya yakınlığının değerlendirilmesi Şekil 5.19 Alanın Boğaziçi ne yakınlığının değerlendirilmesi Şekil 5.20 Yeni açılan konaklama yerlerinin değerlendirilmesi Şekil 5.21 Çevrede açılan kafe ve restoranların değerlendirilmesi Şekil 5.22 Alana gelen ziyaretçi sayısının değişiminin değerlendirilmesi Şekil 5.23 Otellerin gecelik kalış fiyatlarındaki değişimin değerlendirilmesi Şekil 5.24 Gelen turist profilindeki değişimin değerlendirilmesi Şekil 5.25 Alanın merkezi konumunun değerlendirilmesi Şekil 5.26 Alanın prestijinin değerlendirilmesi Şekil 5.27 Yapılan yatırımın geri dönüşünün değerlendirilmesi Şekil 5.28 Emlak değerlerindeki değişimin değerlendirilmesi Şekil 5.29 Alan çevresindeki yatırımların değerlendirilmesi

7 TABLO LİSTESİ Tablo 2.1 Kentsel dönüşümün evrimi Tablo 2.2 Farklı ortaklık tiplerine ilişkin koşullar...18 Tablo 2.3 Soylulaştırmanın Olumlu ve Olumsuz Yönleri 29 Tablo 2.4 Senelere Göre Turizm Dağılımı. 41 Tablo 2.5 Senelere Göre Göçmen Sayıları Tablo 4.1 Yerleştirilen Kentsel Mobilyaların Dökümü Tablo 4.2 Talimhane Arazi Kullanım Analizi Tablo 4.3 Kat Yükseklikleri Analizi Tablo 4.4 Fiziksel Durum Analizi Tablo 5.1 Talimhane de Kurulma Nedenleri Analizi Tablo 5.2 Talimhane ye Geliş Amacı Analizi Tablo 5.3 Otelin Kuruluş Yeri Memnuniyeti Analizi Tablo 5.4 İBB Projesi Sonuçları Analizi Tablo 5.5 Talimhane Bölgesi Memnuniyet Analizi

8 RESİM LİSTESİ Resim 2.1 Baltimore Resim 2.2 Canary Wharf Resim 2.3 Glasgow Kongre ve Sergi Sarayı Resim 2.4 Montjuic bölgesine panaromik bakış Resim 2.5 El Raval hava fotoğrafı Resim 2.6 Raval bölgesi Resim 2.7 Raval bölgesi Resim 2.8 Rambla de Raval ın planlanması Resim 2.9 Raval da planlanan yeni kompleks...46 Resim 2.10 MACBA Resim 2.11 MACBA Resim 2.12 MACBA Resim 2.13 CCCB Resim 2.14 CCCB Resim 2.15 Raval bölgesinde önemli yapılar Resim 2.16 Raval bölgesinde La Merce festivali etkinliği Resim 3.1 Barborini nin yaptığı Altıncı Daire-i Belediye Resim 3.2 Pera Palas Resim yy ın ikinci yarısında Galata Resim yy ikinci yarısı Büyük Hendek Caddesi nden kuleye bakış Resim 3.5 Taksim Kışlası Resim 3.6 İmar Harketleri sonrası Taksim Kışlası

9 Resim 3.7 Tarlabaşı Bulvarı açılmadan önceki durum Resim 3.8 Tarlabaşı Bulvarı Açılması...81 Resim 3.9 Beyoglu Yayalaştırma Öncesi...82 Resim 3.10 Beyoğlu Yayalaştırma Sonrası...83 Resim 3.11 Cephe Yenileme Çalışmaları...85 Resim 3.12 Işıl ışıl Beyoğlu Projesi...86 Resim 3.13 Fransız Sokağı restorasyon öncesi durumu.87 Resim 3.14 Fransız Sokagı restorasyon sonrası durumu...88 Resim 4.1 Taksim Meydanı..94 Resim 4.2 Topçu kışlası yıkılırken...95 Resim 4.3 İ.B.B projesi..98 Resim 4.4 Talimhane de Zemin Yenileme Çalışmaları...99 Resim 4.5 Talimhane de Yenileme Çalışmaları Resim 4.6 Talimhane Proje Sonrası Görünümü Resim 4.7 Talimhane de Cephe Yenileme Çalışmaları..102 Resim 4.8 Talimhane de Cephe Yenileme Çalışmaları..102 Resim 4.9 Proje Öncesi Talimhane

10 HARİTA LİSTESİ Harita 4.1 Talimhane Kat Fonksiyon Analizi..109 Harita 4.2 Talimhane Fonksiyon Değişim Analizi Harita 4.3 Talimhane Kat Adedi Analizi..112 Harita 4.3 Yapıların Fiziksel Durum Analiz

11 ÖNSÖZ Tez çalışmam boyunca, teşekkürü borç bildiğim bir çok kişinin katkısı oldu. Arkadaşlarım Gözde Küçükoğlu, Gizem Öneş, Bilge Yetgin ve Behiye Biçer e tezimle ilgili her türlü yardım ve desteği benden esirgemedikleri için, Tez konumun belirlenmesinde yardımcı olan sayın Doç. Dr. Zeynep Enlil e, tezim için kaynaklarını ve bilgilerini benimle paylaşan değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Murat Şahin e ve Dünyanın en büyük mucizesi, çok gençken iyi bir öğretmene rastlamaktır. sözünü bana tezin her aşamasında hissettiren, tez çalışmam sırasında yardımlarını ve desteğini esirgemeyen değerli hocam ve danışmanım Yrd Doç. Dr. Dilek Özdemir Darby e, Son olarak, uzakta olsalar da her zaman yanımda varlıklarını hissettiğim, bugünlere gelene kadar bana olan sevgilerini, güvenlerini ve desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen annem Tülay Kızıldere ye ve babam Mehmet Kızıldere ye Teşekkür ederim, Dicle Kızıldere 2009, İstanbul 11

12 ÖZET Bu çalışma 1980 sonrasında Beyoğlu ilçesi içindeki Talimhane bölgesindeki değişim ve dönüşümlerin nedenlerini irdelenmeyi amaçlamaktadır. Tarihi Yarımada ile birlikte İstanbul un tarihi kent merkezini oluşturan Beyoğlu ilçesi 1980 lerden başlayarak 1990 ların ikinci yarısından itibaren önemli dönüşümlere sahne olmuştur. Bu bağlamda İstiklal Caddesi, Galata ve civarı, Asmalı Mescit, Fransız Sokağı gibi bölgelerde ekonomik ve fiziksel mekanda önemli değişiklikler olmuş ve buna bağlı olarak kullanıcı grupları değişmiştir. Bunun sonucunda bu alanların hepsi birbirlerinin dönüşümlerini etkiler hale gelmiştir. Bu değişimlere olarak Talimhane bölgesinde, yıllarında İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kentsel Tasarım Müdürlüğü kapsamlı bir kentsel tasarım projesini hayata geçirmiştir. Bu yüksek lisans tezi kapsamında, yukarıda sözü geçen etkenler çerçevesinde Talimhane bölgesinde fiziksel ve sosyo-ekonomik yapının değişiminin anket ve mülakatlarla incelenmesi, İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün alanda uyguladığı projenin sonuçlarının tespit edilmesi hedeflenmektedir. 12

13 Anahtar Kelimeler: Kentsel dönüşüm, soylulaştırma, Barcelona, El Raval, kent merkezleri, yenileme, küreselleşme ABSTRACT This research aims to examine the transformations and urban regenerations at Talimhane, Beyoglu district, after Historical Peninsula and Beyoglu which is the historical city centre of İstanbul has witnessed many important regenerations beginning from 1980 s and the second half of 1990 s. In this context, the user profile has changed correspondingly to the change of spatial space at some districts such as Istiklal Street, Galata, Asmalı Mescit and French Street. As a result of these transformations, Istanbul Municipality carried out Talimhane Rehabilitation Project at Talimhane district between 2003 and In the scope of this master thesis, it is aimed to analyze the socio-economic and spatial change within the help of surveys and interviews, as well to ascertain the Talimhane Rehabilitation Project, carried out by Istanbul Municipality. Key Words: Urban Regeneration, Gentrification, Barcelona, El Raval, City Centres, Urban Renewal, globalization, Talimahane, Beyoğlu 1980 Sonrası İstanbul un Tarihi Kent Merkezinde Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Dönüşüm: Talimhane, Beyoğlu Örneği 13

14 1. GİRİŞ 1980 ve sonrası hem Avrupa da hem de Türkiye de önemli dönüşümlere sahne olmuştur lerin ortalarında başlayan ekonomik yeniden yapılanma ve ardından gelen neoliberal politikalar kent ekonomilerinde mekansal ve sosyal olarak köklü değişiklikler yaratmıştır. Sanayileşmiş ve gelişmiş ülkelerde Fordist üretim biçiminin yerini esnek üretime ve sanayisizleşme sürecine bırakması sonucunda kentlerde, özelikle de tarihi kent merkezlerinde ve sanayiden boşalan alanlarda ekonomik açıdan kan kaybı ve fiziksel mekanda köhneme ortaya çıkmıştır. Bu alanlardaki imalat sanayi faaliyetlerinin azalması ya da tümüyle ortadan kalkması, sosyal açıdan nüfus kayıplarına ve ekonomik güçsüzleşmeye neden olmuştur. Söz konusu alanlardaki sosyal yapı değişerek, bu mahalleler düşük gelir gruplarının yer seçtiği alanlara dönüşmüşlerdir. Bu kimi zaman bir parsel kimi zaman bir bölge ölçeğinde olan bu alanlarda 1980 sonrası uygulanan kentsel dönüşüm projeleri, 1980 öncesinin kentsel yenileme ya da rehabilitasyon örneklerinden farklı olarak ekonomik kaygılarla ortaya çıkmışlardır (Hall, 1998) sonrası kentsel dönüşüm projeleri, söz konusu alanların yeniden işlevlendirilerek kent ekonomilerinin motor gücü olacak şekilde düzenlenmesine yönelik olarak gelişmiştir arasındaki sürecin Avrupa ve Amerikan kentlerindeki örnekleri bu çerçevede şekillenirken, 1990 sonrasında daha katılımcı kentsel dönüşüm projelerinin hayata geçtiği gözlemlenmektedir (Roberts, 2003). Kentsel dönüşüm projeleri, genel olarak, 1990 sonrasındaki süreçteki projeler de dahil olmak üzere, uygulama araçları, fiziksel mekandaki sonuçları ve ekonomik etkilerine ilişkin bir çok konuda eleştirilmişlerdir. Bu eleştiriler arasında en çok karşımıza çıkan fiziksel mekandaki iyileşmelere bağlı olarak sosyal yapının değişimi yoluyla, üst gelir gruplarının alana yerleşmesi ile düşük gelir gruplarının dışlanmaları şeklinde tanımlanabilen soylulaşma (gentrification) olgusudur. Bugün Avrupa da örneklerini gördüğümüz pek çok dönüşüm projesinde bu sosyal yapı değişikliğine rastlamak mümkündür. 14

15 Benzer süreçler, her ne kadar Avrupa ve Amerika örneklerine göre daha geç ortaya çıkmış olsa da, Türkiye özellikle İstanbul da - yaşanmaktadır ve 2000 yılları arasında İstanbul daki değişimlere damgasını vuran olaylar incelendiğinde, 1980 sonrası neoliberal ekonomik politikaların etkilerinin en güçlü olarak İstanbul da ortaya çıktığı ve kentin Turizmi Teşvik Kanunu başta olmak üzere bir dizi yasa ve çeşitli projelerle bir Dünya Kenti olarak planlanmaya çalışıldığı görülmektedir (Enlil, 2000; Keyder, 2000). İstanbul da yaşanan değişimler, hem kentin yasal ve yasadışı konut alanlarında ortaya çıkmış hem de Tarihi Yarımada, Haliç ve Beyoğlu nda görülmüştür. Bu değişimlere paralel olarak soylulaşma olgusunun da değişik ölçeklerdeki yansımaları da İstanbul da ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede, değişen büyüklüklerdeki kent parçaları kimi zaman bir sokak kimi zaman bir mahalle bütününde-, değişik aktör ve süreçlerin öncülüğünde soylulaşma sürecini yaşamışlardır (İslam, 2003) yılı sonrasında ise, Avrupa Birliği ile uyum süreci çerçevesinde hazırlanan yeni kanunlar ve mevzuat değişiklikleri Avrupa da örnekleri görülen kentsel dönüşüm projelerinin yerel yönetimlerin gündemine girmesine yasal olarak zemin hazırlamıştır. Bu dönüşüm ve değişimlerin etkilerinin en yoğun olarak yaşandığı yer ise Tarihi Yarımada, Haliç ve Beyoğlu ilçesi olmuştur. Eğlence, turizm ve kültür faaliyetlerinin yoğunlaştığı, hem yerli ve hem de yabancı birçok ziyaretçi ve turiste ev sahipliği yapan Beyoğlu ilçesindeki İstiklal Caddesi ve Taksim ile hemen yanında konumlanmış olan Talimhane bölgesi 1990 lardan başlayarak bir dönüşüm sürecine girmiştir. Beyoğlu nun dönüşüm süreci içinde değişik zamanlarda özel sektör, merkezi ve yerel yönetim (İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Beyoğlu Belediyesi) tarafından alınan kararlar ve projeler oluşturulmuştur. Konum olarak Taksim, Tarlabaşı ve Kongre Vadisi ne yakın olması nedeniyle önemli olan alanlardan biri de Cumhuriyet Caddesi ve Refik Saydam (Tarlabaşı) Caddesi ve Abdülhakhamit Caddelerinin birleştiği noktada, Taksim Meydanının kuzeyinde, Taksim Gezi Parkının ise batısında kalan Talimhane bölgesi 15

16 olmuştur yılında alanın Bakanlar Kurulu kararı ile Turizm Bölgesi ilan edilmesi ile alanda turizm fonksiyonları yer seçmeye başlamışlardır. Talimhane 1990 lı yıllarda fiziksel açıdan köhneme sürecine girmiş, aynı zamanda düşük katma değerli faaliyetlere ev sahipliği yapan ve güvenlik açısından tehlikeli sayılan bir konuma gelmiştir yılı ve sonrası alanın yeni dönüşümlere sahne olduğu bir dönemdir. Bu süreçte hem Talimhane de hem de yakın çevresinde çeşitli projeler gündeme gelmiştir. Bu projeler kimi zaman uygulamaya geçmiş kimi zaman da Tarlabaşı örneğinde olduğu gibi süreç içinde, aktörler arasındaki anlaşmazlıklar nedeniyle sekteye uğramıştır. Benzer şekilde Talimhane için de bir dizi proje uygulamaya geçirilmiştir. Bunlardan ilki 2004 yılında alandaki fiziksel yapının düzenlemesine dönük olarak İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kentsel Tasarım Müdürlüğü ve Beyoğlu Belediyesi tarafından başlatılan Beyoğlu İlçesi Talimhane Bölgesi Cephe Rehabilitasyonu Kentsel Tasarım Uygulama Projesi dir. Bu çalışmayı 2005 yılında başlatılan Beyoğlu İlçesi Talimhane Bölgesi Fiziksel Düzenleme ve Yayalaştırma projesi izlemiştir. Bu çerçevede İstanbul da bir ilk olarak alandaki sokaklar bir ağ oluşturulacak şekilde yayalaştırılarak ve bir dizi kentsel tasarım uygulamaları hayata geçirilmiş ve bunların yanı sıra özel güvenlik ekipleri ile alandaki güvenlik sorunu çözülmeye çalışılmıştır (İBB,1990). Tez çerçevesinde çalışılan alan olan Talimhane, Cumhuriyet Caddesi ve Refik Saydam (Tarlabaşı) Caddesi ve Abdülhakhamit Caddeleri ile sınırlı olan bölgedir. Bu yüksek lisans tezinin Projem İstanbul çerçevesinde desteklenmesini kabul eden İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün Güzel Beyoğlu Projesi çerçevesinde yürüttüğü çalışma alanı sözü geçen alan olup, tez çalışması kapsamında bu sınırlar kabul edilmiştir. Bu bağlamda, Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün çalışma alanı dışına çıkılmadığından, alanın batısındaki ince bir yapı adasında konumlanmış olan konut alanları çalışma alanına dahil edilmemiştir. Yukarıda kısaca özetlenen süreç ve kavramsal çerçeve içinde bu tezin amacı, Beyoğlu nda 1980 sonrası dönemdeki proje ve uygulamaların Talimhane deki sosyo-ekonomik ve mekansal etkilerini 16

17 inceleyerek alanda bir soylulaşma meydana gelip gelmediğinin araştırılmasıdır. Çalışmanın diğer amacı ise, bu yüksek lisans tezinin desteklenmesi yönünde uygun görüş bildirmiş olan İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün alandaki uygulamalarının sosyal, mekansal ve ekonomik etkilerini (emlak değerleri, alana gelen yeni kullanımlar ve yatırımlar) açısından etkilerini incelemek ve buna yönelik çıkarımlarda bulunmaktır. Bu konular İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün yüksek lisans tezi çerçevesinde araştırılmasını istediği konulardır. Bu değerlendirmelerin İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün gelecekteki proje ve uygulamalarında yol gösterici olması hedeflenmektedir. Teze ilişkin araştırma soruları: Bu tez çalışmasının yanıt bulmaya çalıştığı temel araştırma sorusu, Talimhane nin içinde ve yakın çevresinde uygulanan çeşitli projelerin ve alınan kararların, alanda ne tür bir dönüşüm yarattığı ve bunun ekonomik ve sosyal yapıda bir soyluşlaşmaya yol açıp açmadığıdır. Tez kapsamında yapılan anket ve mülakatlarla bu sorunun yanıtları araştırılmaya çalışılmıştır. Tezin temel varsayımına ek olarak, otellerin alandaki yerseçim nedenleri (erişilebilirlik, altyapı, emlak fiyatları ve benzeri) ile İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün alanda 2004 ve 2005 yıllarında yürütmüş olduğu kentsel tasarım projesinin etkilerini çözümlemeye yönelik bir dizi soru sorulmuştur. Araştırma Yöntemi: Tez çalışması kapsamında, kentsel dönüşüm, soylulaşma kuramlarına ilişkin olarak yüksek lisans tezleri, Internet ve basılı kaynaklar olmak üzere süreli yayınlar ve çeşitli kitaplar taranarak literatür araştırması yapılmıştır. Beyoğlu ve Talimhane nin tarihsel süreç içindeki mekansal ve sosyo-ekonomik gelişimini saptamak için yapılan kaynak taramasının ardından Beyoğlu Belediyesi, Talimhane mahallesi muhtarı, İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü projesinin proje müellifi İlke Planlama Bürosu ile alandaki oteller, kafe ve restoranlarla görüşülmüştür. Alanda yer seçmiş olan otellerle anket ve mülakatlar yapılmıştır. İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün 17

18 çalışmasına konu olan alan sınırları içinde, toplam 27 otel bulunmaktadır. Bu otellerden 3 tanesi anket ve mülakat yapmayı kabul etmemiştir. Kalan 24 otelden iki tanesi, ortak otel işletmesi olduğu için, 22 otelin ön büro müdürleri ile yapılan derinlemesine mülakatlar yapılmıştır. Anket soruları, otellerin fiziksel kapasitelerine ait bilgiler (fiziksel altyapı, doluluk/boşluk, erişilebilirlik, vb); alana yönelik yerseçim nedenlerinin gerekçeleri; otellerin geleceğe yönelik yatırım planları ile alana ilişkin yorumları; ve İBB Kentsel Tasarım Müdürlüğü nün alanda yürüttüğü projeye ilişkin turizm tesislerinin görüşlerini ölçecek şekilde oluşturulmuştur. Anket soruları hazırlanırken ordinal, aralıklı, rasyo ve likert tipi ölçeklendirme kullanılmıştır. Anketler, otellerin ön büro müdürleri ile yapılan görüşmeler sırasında doldurulmuştur. Anket sonuçları SPSS programına aktarılarak sonuçlar değerlendirilmiştir. Alanda ayrıca, kafe ve restoran sahipleri ile de görüşmeler yapılarak, oteller dışındaki ticari işletmelerin (yeme içme faaliyetleri), alandaki dönüşümlere yönelik görüşleri alınmıştır. Bu tez kapsamı içinde, giriş bölümünü takiben, ikinci bölümde kentsel dönüşüm ve soylulaşma teorilerine ilişkin bir kavramsal çerçeve çizilmiştir. Tezim kuramsal temelini birbiri ile ilişkili iki kuramdan alması nedeniyle, konunun derinliği olabildiğince ana başlıklar çerçevesinde tutulmaya çalışılmıştır. Bu bölümün sonunda hem kentsel dönüşüm ve soylulaşma konularına bir örnek teşkil eden ve aynı zamanda bu teze konu olan Talimhane -ve kısmen da Tarlabaşı- örnekleri ile benzerlikler gösteren Barselona nın El Raval bölgesindeki dönüşüm projesi ve sonuçları incelenmiştir. Üçüncü bölümde, Beyoğlu ilçesinin tarihsel süreç içinde ekonomik, sosyal ve fiziksel mekandaki değişimleri, 1980 sonrası İstanbul u da etkileyen süreçlerin ışığında değerlendirilmişti. Bu çerçevede Talimhane yi de dolaylı olarak etkileyen çeşitli projelere değinilmiştir. Dördüncü bölümde Talimhane bölgesinin geçirdiği dönüşüm sürecinde önemli kırılma noktalarına değinilerek, alanın fiziksel altyapısı (ulaşım, bina stokuna ilişkin veriler) sunulmuştur. Beşinci bölümde alanda yapılan anket çalışması ve 18

19 mülakatların sonuçları detaylı olarak tartışılmıştır. Altıncı bölümde ise, sonuç ve değerlendirmeler yer almıştır. 2. KENTSEL DÖNÜŞÜM KAVRAMININ KURAMSAL VE UYGULAMA BOYUTLARI İLE İNCELENMESİ 19

20 2.1 Kentsel Dönüşüm Kavramının Tanımı, Amacı ve Tarihsel Süreç İçinde Gelişimi Kentsel dönüşüm kavramı, en temel hali ile 'değişime konu olan bir kentsel alanın ekonomik, sosyal, fiziksel ve çevresel sorunlarında sürekli bir gelişme sağlamaya yönelik kapsamlı ve bütüncül vizyon ve eylem' olarak tanımlanmaktadır (Roberts, 2000). Turok a göre kentsel dönüşüm üç önemli özelliği içinde barındırır (Turok, 2005, 57) Bir "yer"in (Mekanın) doğasını değiştirmeyi ve yerleşik halk ile söz konusu bulunan diğer aktörleri sürece dahil etmeyi amaçlar. Bölgenin özel sorunlarına ve potansiyeline bağlı olarak devletin temel işlevsel sorumlulukları ile kesişen çok çeşitli hedefleri ve faaliyetleri içerir. Ortaklığın özel kurumsal yapısı değişkenlik göstererek genellikle, farklı paydaşlar (ortaklar) arasında işleyen bir ortaklık yapısı içerir Her kentin kendine özgü fiziksel, ekonomik, sosyal ve politik şartları, kentsel dönüşüm sürecini, yöntemleri ve stratejileri açısından farklılaştırsa da kişiler, yer (mekân) ve ekonomi üzerine kurulu yapısıyla her kentsel dönüşüm modeli aynı amaçlarla tasarlanmaktadır. İnce (2006, 9) bu amaçları şu şekilde belirtmektedir: Kişilerin becerilerini, kapasitelerini, beklentilerini, onların daha kapsamlı sosyal ve ekonomik olanaklara, ileri refah seviyesine kavuşmalarını ve bunlardan faydalanmalarını sağlayacak şekilde güçlendirmek; Daha fazla yerel is olanakları ve daha yüksek gelir yaratmak amacıyla is (istihdam) performansını yükseltmek; Yerleşecekleri yer konusunda seçme hakkı bulunan kişileri, firmaları çekmek ve korumak için yer in genel cazibesini artırmak. Kentsel dönüşüm projeleri, sadece problemli kent parçalarının sorunlarını çözmeye yönelik parçacıl operasyonlar gibi görülmemeli, kentin tamamına yayılan kapsamlı ve bütünleştirici bir süreç olarak ele alınmalıdır. Kentsel 20

21 dönüşüm yeni bir olgu değildir, ancak bu olgunun dinamikleri ve aktörleri tarihsel süreç içinde kentlerin değişen ekonomik, sosyal ve mekansal dinamiklere bağlı olarak dönüşümler göstermiştir. Kentleşme dinamikleri incelendiğinde 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren sanayi devrimi ve tarımda mekanizasyon sonucunda kırsal alanlardan kentlere büyük bir göç başlamıştır. Bu dönemde yeni gelişmekte olan sanayi de kent merkezlerinin çeperlerinde, su kenarlarında ya da hammade kaynaklarına yakın yerlerde yerleşmiştir. Bu süreç hala Ortaçağ ve Rönesans izlerini taşıyan Avrupa kentlerinde kentsel alanda önemli mekansal baskılara neden olmuştur (Benevolo, 1980). Buna benzer bir hızlı kentleşme süreci Amerika da da yaşanmıştır. Ülkenin nüfusu 100 yılda 5 milyondan 76 milyona yükselmiş; kırsal nüfus 1800 yılında 300,000 kişi iken, 1900 de 30 milyon kişiye ulaşmıştır (Levy, 1997, 7). Bu hızlı nüfus artışının fiziksel mekanda ortaya çıkardığı baskılar ise, 20.yüzyılın ilk yarısını Ebenezer Howard ın Bahçe Şehir (Garden City), Frank Lloyd Wright ın Broadacre City, Tony Garnier in Sanayi Kenti (Industrial City), Le Corbusier in Üç Milyon Nüfuslu Çağdaş Kent (The City for Three Million Inhabitants) ve Işıyan Kent (Radiant City) gibi ütopyaları ile çözülmeye çalışılmıştır (Hall, 1992). 20. yüzyılın ikinci yarısında kentlerin içine girdiği hızlı değişim süreci Roberts ın (2000), 1950 yılı sonrasını 10 yıllık periyotlarla ele aldığı tabloda şu şekilde özetlemektedir. (Tablo 2.1) 1950 li yıllar, İkinci Dünya Savaşı sonrası artan nüfus ve konut gereksinimine çözüm arandığı, kentlerin yeniden inşa edildiği ve kent çeperlerine doğru banliyöleşmenin ortaya çıktığı bir dönem olmuştur. Bu dönemin ana aktörleri merkezi ve yerel yönetimleri, olmuş, özel sektör eliyle birçok proje üretilmiştir (Roberts, 2000) lar kentin çeperlere doğru büyümenin devam ettiği, ancak bir yandan da erken dönem rehabilitasyon çalışmalarının hayata geçtiği görülmüştür. DÖNEM 1950'ler 1960'lar 1970'ler 1980'ler 1990'lar POLİTİKALAR Yeniden İnşa Süreci (Reconstruction) Canlandırma Süreci (Revitalization) Yenileme Dönemi (Renewal) Yeniden Geliştirme (Redevelopment) Kentsel Yeniden canlandırma (Regeneration) 21

22 Temel Stratejiler ve Eğilim Aktörler ve Paydaşlar Mekansal Eylem Düzeyi Bir masterplan temelinde yeniden inşa süreci ve eski kentlerin genişlemesi. 'Banliyölerin büyümesi' Merkezi ve Yerel Yönetimler Özel sektör ve müteahhitler Yerel düzey ve arsa düzeyinde yaklaşım 1950'ler sürecinin devam ettirilmesi ve banliyö ve kent çeperlerinde büyüme. Erken dönem rehabilitasyon girişimleri Kamu Sektörü ve Özel Sektör arasında daha dengeli bir yapı Bölgesel düzeyde müdahaleler Kentin esas bölgelerinin yenilenmesi ve mahalle yenileşme planları ile birlikte hala devam eden gelişme Özel sektörün büyüyen rolü yanında yerel yönetimlerin desantralize olması Başlangıçta bölgesel ve yerel düzeyde, sonrasında yerel düzey ağırlıklı Birçok temel geliştirme ve yeniden geliştirme projesi planı; tetikleyici projeler; kent dışı projeleri Özel sektör ve uzman büroların ön plana çıkması ve ortaklık yapılarının büyümesi Erken 80'ler döneminde arsa odaklı, daha sonrasında yerel düzeyde yaklaşımlar Daha kapsamlı politikalara geçiş, entegre edilmiş iyileştirme yaklaşımı Baskın yaklaşım olarak ortaklıklar Stratejik perspektifin yeniden tanımlanması; bölgesel aktivitenin büyümesi Ekonomik Odak Sosyal İçerik Fiziksel Vurgu Çevresel Yaklaşım Kısmen özel sektör ilgisi dahilinde, ağırlıklı olarak kamu sektörü yatırımları Konut alanları ve yaşam standartların geliştirilmesi Kentlerin iç bölgelerinin yer değiştirmesi ve kent çeperlerinin gelişmesi Peyzaj yeşillendirme Özel sektör yatırımlarının artmasıyla birlikte, 1950'ler döneminin devam ettirilmesi Sosyal yapı ve refah düzeyinin iyileştirilmesi 1950'ler eğiliminin devam ettirilmesi yanında, paralel olarak mevcut alanların rehabilitasyonu seçici iyileştirmeler Kamu Sektöründe kaynak sıkıntısı ve özel sektör yatırımlarının büyümesi Topluluk tabanlı (katılımcı) planlama ve toplulukların yetkin Eski yerleşimlerin daha geniş kapsamlı olarak yenilenmesi Çevresel iyileştirme ve kısmen yenilik geliştirme çabası Kamu fonlarıyla birlikte özel sektörün yönlendirdiği ekonomik yapı Seçici destek: devlet desteği ile beraber yerel toplulukların kendi sorunlarına çözüm üretmesi. Yer değiştirme ve yeni geliştirme ana planları ve tetikleyici büyük projeler Geniş kapsamlı bir çevresel yaklaşıma olan ilginin artması Kamu Sektörü, Özel Sektör Ve Gönüllü kuruluşlar arasında daha dengeli bir finans yapısı Yerel toplulukların rollerinin önem kazanması ve vurgulanması 80lere göre daha mütevazı bir yaklaşım: tarihi mirasın korunması Daha geniş perspektifli çevresel sürdürülebilirlik düşüncesinin gelişmesi Tablo 2.1 Kentsel dönüşümün evrimi Kaynak: Roberts ( 2000) den aktaran, Özden (2008) sayfa 57 Bu dönemi yeniden canlandırma (revitalization) olarak tanımlayan Roberts (2000), kamu ve özel sektör arasındaki işbirliklerinin düzenlendiği, sosyal yapı ve refah düzeyini geliştirmeye yönelik çabaların hayata geçirildiği ve bir 22

23 önceki dönemdeki mekansal gelişme yaklaşımlarının korunduğunu belirtmektedir. İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, 1950 ve 1960 larda Amerika da kentlerdeki çöküntü alanlarını temizleme ve konut edindirme politikasının bir parçası olarak kentsel yenileme (urban renewal) politikalarının ortaya çıkmıştır (Levy, 1997). Bu dönemde devlet eliyle yapılan bu yenileme süreci -Federal Bulldozer olarak da adlandırılmaktadır-, 1973 yılında sona erdiğinde toplam 600,000 konut yıkılmış ve yaşayan yaklaşık iki milyon kişi konutlarını terk etmek zorunda kalmıştır. Yıkılan konutların yerine 250,000 yeni konut ve 20.8 milyon metrekarelik (224 milyon feet²) ticaret alanı oluşturulmuştur (Levy, 1997, 187). Kentsel yenileme, 1970 lerde Avrupa ülkelerinin de gündemine girmiştir. Bu dönem aynı zamanda demokratik ve katılımcı planlama yaklaşımlarının da kabul gördüğü süreç olmuştur. Bu gelişmelere paralel olarak yerel yönetimlerin gücü artmış, ancak kamu sektörünün kaynak sıkıntısı içine girmesi nedeniyle özel sektörün yapılan proje ve karar süreçlerinde etkisi de artmıştır (Roberts, 2000; Özdemir, 2007b). Dünya ölçeğinde 1970 lerin ortalarından başlayarak ekonominin yeniden yapılanması sonucunda ortaya çıkan sanayisizleşme Avrupa ve Amerika kentlerinde sosyal ve mekansal açıdan önemli değişimlere neden olmuştur 1. Sanayisizleşme sürecinde kent merkezleri ekonomik olarak işlevlerini yitirmişler, nüfus kaybetmişler ve toplumun en güçsüz ve zayıf sosyal gruplarına ev sahipliği yapmaya başlamışlardır (Hall, 1998). Bunun sonucunda, başta İngiltere olmak üzere, 1980 sonrasında birçok Avrupa ülkesinde, Amerika daki örneklerden esinlenerek büyük iş ve alışveriş merkezleri, kongre merkezleri, spor tesisleri gibi emlak piyasalarını harekete geçirip yatırımcıları ve turistleri çekmeyi 1 Hall (1998) bu sanayisizleşme eğilimini dört ana başlık altında toplamaktadır: Zamansal ve sektörel olarak ele alındığında, sanayide bir yıldan daha uzun süreli ve yaygın bir işsizlik sorunu ortaya çıkmıştır. Mekansal olarak, sanayinin ağırlıklı olarak yer seçtiği Kuzey İngiltere, Avrupa nın sanayileşmiş bölgeleri, Amerika nın orta ve batı bölgesi bu değişimden en çok etkilenmiştir. Bu sanayisizleşme sürecinde fabrikaların iflas ederek kapanmış, ülke içinde ya da yeni gelişmekte olan Uzakdoğu ülkelerinde ucuz işgücü olanaklarından faydalanmak için yatırımlar yapmışlardır. Bu değişimden en çok etkilenenler ise sanayi sektöründe istihdam edilen orta yaşlılar ile gençler ve azınlıklar olmuştur (Hall, 1998, 32) 23

24 hedefleyen büyük projeler uygulanmaya başlamıştır (Hall, 1998). Amerika daki süreç ise, 1950 lerin sonunda Baltimore da yapılan Charles Center ve 1970 lerin sonunda Baltimore limanındaki proje ile başlamış ve Baltimore her yıl yaklaşık 30 milyon turistin ziyaret ettiği bir yer haline gelmiştir (Judd, 1999, 36 dan aktaran Özdemir, 2003). (Bakınız Resim 2.1) Baltimore un başarısı diğer ülkeler için bir örnek olmuş başta İngiltere olmak üzere diğer Avrupa ülkelerinde de taklit edilmiştir (Hall, 1998). Resim 2.1. Baltimore Limanı Kaynak. (erişim tarihi ) 1980 li yıllarda globalleşmenin yarattığı ekonomik sıkıntılarla beraber, kamu kaynakları azalmış, serbest piyasa ekonomisine geçilip, özel sektörün de sürece dahil olmasıyla kentsel dönüşüm projeleri eski uygulamalardan daha farklı bir yöne kaymıştır. Savaş sonrası inşa edilen büyük sosyal konut alanları, sanayinin desantralizasyonu sonucu atıl durumda kalmış, işlevsiz rıhtımların ve dokların bulunduğu kıyı alanları üzerine projeler üretilmeye başlanmıştır (Özdemir, 2003). Kamu sektörü, özel sektör ile ortaklıklar kurarak ve büyük mali riskler alarak gerçekleştirdiği konut, ticaret gibi karma 24

25 kullanımlı projelerde, alanın sosyal ve fiziksel kalitesini yükselteceği ve yeni yatırımları alana çekeceği gerekçesi ile bu projeleri desteklemiştir; ancak parçacıl projeler, parçacıl sonuçlar doğurmuş, ve kamu kaynaklarının eşitsiz kullanıldığı ve sosyal adaletsizlik olduğu yönünde eleştirilere hedef olmuştur (Newman ve Verpraet, 1999 den aktaran Özdemir, 2003). Bu dönemde üretilen büyük ölçekli projelerin diğer bir sorunu ise bunların kar amaçlı olup, sanayisizleşme sonucunda işsiz kalan yerel halk için istihdam yaratamaması, ayrıca kamu-özel sektör ortaklıklarının şeffaf olmaması ve çoğunlukla bürokratik süreçlerin atlanmasıdır (Özdemir, 2007; Loftman ve Nevin, 1995). Bu projelerin önemli örnekleri arasında Londra nın Doklar bölgesindeki Canary Wharf ile Glasgow daki Clyde nehri kıyısındaki kongre ve sergi sarayları gösterilebilir (Hall, 1998). Resim 2.2. Londra nın Doklar Bölgesi, Canary Wharf Binası Kaynak: (erişim tarihi ) 25

26 Resim 2.3. Glasgow da Clyde Nehri kıyısındaki Kongre ve Sergi Sarayı Kaynak: (erişim tarihi ) 1990 lara gelindiğinde ise kamu-özel sektör birlikteliğine yerel halk ve sivil toplum kuruluşları da eklenmiş, yerel halkın dönüşüm sürecindeki karar alma hakkı yasal düzenlemelerle garanti altına alınmıştır. Sadece ekonomik ve fiziksel iyileşme amaçlı projeler yerine sosyal ve kültürel hedefleri daha yüksek olan projeler üretilmeye başlanmıştır. Özdemir in (2007a) de belirttiği gibi bu projelerde, yaratıcı endüstriler olarak da adlandırılan kültür endüstrilerine ait sektörlerdeki üretim ve istihdam desteklenmektedir. Dolayısıyla bu projelerle tüketim değil, kültürel üretim yoluyla kent ve bölge ekonomisine katkıda bulunulması hedeflenmektedir. Aşağıdaki bölümde ise, bu tez çalışmasına konu olan Beyoğlu ilçesinin oteller bölgesi olarak anılan Talimhane de yaşanan dönüşüm çalışmalarına da ışık tutması amacıyla, kent ekonomileri için önemli bir ateşleyici olan turizm-eksenli kentsel dönüşüm projeleri ve kongre turizmine ilişkin bilgi ve görüşler anahatları ile aktarılacaktır. 26

27 Turizm-eksenli Kentsel Dönüşüm Projeleri Dünyada turizmin ortaya çıkışı 19.yüzyıla kadar gitmesine rağmen, turizmin kent ekonomilerine yaptığı katkıya yönelik beklentiler 1980 sonrasında yerel yönetimlerin gündemine giren bir konu olmuştur. Bu bağlamda her yıl yenisi seçilen Avrupa kültür kenti, olimpiyatlara ev sahipliği yapmak, dünya futbol şampiyonası, müzik festivalleri ve sanat gösterileri ve benzeri aktiviteler turist kitlelerini çekecek önemli faaliyetler olarak görülmektedirler. Pazarlama stratejilerini güçlendiren bir diğer faktör ise her yıl yenisi seçilen Avrupa kültür kenti, olimpiyatlara ev sahipliği yapmak, dünya öğrenci müsabakaları, dünya futbol şampiyonası, müzik festivalleri, sanat gösterileri gibi geniş turist kitlelerini çekecek olaylardır (Fainstein ve Judd, 1999). Özdemir (2003) kent ekonomilerinin turizm ile desteklenmesi görüşünde olanların gerekçelerini şöyle sıralamaktadır (Fainstein ve Gladstone, 1999; ve Kotler ve diğ den aktaran Özdemir, 2003, ): 1. Turizm sektöründe istihdam yaratılması ucuzdur, 2. Turizm endüstrisinin yarattığı çarpan etkileri ile (multiplier effects) yoluyla ekonomik gelişme teşvik edilir, 3. Turizmin kentteki çevre ve estetiğe yaptığı katkılar vardır, 4. Eğlence yerlerinin sayısının ve niteliğinin artması kent sakinleri için de olumludur, 5. Kentler arasındaki artan rekabet karşısında kentlerin ekonomilerini turizm yoluyla geliştirmekten başka çareleri yoktur 6. Turizm yoluyla yerel vergi gelirlerinden ve perakende ticaretten büyük karlar sağlamak mümkündür Diğer yandan, kentlerin turizm odaklı strateji ve politikalarla ekonomik olarak büyümeleri savına karşı çıkan görüşler de bulunmaktadır. Bu kişilerin öne sürdükleri savları şöyle özetlemek mümkündür (Fainstein ve Gladstone, 1999 ile Kotler ve diğ den aktaran Özdemir, 2003, 392): 1. Turizmin ekonomik büyümeye yaptığı etki söylenildiği kadar büyük değildir, 2. Boston ve Baltimore da başarı ile uygulanan festival alanlarının benzerleri kopyalanarak, Ohio, Richmond, Virginia gibi kent merkezlerinde uygulandığında beklenen ziyaretçi hedeflerine ulaşamamışlar ve yatırım açısından büyük kayıplara yol açmışlardır. Dolayısı ile her yerde başarı garantisi yoktur, 3. Kongre merkezleri için yapılan ziyaretçi tahminleri beklenenin altında kalmaktadırlar; ve artan rekabet karşısında, bu kentler sundukları 27

28 hizmetlerin devamlılığını sağlamak sürekli olarak yatırım yapmak zorundadırlar, 4. Turizmden beklenen gelir elde edilse bile, bu gelirin bir kısmı turizm endüstrisini desteklemek için yeni yatırımlara dönüşmek zorundadır 5. Turistler, doğaya ve çevredeki donatılara zarar vermektedirler, 6. Turizmin desteklenmesi ile oteller ve restoranlarda düşük ücretli servis sektörü işleri yaratır. Bu, diğer faaliyetlerle karşılaştırıldığında verimli bir yatırım biçimi değildir. Sanayisizleşme ve post-fordist üretim süreçleri sanayileşmiş Avrupa ve Amerika gibi ülkelerde danışmanlık, reklam, pazarlama, bankacılık, finans, üretici servisler gibi hizmet kollarını geliştirmiştir. Bu servislerin dünya üzerinde dağılması ve yeni pazarların açılması yoluyla kongre ve konferanslar, iş amaçlı geziler turizm sektörü içinde önemli bir konuma gelmiştir. Turist sayıları açısından kitle turizmi ile karşılaştırıldığında çok büyük bir paya sahip olmamakla beraber, kongre ve iş turizmine yönelik gezilerde harcamaların şirketler tarafından karşılanması yapılan harcamaların artmasına neden olmaktadır (Fainstein ve Judd, 1999). Bu görüş Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği TÜRSAB ın verileriyle de örtüşmektedir. Buna göre 2004 yılında dünyada kongre turizmi amacıyla yapılan ziyaretlerdeki ortalama harcama yaklaşık 1742 dolar olup bu tutar, tatil amaçlı gezilerde yapılan harcamanın üzerindedir (TÜRSAB Ar-Ge, 2006) 2. Kongre turizminde organizasyonların %44.1 i kongre merkezlerinde, %35.6 sı toplantı salonlarına sahip otellerde, %11.8 i de üniversitelerde düzenlenmiştir. Dünyada uluslararası kongre turizminin 150 milyar dolarlık bir paya sahip olduğu ve bu miktarın da uluslararası turizm ve seyahat cirosunun %30 una denk geldiği bildirilmektedir (TÜRSAB Ar-Ge, 2006) 3. 2 Uluslararası Toplantı ve Kongreler Birliği (ICCA) verilerine göre İstanbul 2004 yılında düzenlenen 37 kongre ile dünyada 24.sırada bulunmaktadır. Birinci sırada toplam 107 toplantı ile Barselona, ikinci sırada 103 toplantı ile Singapur, üçüncü sırada Viyana (101 toplantı) gelmektedir. Ancak yıllarında yapılacak olan etkinlikler göz önüne alınarak yapılan hesaplama sonucu İstanbul un 15.sıraya yükseleceği belirtilmektedir (TÜRSAB Ar-Ge 2006). 3 Uluslararası Toplantı ve Kongreler Birliği (ICCA) verilerine göre İstanbul 2004 yılında düzenlenen 37 kongre ile dünyada 24.sırada bulunmaktadır. Birinci sırada toplam 107 toplantı ile Barselona, ikinci sırada 103 toplantı ile Singapur, üçüncü sırada Viyana (101 toplantı) gelmektedir. Ancak yıllarında yapılacak olan etkinlikler göz önüne alınarak yapılan hesaplama sonucu İstanbul un 15.sıraya yükseleceği belirtilmektedir (TÜRSAB Ar-Ge 2006). 28

29 Turizme yönelik stratejilerde en önemli konulardan biri Fainstein ve Gladstone un (1999) da belirttiği gibi, turizmin kentsel mekanda yarattığı ayrışma ve kutuplaşma ile soylulaşma tehdididir. Bu olumsuzlukların önüne geçebilmenin yolunun ise elde edilen gelirlerin kamuya nasıl geri döneceği, yerel halkın bu gelişmeden nasıl pay alacağı konusunda çözüm getirmek olduğu belirtilmektedir (Fainstein ve Gladstone, 1999, 25). 2.2 Kentsel Dönüşümün Olgusunun Temel Bileşenleri: Sosyal, Ekonomik, Mekansal Dinamikler Kentsel Dönüşümün Sosyal Boyutu: Ortaklıklar ve Yerel Halk Katılımı 1970 lerden sonra değişen ekonomik politikalar sonucu, kentsel dönüşüm projelerinin içeriği, organizasyonu ve finansmanı da değişiklik göstermiştir. Kentsel dönüşüm içindeki sorunları algılama ve tanımlama biçimleri değişmiş, çok sektörlü ortaklıklar devreye girmiştir. Yerel halkın projelerin her aşamasında yer alması projelerin başarısının en önemli faktörlerinden biri olarak ele alınmıştır (Atkinson, 2005). Kamu, özel, gönüllü ve yerel sektörlerin bir araya gelmesinden oluşan çok sektörlü ortaklıklar, dönüşümün başarılı bir şekilde gerçekleşmesi için dengeli ve koordinasyon içinde bir yönetişim izlemeli, ortak bir fayda düşüncesiyle proje içinde olmalılardır. Bu amaçlarla projeye başlansa da süreç içerisinde çelişkili dönemler yaşanmış, değişik stratejiler denenmiştir. Atkinson (2005, 88) ortaklıkların olumlu yönlerini şöyle tanımlamaktadır: a) Sinerji - Katma değer elde edebilmek amacıyla kaynaklarını birleştirmeleri için kurumların ve kişilerin bir araya getirilmesine yönelik sinerji yaratılması anlamına gelmektedir. Bu basitçe şöyle ifade edilebilir: = 5 b) Transformasyon- Yeni bir oluşum (bir dönüşüm ortaklığı) için bir araya gelinmesi ve ilgili herkesin ortak çıkar ve kimliklerini bir araya getirmesiyle 29

30 yeniden kimliklendirilmiş, yeni ve tutarlı bir oluşum ve paylaşılan bir dizi ortaklık yaratılmasıdır, c) Bütçe artırımı - Bazı durumlarda bu bir ortaklık oluşumu için en temel nedendir; İngiltere de dönüşüm fonlarına erişim genellikle yerel grupların dahil edildiği bir ortaklık kurulması koşuluna bağlanmıştır. d) Bu tür ortaklıklar kimi zaman 1980'Ii yılların piyasa-temelli fiziksel dönüşüm deneyimlerinde ortaya çıkan başarısızlıkların engellenmesine yönelik bir yöntem olarak görülebilirler. e) Özel sektör riskinin azaltılmasını ve böylelikle yatırımın kolaylaştırılmasını sağlayan bir yaklaşımı temsil edebilirler. f) Dönüşümü marjinal/dışlanmış grupların gereksinimleri ile daha ilişkili kılacak bir yöntem olarak görülebilirler. g) Sosyal dayanışma ve uyum yaratma işlevi görecek bir katılım/ entegrasyon yöntemi olarak görülebilirler. h) Marjinal topluluklar içerisinde kendi-kendine-yardım kültürünün (sosyal girişimcilik (social entrepreneurialism) yaratılması olarak görülebilirler. i) Yerel halkın yönetilmesine yönelik bir yöntem olarak görülebilirler Dolayısı ile 1980 ve 1990 yılları arasındaki süreçte uygulanan ve çok eleştirilen emlak-eksenli, yerel halkın dışlandığı dönüşüm projeleri yerine, kamu sektörü, özel sektör, yerel halk ve gönüllü kuruluşların bir araya gelerek oluşturduğu ortaklık modelleri benimsenmeye başlamıştır (Turok, 2005). Ancak Atkinson un (2005) da belirttiği gibi bu ortaklıklar tümüyle sorunsuz değildir. Dönüşüm içinde kaynak ve bilgi üstünlüğüne sahip grupların gündemi kendi istekleri doğrultusunda yönlendirmeleri, dışlanmış yerel grupların ise katılım potansiyeline sahip olsalar bile, kendilerine yabancı bir alanda yeni jargon/dil öğrenmeleri zaman aldığından ve zor olduğundan ortaya çıkan ifade yetersizlikleri problem oluşturmaktadır. Bir başka deyişle, yerel halk, bu dönüşüm projesinin aktif bir katılımcısı olma durumuna hemen gelememektedir. Kimi zaman ise az sayıdaki aynı aktif yerel katılımcının dönüşüm projesi içindeki farklı eylemlere katılması, o kişiler üzerinde katılım yorgunluğu ortaya çıkmaktadır. Kimi zaman bunun tersi bir durum da ortaya çıkmaktadır. Bazı katılımcılar dönüşüm projesi içinde katılım deneyiminde adeta profesyonel bir hale gelerek, sürekli aktif rol oynamakta ve yeni gelenleri kendi konumlarına karşı bir tehdit gibi algılayarak aralarına girmelerine izin vermemektedir (Atkinson, 2005). 30

31 Yerel halkın dönüşüme katılımındaki başka bir problemli nokta; yerel halkın katılımı ve diğer teşvik edilmesinde başarı sağlayabilmektir. Yerel halk gruplarının, çok ortaklı dönüşüm projelerinde yer alabilmesi için, öncelikle bu gruplar arasında sosyal bir altyapı oluşturulmalıdır. Sosyal altyapı sayesinde yerel gruplar, proje içinde karar verme süreçlerine katılabilir ve etkin rol oynayabilirler. Diğer yandan hızlı kazanım (quick win) adı verilen projelerle kısa zamanda ve az maliyetle belli sorunlar çözülerek ve kamunun problemin çözümü konusundaki ciddiyeti ispatlanabilir. Bu durumda, yerel grupların güveni kazanılabilir ve olumlu yönde teşvik edilebilirler (Atkinson, 2005). Kentsel dönüşüm sürecindeki ortaklık yapılarının nasıl olması gerektiğine ilişkin olarak Hague (2005), dört temel koşulun kriter alınmasını önermektedir (Bakınız Tablo 2.2). Buna göre dönüşüm projelerinde, eldeki varlıklar, yükümlülükler, itici güçler ve sınırlayıcıların önem düzeylerine göre ortaklık türleri belirlenmelidir (Hague, 2005, 218). Örneğin, eldeki varlıkların yüksek, ancak kamuya karşı sorumlulukların da yüksek olduğu, yerel halkın desteğini alan ve kısıtların düşük olduğu durumlarda kamu sektörü, özel sektör ve yerel halkla bir arada dönüşüm projelerine başlayabilir. Hague (2004, 218), sözü edilen modelin İngiltere de konut alanlarındaki çoğu dönüşüm deneyiminde kullanılan bir ortaklık çeşidi olduğunu belirtmektedir. Bu tip ortaklıklarda, mali kısıtlar önemli bir konu haline gelirken, sürekli yeni ödenek aramak zorunda kalmak ya da hep düşük bütçeli girişimlerde bulunmaya çalışmak bir süre sonra yorgunluk hissi yaratmaktadır (Hague, 2005, 220). Varlıklar Yükümlülükler İtici Sınırlayıcılar Ortaklık Tipi (Aktifler) (Pasifler) Güçler Yüksek Düşük Özel Düşük Özel/özel Yüksek Orta Özel Orta Düşük Yüksek Kamu Orta Yüksek Yüksek Yerel halk Orta Kamu/özel Kamu/kamu Kamu/özel/ yerel halk Tablo 2.2. Farklı ortaklık tiplerine ilişkin koşullar Kaynak: Hague (2005), s

32 Kamu-özel sektör ile yerel halkın içerildiği bu ortaklık modelinde eğer mali kaynaklar yeterince sağlanamazsa, sonunda proje bir konuşma yığını haline dönüşebilmekte, özel sektör projenin piyasa dinamiklerinden bağımsız yönleri ile ilgilenmemektedir. Oysa bu tip ortaklıklarda kişilerarası ve uzlaşmacı olmak sahip olunması gereken bir özelliktir (Hague, 2005, ). Hague (2005, ) böylesi bir süreçte mekansal planlamanın rolünün, ortaklığın üzerinde hemfikir olunan amaçlarının mekansal olarak şekillendirilmesi olması gerektiğine değinerek, yeni iş olanakları ya da yeni bir ev sahibi olmak gibi konularda yoksul nüfusun şiddetle yarışacağı konular olacağını belirtmektedir Kentsel Dönüşümün Ekonomik Boyutu: Finansman ve Kamu-Özel Sektör Ortaklıkları Kentsel dönüşümün en önemli faktörlerinden biri de finansmandır Kentsel dönüşüm fiziksel ve sosyal değişimlerin dışında ekonomik bir olaydır. Kamuözel ortaklıklarındaki temel sistem, projenin özel girişimin desteğiyle en iyi şekilde tamamlanması, yapılan harcamaların ve ortaya çıkan maliyetlerin ise proje sonrası oluşturulan değerden karşılanması üzerine kuruludur (Eren, 2006). Kamu özel sektör ortaklıkları finansal açıdan üçe ayrılmaktadır. Birincisi, finansal açıdan serbestlik olup, burada kamu sektörü ruhsat, ek hizmetler sağlanması, planlamanın yapılması gibi konularda kolaylık sağlar, özel sektör ise, satışlar yoluyla yapım maliyetini karşılar (Eren, 2006, 76). İkinci yöntem Yap-İşlet-Devret olup, kamunun ihtiyaç duyduğu hizmetlerin, özel girişim tarafından yapılır, özel sektör hizmet bedelini yine hizmetin kendisinden karşılar. Üçüncüsü ise risk paylaşımlı ortaklıktır (joint-venture) (Eren, 2006). Birden fazla ortağın, sonucu tam olarak bilinmeyen, kaybetme ve kazanma riski olan işte ortaklık kurmasıdır. Bu ortaklıklar; ticaret, konut ve eğlence pazarını tetikleyicidir. Daha çok eski endüstri alanlarının dönüşümünde kurulan ortaklık şeklidir. Kamu ve özel sektörün ortaklıkları sonucunda, özel girişim yatırımdan mutlaka kar almak isterken, kamu sektörü kamusal paranın korunması ve 32

33 kamu yararının sağlanmasını hedefler. Bu noktada farklı beklentiler de olan sektörlerin başarılı bir ortaklık kurabilmeleri için çok hassas bir denge içinde çalışmaları, güç dengesini doğru kurmaları gerekmektedir.taraflar proje süreci içerisinde net biçimde ve güven duygusu içinde çalışmalıdır. Ortaklıklarda ekonomik kaygılar dışında, değişen koşullara tepki verebilme kapasitesi anlamındaki; esneklik, ortaklığın uygun gözlem ve değerlendirme mekanizmalarını temel alarak deneyim yoluyla öğrenme kapasitesini belirten; düşümsellik, farklı seviyeleri birleştiren örgütsel bütünleşme ve tüm üyelerin amaç ve düşüncelerini yansıtabilme kapasitesindeki kapsamlılık ortaklıkların başarısı için dikkat edilmesi gereken noktalardır (McCarthy, 2005) Çok ortaklı başarılı dönüşüm projelerine bakıldığında, yerel yönetimlerin projelerde öncü rolü üstlendiği, dengeli bir işbirliği varlığı, sermayenin sağlaması, yatırımcının içgüdülerini harekete geçirecek güven ortamının sağlanması, kurumsal rol ve sorumlulukların netleştirilmesi önemli noktalar olarak karşımıza çıkar (Özden, 2008) Kentsel Dönüşümde Çevre ve Mekansal Dinamikler Kentsel dönüşüme neden olan etkenlerden biri de çevrenin fiziksel olarak eskimesidir. Bölgenin temel altyapı, konut stoku, yapıların fiziksel durumları, bulunduğu kent ile arasındaki ulaşım ve elektronik bağlar ve çevresel kalitesi bölgenin fiziksel özellikleri içindedir. Tüm bu bileşenlerin zaman içinde aşınması, fonksiyonlarını yerini getirememeye başlamasıyla fiziksel çevre eskimeye başlar ve yenilenmeye ihtiyaç duyar (Jeffrey ve Pounder, 2000, 86). Kentsel dönüşümün bir parçası olarak fiziksel dönüşüm irdelendiğinde şu başlıklara ilişkin analiz yapılması ve karar üretilmesi gerekir (Jeffrey ve Pounder, 2000, 87): 33

34 Kentsel alana ilişkin bir vizyon oluşturulması Yapı stokunun özellikleri Soysa-ekonomik değişimler ve fiziksel stoktaki yenileme gereksinimi Kentsel dönüşüm içinde fiziksel mekana yönelik dönüşümün yerinin belirlenmesi Finansman sorununu çözümü İlgili aktörlerin saptanması, katılım, kurumsal düzenlemeler, projenin kimin tarafından /nasıl yapılacağının belirlenmesi Kentlerin merkezinde zamanla, fonksiyonlar merkezin geleneksel dokusunda değişmiş, nüfus ve iş alanlarının desantralizasyonu ile kentsel dönüşüm ihtiyacı kaçınılmaz hale gelmiştir. Kent içindeki bu bölgelerin değişimi ve dönüşümü zaman zaman doğal bir süreç olarak gelişmiş bazen de planlı ve pek çok katılımcının içinde bulunduğu dönüşüm politikaları halinde baş göstermiştir (Öztaş, 2005). Dolayısıyla, söz konusu kentsel alanının kent içindeki rolüne ve kimliğine ilişkin rolün, ilgili tüm aktörlerin uzlaşacağı şekilde tanımlanması ve buna uygun fonksiyonların oluşturulması konusu önemlidir. Bunun ardından fiziksel yapı stokuna ilişkin kapsamlı bir alan analizi yapılması gereklidir. Bu analizin alt başlıkları olarak, fiziksel yapı stokunun niteliği, açık alanlar, teknik altyapı ve hizmetler (elektrik, gaz, su vb), iletişim, ulaşım altyapısı ve çevre kalitesi gelmektedir (Jeffrey ve Pounder, 2000). Fiziksel dönüşümde, bozulmuş kent dokusunun yeniden oluşturulması ile beraber bir alanın bütünsel olarak dönüştürülmesi, değişime öncülük etmesi, fırsatları değerlendirerek ek yatırım kaynakları oluşturulması ve sosyoekonomik ve fiziksel yenileme süreçlerinin birbirine entegrasyonu sağlanmalıdır. Bir çok kentsel dönüşüm projesinde ekonomik büyüme ve sürdürülebilirlik/çevre ile ilgili konuların birbirleri ile çelişen konular olduğu görülmektedir. Ancak Jeffrey ve Pounder (2000, 105) Avrupa Birliği nin ekonomik yatırımların çevreye yaptıkları olumsuz etkileri azaltacak stratejiler izlenmeye önem verdiğini, bu yüzden özel sektörün yaptığı yatırımlarda çevresel zararları minimize etme ye (minimisation) yönelik projeler hayata geçirilmeye dikkat etmek durumunda kaldıklarını belirtmektedirler. 34

35 2.3. Sınıfsal Bir Proje ve Kentsel Dönüşüm Uygulamalarının Sonucu Olarak Soylulaştırma Bu bölümde geniş kapsamlı ve üzerinde çok tartışılan bir kuram olan soylulaştırma kavramının tanımı, tarihi süreç içindeki gelişimi, ortaya çıkış biçimi ile sürecin aktörleri ve olumlu-olumsuz yönleri anahatları ile incelenecektir Soylulaştırma Olgusuna Tarihsel Süreç İçinde Kavramsal Bir Bakış Küreselleşme ile birlikte Fordist üretim biçiminin yerini esnek üretime bırakmasıyla, iş gücü ve mesleki yapı değişmiş, iş gücündeki bu değişim yeni orta sınıfı ortaya çıkarmıştır (Ley, 1996). Değişen teknoloji sosyal ve ekonomik olarak da değişime yol açmış, kent merkezleri de bu değişimden etkilenerek, sanayi işlevinden uzaklaşarak hizmet sektörü, sanat ve eğlence merkezi haline gelmişlerdir. Soylulaştırma da bu süreçlerin sonucu olarak kent merkezlerinde ortaya çıkmıştır. İlk kez sosyolog Ruth Glass tarafından 1964 yılında kavramsallaştırılan soylulaştırma, soylu anlamına gelen gentry kelimesinden türemiştir. Chris Hamnett e göre ise soylulaştırma ismi Ruth tarafından bilinçli bir şekilde, ironik ve dalga geçmek amaçlı olarak konmuştur (Glass, 1964 ve Hamnett 1984 den aktaran Lees, Slater ve Wyly, 2008). Glass (1964) soylulaştırmayı, Londra'nın birçok semti teker teker orta sınıflar (üst-orta ve alt-orta) tarafından istila edildi. Eski püskü, alt ve üst katlarda ikişer odası bulunan küçük kulübemsi evler, kira sözleşmeleri sona erdiğinde ele geçirildi, zarif ve pahalı konutlar haline geldi. Ve bu soylulaştırma süreci bir mahallede başladığında, orada yaşamakta olan işçi sınıfı sakinler yerlerinden edilene ve mahallenin tüm sosyal dokusu değişene kadar hızla devam etmekte" (Glass, 1964 den aktaran Lees, Slater ve Wyly, 2008) şeklinde açıklarken, Griffith (1995) ise bu süreci "Soylulaştırma temel olarak 35

36 orta ve üst-orta sınıf ailelerin, kentte, düşük gelir gruplarına ait mahallelere iç göçü ve buralardaki konut stokunun kalitesini arttırmaları şeklinde tanımlamıştır (Griffith, 1995, 241). Her ne kadar soylulaştırma ilk kez Londra da isimlendirilmiş olsa da Smith in (1996) de belirttiği gibi bu sürecin habercisi olarak adlandırılabilecek projeler Avrupa ve Amerika da ortaya çıkmıştır. Örneğin Baron Hausmann ın Paris için tasarladığı planda kent merkezindeki meşhur üç şeritli bulvarı açmak ve çevresindeki lüks konutların inşası için bölgedeki düşük gelir grupları başka bir bölgeye transfer edilmiştir. Amerika da ise New York ve Washington DC de savaş sonrası yenileme döneminde, kent merkezinde modern ve lüks konut inşası için düşük gelir grupları başka bölgelere gönderilmiş, geleneksel yapılar yıkılmaya çalışılmıştır. Bu süreç, mimarlar ve farklı disiplinlerdeki profesyonellerin tepkileri sonucunda kısmen de olsa önlenebilmiştir (Smith 1996 dan aktaran Lees, Slater ve Wyly, 2008). Özellikle 1980 lerden sonra Glass ın yaptığı soylulaştırma tanımı yetersiz kalmış, soylulaştırma ve sürecine ait çok yönlü araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Sürecin ekonomik yapısını ön plana çıkaran Neil Smith soylulaştırmayı Orta sınıf emlak alıcıları, emlak sahipleri ve profesyonel yatırımcılar tarafından, işçi sınıfı konut bölgelerinin rehabilite edilmesi. (Smith, 1996) biçiminde açıklarken, soylulaştırmayı daha çok sosyal ve toplumsal boyutu ile ele alan Ley (1996) ise süreci şu şekilde tanımlamıştır: Orijinal kullanımıyla soylulaştırma, düşük gelirlilerin konutlarının, orta sınıflar tarafından işgal edilerek yenilenmesidir, ama bu çok sınırlayıcı bir tanım. Toplumsal değişim yeni yapılaşma kadar yenilemeyi de içerir ve bu ikisi çoğu zaman aynı mahallede bir arada görülür. (Ley, 1996 dan aktaran İslam, 2003). Soylulaştırmaya zamanla farklı yönlerden yaklaşılmış ve farklı şekillerde tanımlanmış olsa da Kenedy ve Leonard (2001) soylulaştırmayı tanımlarken temel olarak dört özellikten söz etmişlerdir: (Kennedy ve Leonard, 2001 aktaran Ergün, 2006, 39). 36

37 1. Soylulaştırma düşük gelir gruplarının yaşadıkları alandan taşınmasını gerekli kılmaktadır ve bu genellikle gönüllü olmayan bir yer değiştirmedir. Yerinde kalmak isteyen orijinal sakinler, hızla yükselen kiralar veya mülkiyet vergilerindeki artışlar nedeniyle ödeme güçlüğü çekerek taşınmak zorunda kalmaktadırlar. 2. Soylulaştırmanın alandaki konut stokunu iyileştirme sonucundan başka, fiziksel ve sosyal bileşenleri de vardır. 3. Soylulaştırma alanın karakterinde değişiklikle sonuçlanır. Bu, tanımın en sübjektif özelliğidir, fakat çok önemlidir. Soylulaştırma sadece yüksek gelirleri alana çekmekle kalmamakta, alandaki birçok sosyal dokuyu da değiştirmektedir. 4. Soylulaştırma genellikle bir konut alanı bazında tanımlanırken, süreç ve etkileri tüm kent ve bölge düzeyinde görülmektedir larda konut alanı rehabilitasyonu anlamı yüklenerek ortaya çıkan soylulaştırma, bugün pek çok disiplini içine alan ve fiziksel ve sosyal dönüşümü ifade eden bir kavram halini almıştır (Kennedy ve Leonard, 2001 den aktaran Ergün, 2006) Soylulaşmaya Yol Açan Etkenler ve Soylulaştırıcılar 1950 lerden sonra Post-Fordist üretim biçiminin benimsenmeye başlanmasıyla beraber kentsel alanlar sanayiden arındırılmış ve sanayinin yerini hizmet ve eğlence sektörleri almıştır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında sanayinin kent dışına çıkmasıyla kent merkezleri yeniden canlanmaya başlamış, yapısal ve toplumsal açıdan yeniden yapılanmıştır. Bu süreçle beraber yeni orta sınıf olarak adlandırılan, harcayabilecek parası olan, prestijli bir konum ve hareket arayan ve genellikle çocuksuz olan bu grup kent merkezlerini kendilerine yaşama alanı olarak seçmişlerdir (İslam, 2003). 37

38 Gonzalez e göre savaş sonrası doğum patlaması sonucu ortalama yaş 1970 lerde 20 lerin ortasına gelmiş, 1970 ve 1980 yılları arasında 25 ve 30 yaş arasındaki insan sayısı %50 oranında artarak, nüfusa 12 milyon genç insan daha eklenmiştir. Bu yaş grubunun geç evlenme, çifte gelir, daha az çocuk, eğlence isteği belli bir yaşam biçimini oluşturmuştur. Kent merkezindeki özellikli işlerde çalışan bu grup, çalışan kadın sayısının da artması ve iş-ev arasında geçen vakti minimuma indirgeme isteğiyle soylulaştırma sürecinin başlamasına neden olmuştur (Ergün, 2006). Hamnett (1980) ortaya çıkan yeni orta sınıfın kültürel tercihlerinin ve alışkanlıklarının da kent merkezinde bir dizi değişikliğe neden olduğunu belirtmiştir. Sosyo-kültürel açıdan bakıldığında kent merkezindeki kültürel çeşitlilik, tolerans, hareketlilik orta sınıfın kent merkezi seçiminde bir tercih nedeni olmuştur (Hamnett, 1980 den aktaran İslam 2003). Ley (1996) bu durumu orta sınıfın belli bir kesiminin kent merkezini seçmesi, aynı zamanda bir farklılık arayışı, toplu üretim-tüketim pazarına bir reddiye olarak açıklamıştır (Ley, 1996 dan aktaran İslam 2003 ). Kent merkezindeki yeşil alan ve çocuk parkı alanı eksikliği bu grubun özelliğinden ötürü bir dezavantaj olarak görülmemektedir (Ley, 1996 dan aktaran İslam, 2003). Kent merkezini kullanmaya başlayan diğer bir grup ise, kent merkezinde daha önce depo, atölye ve fabrika olarak kullanılan alanları kendilerine konut ve çalışma alanı olarak seçen sanatçılar ve bohem hayatı benimseyen kişilerdir. Post fordizmle birlikte kent yaşamındaki farklılıklar ve çeşitliliklerin bu grubun dikkatini çekmesiyle banliyö yaşamına karşı gelmişler, özgün ve farklı olmak isteğiyle kent merkezine yönelmişlerdir. Kent merkezindeki sanat etkinliklerine yakın olma isteği de bu grubun merkez alanlardaki yerseçim tercihinin gerisindeki diğer bir sebep olmuştur. Ayrıca bu grubun kent merkezine yerleşmesiyle ticari mekanlarda da dönüşümlere neden olacak olan galeriler, kafeler ve kulüpler de kent merkezine gelmişlerdir (Ley, 1996; İslam, 2003; Ergün, 2006). 38

39 Soylulaşmaya yol açan faktörler ve bu sürecin açıklanması farklı ekonomik kuramlarca değişik biçimlerde yorumlanmıştır. Neoklasik görüşe göre banliyölerdeki yüksek konut fiyatları nedeniyle kent merkezindeki ucuz konutlara yönelen orta sınıf, 1970 lerdeki petrol krizinden sonra artan petrol fiyatları nedeniyle, ulaşım masrafını aza indirmek için kent merkezlerini seçmişlerdir. Neoklasik bakış açısına göre kent merkezine yerleşim bölgesi olarak seçen kişiler, istek ve tercihten öte belirli zorluklar sonucu bu alanı kendilerine mesken edinmişlerdir (İslam, 2003). Marksist kuramcılar ise Neil Smith in rent gap (kira farkı) teorisi ile soylulaşma sürecini açıklamaktadırlar. Buna göre: Yatırımsızlık bir bölgede uzun süre devam edince, o bölge artık yatırım yapılsa da, mevcut gelirlerin artmadığı bir süreç içine girer. Örneğin mülkünü kiraya veren bir ev sahibi binasına yatırım yapsa da mahalle sakinlerinin daha fazla ödeme gücü olmadığından- kirayı arttıramaz. Bölgenin genel bakımsızlığı ve orta sınıfları barındırması sebebiyle, iyi gelirli aileler de o muhitte yaşamak istemez. Sonuçta mahalle sakinlerinin kiracı ağırlıklı olduğu ve yatırımın getirisinin olmadığı bir sürece girilir, bölge giderek bakımsızlaşır ve diğer bölgelerle arasındaki rant farkı büyür. (Smith, 1996, 150). Kira farkının maksimum olduğu noktada ise soylulaştırma başlar. Smith in teorisi ekonomik eksenli olması, sosyal, politik ve kültürel faktörleri göz ardı etmesi nedeniyle eleştirilere neden olmuştur (İslam, 2003). Value gap (Değer farkı) teorisi ise Hamnett ve Randolf (1984) tarafından ortaya atılan daha çok Batı Avrupa örneklerine uygun bir teoridir. Bu yaklaşıma göre özellikle enflasyonist ortamlarda, devletin kira kontrolü gibi uygulamaları nedeniyle, ev sahiplerinin elde ettiği kira gelirleri piyasa değerinin altında seyrettiğinde, satış sonrası elde edilecek sermaye, piyasa şartlarında değerlendirilebileceğinden mülkleri satmak kiraya vermekten daha avantajlı bir tercih haline gelmektedir. (Hamnett ve Randolf,1984 den aktaran İslam, 2003). 39

40 Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi devlet tarafından yapılan kimi uygulamalar zaman zaman dolaylı ya da doğrudan soylulaşmaya neden olabilmektedir. Devlet soylulaştırma sürecini, dolaylı yollardan, yapılara getirdiği kısıtlamalarla, vergi politikaları ile, kent merkezlerinde oluşturduğu istihdam yapısı ve sanat sektörüne verdiği desteklerle etkilemektedir. Kent içindeki fonksiyonların yerseçim kararları, rehabilitasyon projeleri ve altyapı hizmetleri gibi uygulamalar ile ise süreci doğrudan etkilemektedirler. İslam (2003) Munt un bakış açısına göre devletin süreci başlatmakta bir etkisi olmadığını, sürecin gelişmesine katkıda bulunduğunu belirtirken, Williams ın ise devleti mali yardım ve kentsel politikalar aracılığıyla süreç içinde müdahaleci ve denetleyici bir rolde gördüğünü belirtmektedir Dolayısıyla, soylulaştırmayı konut arzı ve sermaye hareketlerine bağlayan üretim-eksenli modeller ile soylulaşmayı orta-sınıflar ve sanatçılar gibi toplulukların tercihleri, sosyo-kültürel ve demografik yapı etkenlerine bağlayan tüketim-eksenli modeller olmak üzere iki temel grupta toplamak mümkündür Soylulaşmanın Sonuçlarına Eleştirel Bir Bakış Soylulaşma, içeriği, aktörleri ve süreçleri ile birlikte halen tartışma konusu olmaya devam etmekte, ve içinde sosyal, ekonomik ve kültürel pek çok olguyu barındıran, kendisine olumlu ve olumsuz pek çok eleştiri atfedilen kaotik bir süreçtir. Soylulaştırmanın en somut olarak ele alınabilecek sonucu, gerçekleştiği bölgede fiziksel bir yenileme sağlamasıdır. Köhneyen yapılar restore edilmekte, değişen ve sağlıklı hale gelen tarihi yapılar sayesinde mahalleler görsel anlamda iyileşmekte ve çekicilik kazanmaktadır. Fiziksel yapıdaki gelişimle artan ilgi bölgenin turizm potansiyeline de etki etmekte ve bölgeyi 40

41 bu açıdan canlandırmaktadır. Artan turistik ilgi ve aktivite bölgeye ekonomik olarak canlılık kazandırmaktadır (İslam, 2003). Soylulaştırma ile birlikte bölgedeki sosyal yapı da değişmekte, farklı gelir grupları ve sınıflardaki insanlar bir arada yaşamaya başlamaktadır. Bu şekilde yoksulluğun belli bölgelerde toplanması ve gettolaşması önlenmiş olmaktadır. Fakat İslam ın (2003) da belirttiği gibi bu durum ancak soylulaştırma sürecinin başında görülmekte, süreç ilerledikçe bölgedeki hakimiyet tek bir gelir grubuna ait olmakta, önce düşük gelir grubu sonrasında da süreci başlatan aktörlerden biri olan sanatçılar bölgeyi terk etmektedir. Bu durumun önüne geçmek için soylulaştırma belli bir safhada durdurulmalı, ilerlemesine izin verilmemelidir (Ergün, 2006; İslam, 2003). Soylulaştırma sonucu kiracılıktan ev sahipliğine doğru bir geçi olmaktadır. Bölgenin değerinin ve emlak vergilerinin artmasıyla, gelirleri artan belediyeler bölgeye daha iyi hizmet sunmaya başlamaktadır. Aynı zamanda bilinçli bir şekilde yaşadıkları alana sahip çıkan sakinler sayesinde bölgenin sorunlarına daha aktif ve güçlü şekilde müdahale edildiği düşünülmektedir (Ergün, 2006). Soylulaştırma, başlangıcında bir tür yeniden yapılandırma, fiziksel iyileşme ve farklı grupların bir araya gelme fırsatı yakaladığı faydalı bir süreç gibi görünse de sürecin gelişimiyle, en önemli sorun olan yerinden edilme ortaya çıkmaktadır. Konut stoku ve evsizliğin getirdiği sosyal problemler soylulaştırmanın olumlu sayılan bütün yönlerini yok etmekte, soylulaştırma sürecine bakışı tamamen değiştirmekte, olumsuz bir süreç olarak görülmesine neden olmaktadır (İslam, 2003; Ergün, 2006). Yerinden edilme dolaylı veya doğrudan gerçekleşebilir. Dolaylı terk, - sürecin başlangıcında bölgenin değerlenmesiyle - mal sahibinin kendi oturduğu alanı kendi rızasıyla olabileceği gibi artan masraflar ve vergi artışları gibi nedenlerle zorunlu bir şekilde de olabilmektedir. Doğrudan yerinden edilme ise ev sahiplerinin kontrat biter bitmez veya bitmeden kiracıyı çıkarması veya 41

42 artan kira bedellerini kiracıların karşılayamaması nedeniyle meydana gelmektedir (İslam, 2003). Yerinden edilen işçi sınıfı, işsiz, yaşlılar ve bekar annelerin oluşturdugu düşük gelirli grup, yerinden edildikleri andan itibaren devletin eksik konut politikaları nedeniyle daha yüksek kiralar ödemek zorunda kalmakta veya eskiye oranla daha kötü koşullarda yaşamak zorunda kalmaktadırlar. Bu da psikolojik problemleri beraberinde getirmektedir (İslam, 2003). Kurtuluş un (2005, 87) da belirttiği gibi: Mekandaki en radikal dönüşüm belki de soylulaştırma yoluyla gerçekleşir. Çünkü bir sınıf yaşama mekanı ve mekansal aidiyetini başka bir sınıf lehine dramatik bir biçimde kaybetmektedir. Kentin degişen refahı ve entelijansiyasıyla, yeni profesyonellerin yeni kentli kimlikleri soylulaşan mekanlar sayesinde billurlaşırken bu bölgeleri terk etmek zorunda kalan yoksullar taşındıkları yeni mekansal aidiyet sorunları yaşamaktadırlar. Soylulaştırma daha önce de belirtildiği gibi, fiziksel açıdan iyileşme sağlarken, sosyal problemleri de beraberinde getirmektedir. Süreç sonucunda ise problemli sosyal yapının problemleri çözülmek yerine problem sadece kentin başka bir bölgesine aktarılmaktadır. Vergi avantajlarının kaldırılması, yeni lüks konut vergilerinin konulması, kira-yükseklik kontrolleri sosyal olarak da halkın bilinçlenmesi ve belediyelerin müdahalesi ile olumsuzluklar hafifletilebilir. Ancak günümüzde, hem ülkemizde hem de gelişmiş ülkelerde soylulaştırma, iyileştirmeden çok sosyal uçurumu arttıran ve bölgede daha büyük sorunlara yol açan bir süreç konumundadır. 42

43 Aşağıdaki tabloda soylulaşmanın olumlu ve olumsuz yönleri kısaca özetlenmiştir. Soylulaştırmanın Olumlu ve Olumsuz Sonuçları Olumlu Sonuçları Olumsuz Sonuçları Kira ve değer artışı nedeniyle yerinden edilme Yerinden edilme ortaya çıkan ikincil psikolojik problemler Çöküntü bölgelerinin stabilizasyonu Toplumsal tepki ve uyuşmazlık Emlak değerlerinin artması Ekonomik konut alım gücünün yok olması Boş alanların azalması Yerel vergi gelirlerinin artması Yeni girişimlerin cesaretlendirilmesi ve finansal kapasitesinin artması Çarpık kentleşmenin azalması Evsizlik Lobi grupları eliyle yerel kaynakların dağılımda eşitsizlik Ticaret/Sanayinin yerinden edilmesi Yerel hizmetlerin bedellerinin artması ve değişmesi Fakir bölgelerde ve çevresinde Yerinden edilme ve konut talebinin artması nedeniyle oluşan baskılar Sosyal karışımın sağlanması Alanın devlet sponsorluğu ile ya da sponsor eksikliğinde rehabilitasyonu Sosyal çeşitliliğin yok olması Soylulaştırılan alanların işgal edilmesi ve nüfus kaybetmesi Tablo 2.3. Soylulaştırmanın Olumlu ve Olumsuz Yönleri Kaynak: Lees, Slater ve Wyly,

44 2.4. Batı Avrupa Deneyiminde Kent Merkezinde Dönüşüm ve Soylulaşma: El Raval, Barselona Barselona nın Tarihsel Gelişim Süreci Özerk Katalunya nın başkenti olan ve Collserola Tepeleri ve Llobregat ve Besos nehirleriyle sınırlandırılmış kıyı düzlüğünde yer almakta olan Barselona, Roman kolonisi olarak V. yüzyılda kurulmuştur. Dönem içinde tehdit oluşturan Arap istilacıların yerlerinden edilmelerini sağlayarak, ortaçağ dokusuna uygun surlarıyla Akdeniz in en güçlü deniz kolonisi haline gelmiş olan Barselona, 15. yy. da İspanya ya bağlanmıştır. 19. yy. ortasında ise, savunma ihtiyacının ortadan kalkmasıyla beraber, etrafını saran duvarların yıkılmasına karar verilmiştir. Ortaçağ duvarlarının yıkılmasının ardından, yeniden yapılandırma, ticari-sosyal ihtiyaçlar ve girişimci sınıfın faaliyetleri için şehrin genişlemesi planlanmış, bu genişleme planı da erken modernist kent planlaması örneği olarak, mühendis Ildefans Cerda tarafından hazırlanmıştır(calavita-ferrer,2004; htm). Şekil 2.1 Barselona Haritası Kaynak: 44

45 Barselona gelişmek için yeni açılımlar ararken, kentin İspanya nın en önemli üretim merkezi haline gelmesi fikri ortaya atılmıştır. İçinde soylu ve burjuva sınıfı yerine sermaye sahibi ve işçi gruplarını barındıran kentte fikir, dönemin pek çok modernist mimarı ve politikacısı tarafından kentin altyapısının gelişeceği düşüncesiyle desteklenmiştir yılında Krallığın tek güç olmayı bırakıp, İspanya nın demokrasiyle yönetilmeye başlanmasıyla Avrupa daki entelektüel ve artistik hareketler Barselona da da başlamış, modern hareketin etkisindeki mimarlar, mimarlıkta ve kent planlamasına etki etmeye çalışmışlardır. Bu hareketlerin kent planlaması açısından en etkili sonuçlarından biri, Lluis Sert tarafından kurulan GATPAC adlı grubun, Barselona için 1934 yılında hazırladığı ve Pla Macia adını verdikleri plan olmuş; fakat hemen ardından 1936 senesinde başlayan iç savaş ve 1939 yılında başlayan Franco iktidarı bu planın kağıt üzerinde kalmasına neden olmuştur. 36 yıl boyunca baskı, bilgisizlik ve içe dönüklük üzerine bir politika izleyen Franco politikası sayesinde Avrupa Avangart ıyla bağını tamamen yitirmiş ve kültürel ve ekonomik izolasyona uğramıştır (Calavita - Ferrer, 2004; Esteban, 2004). Franco dönemindeki kısıtlamaların kent üzerindeki başarısız uygulamalarından bir tanesi, oldukça acele, özensiz ve alanlar arasındaki ilişkiler düşünülmeden yapılmış olan 1953 yılı planıdır, bu plan 1964 yılında revize edilmiş, Pla director de l Area Metropolitana de Barselona adını almış ve Metropolitan terimi ilk defa resmi olarak Barselona için kullanılmıştır. Hükümet dışındaki profesyonellerin de plana müdahale etmeleri sayesinde daha iyi bir duruma gelmiş ve o dönem Barselona nın dış çeperi haline gelmiş olan Maresme, Valles Oriental, Barcelones, Garraf ve Baix Llobregat gibi bölgeler plana dahil edilmiştir (Calavita - Ferrer, 2004; Esteban, 2004). Franco nun 1959 yılı itibariyle ekonomide liberalleşmeye izin vermesiyle beraber, yılları arasında endüstrileşme hızı büyük bir ivmeyle artmış, bununla birlikte de ekonomi büyüme göstermiştir. Ekonomik büyümeyle beraber metropoliten haline gelen İspanyol kentlerinde, merkezin yetersiz politikaları yüzünden pek çok problem ortaya çıkmıştır. Öncelikle, 45

46 banliyölerde dar sokaklar ve büyük yoğunluklu yerleşim anlayışı benimsenmiş, iki katlı bahçeli evler yerine 6-7 katlı bloklar inşa edilmeye başlanmıştır, yaşanılan konut sıkıntısını çözmek için bu bloklar gittikçe çoğalarak bazı bölgelerde hektar başına 175 hatta bazen 375 konutun bulunduğu problemli, göz ardı edilmiş bölgeler haline gelmişlerdir. Hızlı konut ve nüfus artışına yetişemeyen belediyeler yüzünden altyapı, trafik, havalandırma, aydınlatma problemleri günden güne artış göstermiş; kent sınırlarında ve eski kent merkezinde yasadışı alanlar ve marjinal faaliyetler ortaya çıkmıştır. Kamusal tesis ve hizmetlerin bu bölgedeki eksikliği yüzünden bu alanlar, kentsel karmaşanın odak noktası haline gelmişlerdir (Calavita - Ferrer, 2004; Esteban, 2004) Barselona Metropoliten Alan Planı: PGM İzolasyon ve siyasi boşluk içinde, kamusal mekanlar ve altyapıdan yoksun olan Barselona, gri ve terk edilmiş kent olarak yaşamaya devam ederken, ihmal edilmiş halk içinde protestolar başlamıştır. Hürriyet eksikliği içerisinde, gizli saklı yapılan toplantılar; 1970 lerin başında, yasaklı partiler, üniversiteler ve profesyonel kuruluşların da katılımıyla soyut ağlarla birbirlerine bağlanmış ve bir direnç haline gelmişlerdir. Basının da bu sosyal harekete destek vermesiyle beraber, sosyal ağ, kentsel ilişkilerin tartışıldığı bir forum halini almıştır. Savaşa katılmamış olan yeni grubun ortaya çıkışı ve çok iyi organize olmuş topluluklar sayesinde, zayıflayan Franco rejimi içinde yeni adımların atılması olanaklı hale gelmiştir (Calavita - Ferrer, 2004; Esteban, 2004) lerin başında, 60 larda Avrupa ve Amerika ya açılmış mimarların İspanya ya dönüşü, ülke dışından kitapların ve dergilerin ülkeye sızdırılmasıyla; planlamanın, politik, ekonomik ve sosyal boyutları tamamen sorgulanır hale gelmiştir. Bilgi birikimi ve farkındalığın artması sonucu, resmi olarak halen Franco iktidarı içinde olan İspanya içinde, rejim dışından profesyonellerin içeri sızdığı, Milan Metropolitan Planı nın baz alındığı ve ilk 46

47 defa yoğunluk, sıkışıklık gibi faktörleri, yasal kontrollere bağlayan Barselona Metropoliten Planı yapılmıştır (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). Antoni Solans, Albert Serrota ve Miguel Pazca başkanlığında, 1974 yılında yapılan, 26 belediye ve Barselona yı kapsayan plana PGM adı verilmiştir. Temel olarak, kentsel yoğunluğun azaltılması, var olan kentsel yapıyı iyileştirmek ve kamusal mekanların arttırılması politikasını benimseyen PGM, hem özel sektör hem de halk tarafından ilk anda benimsenmemiştir. Kendi arazilerinin kamusal kullanımlara açıldığını fark eden toprak sahipleri ve bina yüksekliklerinin azaltılmasından, yapı yapılacak alanların yeşil kuşaklara dönüşümünden memnun olmayan özel sektör plana karşı çıkmıştır. Şekil 2.2 Barcelona 1974 PGM si Kaynak: Demokrasiyle beraber, Parciolas yerine belediye başkanı olarak atanan Enric Moiso, mahalle kuruluşları ve geri kalmış mahallelerle ilişki kurmaya çalışmış, izlenen yanlış planlama politikaları yüzünden tepkilere maruz kalarak, görevinden alınmış ve yerine Joaquin Viola atanmıştır (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). 47

48 Daha uzlaşmacı bir tavır sergileyen Viola, güç ve para kaynaklarıyla olan yakın ilişkileri nedeniyle, bu grupların hoşuna gidecek kararlar almış, kamusal alan olarak ayrılan alanların bazıları, özel kullanımlara tahsis edilmiştir. Yaptıkları tüm eylem ve müdahalelere rağmen, bu gibi uygulamaların önüne geçemeyen halk, özel kuruluşları da arkasına alarak, merkezden Viola nın görevden alınmasını istemiştir (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). Viola nın yerine atanan Josep Mario Socias, yerel grupların politika ve halk arasında köprü olduğu görüşünü benimseyerek, onları ve isteklerini önemseyen bir politika izleyerek, tansiyonu azaltmıştır. Socias, planlama direktörü olarak PGM nin babası olarak kabul edilen, Juan Antoni Solans ı atamış. Franco dönemini yeni atlatan ve sosyalizme doğru kayan Barselona da, kamulaştırma faaliyetleri hız kazanmıştır. Dönem içinde arsa fiyatlarının da düşmesiyle, 221 hektar alan 3 bilyon peseta kullanılarak alınmış, 86 hektarı park-bahçe, yeşil alan, 70 hektarı okul ve kamu hizmet binaları, 15 hektar alan da konut kullanımına ayrılmıştır yılında yapılan yerel seçimlerde, solun kazanması ve demokrasinin tam anlamıyla gelmesiyle PMG nin politikası daha net hale gelmiştir (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). Solans dan sonra planlama direktörlüğüne atanan Oriol Bohigas katalizör görevi görerek, genç mimarlara şans vererek, yüzlerce okul, park ve plaza tasarlatmıştır. Sorunlu alanlara doğrudan müdahale ederek en çabuk ve maliyetsiz şekilde problemleri çözmeye çalışmıştır. Barselona da halen yürürlükte olan PGM, temel prensiplere bağlı kalınarak, çeşitli modifikasyonlara uğramıştır. Başlangıcından itibaren tutarlı bir şekilde tasarlanan planın, modifiye olabilme özelliği, planın bugüne kadar gelebilmesini ve referans noktası olarak kalabilmesini sağlamıştır. 48

49 Bölgesel Planlama Projeleri: PERI Franco döneminin ardından, bozulmuş, değer kaybetmiş kent dokusu ve değer kazanamamış, şehre entegre olamamış banliyöleriyle ve gerilemiş ekonomisiyle Barselona nın kent profili iyi bir görünüm arz etmemekteydi. Ancak 1980'lerin başında Olimpiyatlara aday olma süreciyle beraber Barselona nın çehresi değişmeye başlamış, ekonomiye daha da ağırlık vererek ekonomik büyüme sağlanmış, kentte sosyal, ekonomik ve kent bağlantılı yenileşme modeli benimsenerek uygulamaya konulmuştur (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). Demokratikleşmeyle beraber kent konseyindeki yapılanma değişmiş, halkı temsil eden ve karşı kampanyalarda görev almış gruplardan kişiler belediye meclisine girmiştir. Bununla beraber Avrupa daki kent değerlerini canlandırma dalgasıyla, yenilikçi mimari ve düşüncenin desteklenmiş, planlamada katı bir tutumdansa esnek bir yaklaşım benimsenmiştir. Miras değeri olan yapıların okul, kütüphane, ofis kültür merkezi gibi kamusal kullanımlarla yeniden işlevlendirilmesi amaçlanmıştır (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). Yeni benimsenen anlayışta parçacıl yaklaşımların azaltılmaya çalışılırken, onun yerine toplumdaki tüm birleşenlerin dahil edildiği bütünsel bir yaklaşım benimsenmiştir. Kamusal müdahalelerin yerel toplumun talebi ve katılımıyla yapılması amaçlanmıştır. Şehri oluşturan farklı kültürden insanların, şehrin kimliğini oluşturan ve onun kimliğini özel kılan öğelerden biri olarak tanımlanmasıyla, sosyal ve sağlık hizmetlerine daha çok önem verilmesi, cehalet, sağlık ve yüksek işsizliğin sosyal problemleriyle baş edebilmek için; iş, sağlık eğitimleri, boş zaman girişimleri planlanmıştır. Sosyal dışlanmayla mücadele için pek çok disiplinden profesyonel bir araya gelerek sosyal hizmet birimleri kurmuşlar ve koordine bir biçimde çalışmaya başlamışlardır. Bu girişimlerin yanında sosyal karışımı cesaretlendirmek için stratejik alanlarda yeni toplumsal açık mekanların oluşturulması amaçlanmıştır, bu 49

50 açık alanlar, yeni bina gelişmeleri başlamadan çok önce oluşturulması hedeflenmiştir (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). Kentin yenilenmesi için ekonomik anlamda da çeşitli reformlara gidilmiştir. Kamusal fonların kullanılarak yenilenebilmesi için pek çok yapının zorunlu satışı ve mülklerin yenilenebilmesi için de vergi teşvikleri düzenlenmiştir. Olimpiyatlarla beraber uluslararası etkinliklerin önemi anlaşılmış, itibarı arttırmak, özel yatırımları çekmek ve kentin işgücünü motive ederek ona odaklanmak için kullanılmıştır. Etkinlikler için inşa edilen binalar ve altyapı oldukça niteliklidir ve ikili bir amaca; etkinliklerin kendi içinde kısa dönemli kullanım ve uzun dönemde kentin çürüyen bölgelerinin yenileşmesi anlamında hizmet etmiştir. Yenilikçi planlama anlayışından yola çıkarak, bir alana; hizmet endüstrisi, ofisler ve ticaret, özel sosyal konutları da içeren yeni karma alan kullanımların tanıtılması ve ticaret ve hizmet endüstrisinin kent geneline, canlı toplumlar kazanabilmek adına özellikle de kent merkezine yayma politikası amaçlanmıştır. Ayrıca, inşaat sektöründe düşük ücretli göçmen işçilerin ve çoklu alt yüklenicilerin kullanımı ile işsizlik bir ölçüde azaltılmaya çalışılmıştır (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). Bu yenileşme modeliyle ve uluslararası etkinlikler ile beraber pek çok küçük ve büyük ölçekte proje üretilmeye başlanmıştır. Küçük ölçekli projeler yılları aralığında başa gelen demokratik yönetimin şehri iyileştirme çabaları sonucunda yoğunlaşmıştır. Bu küçük ölçekli projelere PERIS (Localized Planning Projects) adı verilmiştir. İsminden de anlaşılabileceği gibi şehrin belli bir bölgesi için yapılmış, büyük ölçekte algılanamayacak planlamalardır. PERIS daha çok büyük ölçekteki planları küçük ölçeklere adapte etmek için kullanılan araçlardır fakat daha sonra bölgenin özel durumuna ve halkın talepleri doğrultusunda halkın içinde olduğu planlara dönüşmüştür (Calavita - Ferrer, 2004, Esteban, 2004). Kent planlamalarının, şehrin değişen yaşamına uyum sağlaması gereken projeler olduğunu varsayarsak, PERI ler PGM nin bugün geçerliliğini korumasını sağlayan en önemli uygulamalardır. 50

51 1982 yılında Barselona nın Olimpiyatlara aday olması ile beraber, bir dizi yeni öneriler ortaya çıkmıştır. Plans for great city sloganıyla küçük ölçekte yapılan pek çok yenileme şehrin pek çok alanına yayılmıştır. Olimpiyatlarla birlikte şehri geliştirmek adına üç amaç belirlenmiştir (Esteban, 2004): -Denizi şehrin içine almak - Gelişimi yaymak ve şehrin içindeki spor alanlarını geliştirmek - Yol ağları başta olmak üzere ulaşım altyapısını geliştirmek. Olimpiyatlarda kullanılmak üzere yapılması planlanan 3500 konut ve spor yapılarını içine alacak kadar büyük boş bir alanın bulunmaması nedeniyle 3 merkez Olimpiyatlarda kullanım için planlanmıştır (Esteban, 2004). Bu merkezlerden ilki, Montjuic dir. Montjuic dağı şehrin en önemli ve büyük parklarından biri haline getirilerek şehre dahil edilmesi, Olimpiyat oyunlarının kutlamalarının da burada yapılması organize edilerek, halkın zihninde yer edinmesi planlanmıştır. Bölgenin çevresi ile birlikte gelişmesini sağlamak adına Ronda de Dalt çevre yolu ve Horta Tüneli'nin yapımlarına da aynı zamanda başlanmış, tüm bu gelişmelerle bölge kalkınma göstermiş, pek çok kamusal alan ve fırsat yaratılmıştır. Bunlardan en çarpıcısı GATCPAC Pavilion unudur. İkinci bölge ise Diagonal dır. Bu bölge de daha çok spor tesisleri inşa edilmiş ve spor olanaklarına ayrılmıştır (Esteban, 2004). Resim 2.4 Montjuic bölgesine panoramik bakış Kaynak : Gözde Küçükoğlu Arşivi Olimpiyatlar için tüm bu farklı ölçekteki planlar hayata geçirilirken, metropolitan parklarını ve yol bağlantılarını baz alan THE METROPOLITAN PLANNING PROJECTS başlamış, parçalı yollar yerine yeni bütünsel yol ağları projelendirilip, yeni köprüler inşa edilmiştir. Metropolitan Park Projects 51

52 de başlatılarak Torreblanca, Beso ve Can Solei gibi büyük parklar yapılmıştır. (Esteban, 2004). Denizi kentin içine almak fikrinin de planlama kararlarından biri olduğundan daha önce bahsedilmişti. Bu bağlamda, alınan kararı uygulamak için Coastal Plan tasarlanarak yürürlüğe konulmuştur. Barselona deniz kıyısı PGM planına göre 40 km uzunluğundadır. Bu şeridin potansiyelini ortaya çıkarmak için 1983 yılında Coastal Plan ın oluşumu başlatılmıştır. Şekil 2.3 Barselona Coastal Plan Kaynak: Coastal Plan ın oluşumuyla eşzamanlı olarak, İnsanlar kentin eğlence merkezi olduğunun tekrar farkına varıp, taleplerde bulunmaya başlamışlardır Kumsalların deniz kıyısında tekrar oluşturulabilineceği fikri ortaya çıkmıştır Olimpiyat oyunları için kullanılan Olimpiyat Köyündeki kıyının tekrar kullanıma açılması fikri ortaya çıkmıştır. 52

53 1992 yılı olimpiyatların başladığı ve Barselona dönüşümü içinde pek çok özel ve kamusal projenin tamamlandığı tarih olması açısından önemlidir. Olimpiyatlardan sonra kazandığı uluslararası tanımla, uluslararası yatırımcılar ve yaşam kalitesi arayanlar için gözde bir kent haline gelmiş ve ikinci yenileme başlamıştır. ve Barselona 2000 Projeleri ile daha uluslararası bir ün kazanmış kentin dünyayla bağlantısını sağlayan havaalanları ve limanlar tekrar düzenlenerek ve geliştirilmiştir (Esteban, 2004; İyice sıkışan kent dokusu boş alanlar emlak değerleri açısından en değerli alanlar haline gelmiştir. Bu şartlar altında kent meclisi özel sektörün planlamanın içine girmesine izin vermiş ve kentin imajını yükseltici projelerin yapımı daha da hız kazanmıştır (Esteban, 2004; /barcelona.htm) yılından sonra kente yapılan müdahalelere bakacak olursak önümüze dört büyük proje çıkmaktadır. İlki Diagonal-Poblenou dur yılında yapılan PGM planında da yer alan bölgenin 12 km uzunluğunda kıyı şeridi bulunmaktadır yılında tekrar gündeme gelen bölge, halkın katılımıyla tekrar planlanmıştır yılında bölge denize tamamen açılmıştır. İkinci bölge ise Sant Andreu La Sagrera bölgesidir. PGM planının içinde yer almayan bir projedir. Yeni merkezler ve endüstrilerin yeniden yerleştirilmesi önerilmektedir yılında Norman Foster ın yaptığı ve bir fantazi olarak nitelendirilen plan, bugünkü planın temel kararlarına dayanak oluşturmuştur. Plan içinde TGV gibi ulaşım için önemli bir istasyonun yapımı planlanmıştır. Üçüncü bölge ise Front Maritim dir. PGM planının içinde yer almayan proje, deniz kıyı şeridini yenileme projelerinin devamı ve bir tanesidir. Temel olarak deniz kıyısında konut oluşumuna yönelik bir projedir. Son proje ise daha sonra daha detaylı olarak incelenecek olan Diagonal Mar dır. Alan MACOSA ve IMPU adlı iki şirketten hayli yüksek bir ücrete alınmış, deniz kıyısında yer almakla beraber, özel yatırımcılara açılarak, içinde büyük alışveriş merkezleri ve konutlar inşa edilmiştir (Esteban, 2004; barcelona.htm). 53

54 Barselona nın geçirdiği tüm bu kentsel dönüşüm projelerinin sonuçlarına sayısal olarak bakacak olursak; TURİZM 1996 yılı 2001 yılı Gelen Turist Sayısı 6.3 milyon 8 milyon Otel Sayısı Yatak Sayısı Tablo 2.4 Senelere göre turizm dağılımı GÖÇMENLER 1996 yılı 2001 yılı Göçmen Sayısı Ekvatorlu Faslı Kolombiyalı Perulu Pakistanlı Dominik C Tablo 2.5 Senelere göre göçmen sayıları Kaynak: 1. Turizmle ve endüstri ile birlikte gelir açısından Avrupa nın ilk 6 şehri arasına girmiştir. 2. İşsizlik oranı % 6, 5 a düşmüştür. 3. İşyerlerinde yaşam kalitesi açısından Avrupa da birinci sıraya yerleşti 4. İş dağılımlarının % 80 inini servis ve ticaret kaplamaktadır. ( 54

55 El Raval ın Dönüşüm Süreci Arapçada banliyö anlamına gelen, Rabadan kelimesinden türeyen Raval, dörtgen adalardan oluşan ızgara sistemin birbirleri arasında açık alanlar yarattığı, ortaçağ dokusu Ciutat de Vella nın bir parçasıdır. Ortaçağda, Barselona nın banliyösü sayılan El Raval, bahçelerle, dini ve sağlık yapılarından ve kenti besleyen pazarlardan oluşurken, henüz yapılaşmamış bir kent parçasıydı (Calavita - Ferrer, 2004). Resim 2.5 El Raval Hava Fotoğrafı Kaynak: Google Earth 18. yy.da Sanayi Devrimi nin etkisinde eski kent dokusu içinde en düşük yapılaşma yoğunluğuna sahip olan Raval, sanayileşmeye başlamıştır yılları arasında tekstil endüstrisi baskın bir sektör haline gelmiş. Tekstille beraber; tuğla yapımı, kesimhane ve dericilik gibi kirletici ve tehlikeli sanayiler de El Raval da konumlanmıştır. Endüstrileşmenin Raval da artmasıyla beraber Katalunya nın diğer bölgelerinden Raval a ilk göçmen dalgası gelerek, endüstri alanı olan Raval ı, konut bölgesi haline getirmişlerdir (Bataller, 2003). 55

56 yılları arasındaki İç Savaşta mücadele eden ülkelerin artan ihtiyaçlarına cevap verebilmek için endüstri üretimi büyüdükçe, iş olanakları; buna paralel olarak göçmen nüfus gittikçe artmıştır. Fransız coğrafyacı Pierce Viler e göre 1930 da Raval da metrekareye düşen yoğunluk kişi idi (Bataller, 2003). Artan nüfus yoğunluğunun barınma ihtiyacına cevap verebilmesi adına, her bloğun avlusunda ortak tuvaletler ve musluklar gibi, ortak kullanım alanları olan yüksek bloklar inşa edilmiştir. Zaten endüstri ile iç içe sağlıksız bir bölgede yaşayan halkın, hijyenik olmayan ve fiziksel olarak kötü koşullardaki konutlara yerleşmesiyle beraber, salgın hastalıklar ve ölüm oranları bu bölgede oldukça yükselmeye başlamıştır yılında eski kenti çevreleyen ortaçağdan kalma kent duvarlarının yıkılmasıyla beraber, kentin gelişimi bu duvarların dışına taşmıştır. Çöküntü bölgesi haline gelen Raval dan ve yoğunlaşmış problemlerinden kaçmak adına, orta sınıf yatırımlarını yeni gelişmekte olan bölgelere yapmış, kent merkezinden kaçmışlardır. Kent merkezini böylece yoksul kesime bırakmışlardır.20. yy.ın başında her ne kadar bölgede endüstrinin ağırlığı yok olmuş olsa da ucuz kira ve yasadışılığa meydan veren yapısı nedeniyle, Raval göçmen gruplar için en popüler yerleşim alanlarından biri olmuştur (Bataller, 2004; Sargatal, 2001). Resim 2.6 Raval Bölgesi Kaynak: 56

57 Değişen ekonomik ve sosyal yapısıyla Raval, ucuz ve kötü olayların meydana geldiği cafelerin, barların ve bölgesel hayat kadınlarının barındığı bir yer haline gelmiştir. Tersanelere ve limana yakın olan Güney Raval, kuzeye göre eğlence fonksiyonları ile yasadışı faaliyetlerin daha fazla olduğu bir alan haline gelmiş, dolayısıyla suç oranı da kuzeye göre daha yüksek olmuştur de Raval a gelen yerel gazeteci Frances Madrid, San Francisco nun Çin Mahallelerindeki ahlaksızlıklarla ilgili bir film izledikten sonra bu bölgeye, Barrio China, Çin Mahallesi adını vermiştir. Barselona nın yeraltı dünyası ve yasadışı işleri için Raval her zaman odak noktası olduğu belirtilmektedir (Sargatal, 2001) lerde kuzeyinde tuğla yapımı, kesimhane ve dericilik gibi eski sanayi fabrikaları, güneyinde ise genelevler ve fakirler için bar, oteller bulunan El Raval, 1970 lerin sonunda uyuşturucunun da bölgeye gelmesiyle, suç oranları iyice artmış ve artan suç oranı insanları korkutarak, Raval ın turizmini olumsuz yönde etkilemiştir. Resim 2.7 Raval Bölgesi Kaynak: 57

58 Barselona nın geçirdiği kentsel değişim süreci ile beraber, kent merkezine müdahaleler de başlamış, Raval ın sosyal, ekonomik ve güvenlik problemlerini çözmek için projeler uygulamaya konulmuştur. Demokratikleşme sürecinde kentin belli bölümlerine odaklanarak yapılmaya başlayan PERI (Localized Planning Projects) Planları, 1985 yılında Raval için de yapılmıştır. Raval PERI si 1995 yılında değiştirilerek, 2000 yılında tamamlanmıştır. Raval PERI sine bağlı olarak yapılan ilk müdahale Rambla de Raval ın açılmasıdır. Eski kent dokusunun karanlık ve dar sokakları suçun işlenmesini kolaylaştırması, müdahaleyi de zor kılması nedeniyle, aynı zamanda bölgedeki araç ve trafik yükünü de azaltmak adına, 1384 konut ve 293 işyerinin yıkılmasıyla, 59 m. genişliğinde, 317 m. uzunluğundaki Raval Rambla sı açılmıştır (Bataller, 2003). Resim 2.8 Rambla de Raval ın planlanması Kaynak: 58

59 Bulvar anlamına gelen Rambla, her ne kadar mekansal ölçüleri nedeniyle meydan niteliği taşımıyor olsa da, sosyal açıdan farklı kültür ve etnik gruplardaki insanların etkileşimini sağlayan bir kamusal mekan olarak tasarlanmıştır. İnsanların güvenlik içinde bir araya gelmesi planlanan Rambla nın aynı zamanda pek çok etkinliğe ev sahipliği yapabileceği düşünülerek tasarlanmıştır (Bataller, 2003). Raval ın çöküntü bölgesi haline gelmesinden sonra Raval dan yeni gelişen bölgelere gitmeyi tercih eden ev sahipleri, evlerini merkezdeki kanunsuz ve vasıfsız işlerde çalışan genç erkek göçmenlere kiraya vermişlerdir. Göçmenlerin bakımsız ve kirası düşük bu evlerde yaşamayı kabul etmelerini, bir avantaj olarak gören ev sahipleri, evlerine herhangi bir bakım yapma gereği duymamışlardır. Merkez yönetim bu duruma müdahale ederek ev sahiplerine; evlerine gerekli bakımı yapmaları adına yaptırımlar uygulamış, bu yaptırımları olanaklı kılmak adına da ev sahiplerine vergi indirimleri gibi maddi kolaylıklar tanımışlardır (Bataller, 2003). Raval a yapılaşma adına yapılan diğer bir müdahale de 2001 de Raval PERI sine dahil olan m² sini konutların, 9400 m² sini ofislerin, 9300 m² sini ise otel ve ticari alanların oluşturduğu ve 556 araçlık otoparka sahip olan bir kompleks yapıdır. Bu kompleksin yapımı için Rambla de Raval ın bitişiğindeki Illa de Raval olarak bilinen iki blok ve başka bir blok parçası yıkılmıştır. Yıkılan yaklaşık 150 konut içinde oturan insanlara, yeni yapılan kompleksten konut tahsis edilmiştir. Resim 2.9 Raval da planlanan yeni kompleks Kaynak: 59

60 Barselona nın geçirdiği kentsel dönüşümü 80 lerin ortalarında kültürel politika yönlendirmeye başlamıştır. Barselona nın olimpiyatlara aday olmasıyla birlikte projeler daha da hareketlilik ve hız kazanmış, kamu sektörü tarafından başlatılan kentsel dönüşüm projelerine, The Generaitat of Catalunia, Barcelona il Ajuntament ve Avrupa Birliği nin de dahil olmasıyla kültürel eksenli dönüşüme ayrılan bütçe arttırılmıştır de 1027 milyon paseta kültürel projelere ayrılırken bu rakam 2001 yılında milyon pasetaya çıkarılmıştır (Garcia Ramon, 2004). Bu kültürel projelerden biri de MACBA (Çağdaş Sanatlar Müzesi) dır. Raval ın kuzeyinde konumlanan, Barcelona City Council ve MACBA vakfının ortaklığında kurulan Çağdaş Sanatlar Müzesi, 1986 yılından Olimpiyatlara seçilmenin coşkusuyla, Richard Mier tarafından hızla tasarlanmıştır. Meir, 1987 yılında MACBA yı anlattığı sunumunda MACBA nın kentsel açıdan önemini, Pompidou Center a benzetmiş, Paris teki Marais Bilgesindeki değişimin Raval daki değişime benzetilebileceğini belirtmiştir (Garcia Ramon, 2004) Resim 2.10 MACBA Kaynak: 60

61 Açılışından itibaren beş yılda üç direktör değiştiren MACBA, bölge içindeki konumu ve sergi yöntemleri ile ilgili birçok değişim geçirmiştir yılında göreve gelen, Manola Barja Villel, günümüzde MACBA Modeli olarak anılan yöntemi uygulayarak başarılı olmuştur lerdeki hareket ve akımları yeni konseptlerle birleştiren ve yaratıcı grupları, halkı da çalışmaların içine katarak, halkla müze ilişkisini kurmuş, MACBA yı klasik bir müze olmanın ötesine geçirmiştir. Küreselleşmeye karşı koyarak, çok sayıda bağımsız, sergi ve sanatçıya destek veren MACBA, önünde performanslar ve günlük aktiviteler için kullanılan kamusal alanıyla beraber, kente pozitif bir değer katan, yaratıcı ve etkileyici bir dinamik haline gelmiştir (Garcia Ramon, 2004). Resim 2.11 MACBA Kaynak: Murat Şahin Arşivi 61

62 Resim 2.12 MACBA Kaynak: Murat Şahin Arşivi Kültürel eksenli dönüşümün diğer bir büyük parçası olan Çağdaş Sanatlar Merkezi (CCCB), 1987 yılında Ilı Ajuntament Barcelona ve halkın desteğiyle tasarlanmıştır. Araştırma merkezi mantığıyla, görsel sanattan öte, aktiviteye dayalı olarak tasarlanan, 1994 yılında açılan ve 4500 m² alan üzerine kurulu olan CCCB de pek çok kültürel proje üretilmiştir. Bunlardan en bilindik olanı Sonar Müzik Festivali dir yılında 42 ülkeden, 459 sanatçının katıldığı festivali, kişi izlemiştir (Garcia Ramon, 2004). 62

63 Resim 2.13 CCCB Kaynak: Resim 2.14 CCCB Kaynak: Murat Şahin Arşivi 63

64 Kültürel dönüşüm yapılırken Soho, Pompidou gibi örnekleri göz önünde tutulan Barselona ve El Raval da temel olarak bu dönüşümlerden daha farklı bir yaklaşım sergilenmiştir. MACBA, CCCB, Barselona Humanities Üniversitesinin kampusu ve küçük ölçekli aktivitelerle kültürel bir ağ kurarak, El Raval a etki etmesi amaçlanmıştır (Garcia Ramon, 2004). Resim 2.15 Raval bölgesinde önemli yapılar Kaynak: Ekonomi, işsizlik, konut, sosyal psikoloji ve suç gibi pek çok sorunu olan El Raval da fiziksel mekan tasarlamak ve rehabilite etmek adımından sonra, yaşam kalitesini arttırmaya ve sosyal problemleri çözmeye yönelik pek çok proje ve politikalar geliştirilmiştir (Lopez, 2004) yılında demografik yapısı, ağırlıkla Hindistanlı, Pakistanlı erkek, daha az sayıdaki Ekvatorlu ve Filipinli göçmenlerden ve İspanyol Katalan 64

65 emeklilerden oluşan El Raval da, 2004 yılında yapılan incelemeye göre kadın ve çocuk sayısı artmış, günümüzde ise kent merkezinde yaşamaya meraklı genç nüfus da bu gruba katılmıştır (Lopez, 2004). Kadın-çocuk nüfusunun artmasıyla ve konutlardaki yaşam koşullarının yeterince iyi olmaması yüzünden, tüberkülozdan korunma, anne-çocuk sağlığı ile ilgili programlar geliştirilmiştir. Genelevler ve uyuşturucu satışı yapılan kötü durumdaki pansiyon, barlar kapatılmış, AIDS den korunma, uyuşturucu- yabancı maddeden kurtulma, fuhuştan vazgeçirme ve meslek edindirme programları hayata geçirilmiştir. Raval ın dönüşüm sürecinde yapılan tüm bu fiziksel ve sosyal müdahalelerin sonucuna bakacak olursak, fiziksel olarak her ne kadar belli bir seviyeye ulaşsa da sosyal bütünleşmenin halen sağlanamadığı görülmektedir. Raval Ramblası nı daha sıklıkla gruplaşmış Pakistan ve Hindistanlı erkeklerin kamusal mekan olarak kullandığı, kadınların ise burayı daha çok transit olarak kullandığı gözlenmiştir. İspanyol ve Katalanlar ise bu alanı kullanmama nedeni olarak, göçmenlerin taşkın tavırlarını ve kalabalık nüfusunu göstermişlerdir. Bölgeye yeni gelen ve göçmen olmayan gruplan ise kamusal mekanlar yerine yeni açılan cafe ve terasları kullanmayı tercih etmişlerdir. Yeni gelen bu grup her ne kadar göçmenlerden rahatsız olmadıklarını, hatta çok kültürlülüğün bölgeye dinamizme egzotiklik getirdiğini söyleseler de bölgesel tesisleri kullanmayışları, çocuklarını Raval dışındaki okullara gönderişleri ve göçmenlerin de bu grubun kullandığı pahalı sosyal mekanları kullanamayışları nedeniyle aradaki sosyal ve kültürel uçurum artmaktadır (Ortiz ve Prats, 2004). Raval ın dönüşümüyle, - 10 hektar yani kamusal alan üretilmiştir. - 2 yeni park, 26 yeni meydan kullanıma açılmıştır den fazla ağaç dikilmiştir 65

66 - 400 ü yeniden bakım olmak üzere toplam 1700 yeni konut kullanıma açılmıştır aydınlatma elemanı monte edilmiştir caddenin yer döşemeleri tekrar yapılmıştır. - 6 yeni kültür işlevli yapı açılmıştır - yeni huzur evi hizmete açılmıştır - yeni spor merkezi kurulmuştur ( Fiziksel yenilemelere ek olarak da La Melce adlı kent partisinin konserleri, Ramazan bitiş kutlamaları, Asya Film Festivali nin kapanışı ve birçok etkinlik Raval da yapılmaktadır. Tüm bu çabalar sonucunda bölge turistlerin ve Barselonalıların ilgisini çekmiş ve daha çok kullanılır hale gelmiştir. Fakat artan ilgi Raval ın asıl kimliğini kaybedeceğini düşünen Raval ın asıl sahiplerini korkutmuş ve tepkiler baş göstermiştir (Lopez, 2004). Resim 2.16 Raval bölgesinde La Merce festivali etkinliği Kaynak: 66

67 Raval pek çok fırsatları ve değerleri olan tarihi kent merkezindeki önemli bir nokta olarak, tüm bu kentsel dönüşüm projeleriyle çelişkili bir süreçten geçmektedir. Ekonomik, sosyal ve çevresel değişim Raval ın ününü arttırmış ve yüksek sosyo ekonomik seviyedeki grupları kentin içine çekmiştir. Bunun sonucu olarak da emlak ve konut değerleri artmış, Göç sorunuyla mücadele eden Raval, değişim süreciyle beraber marjinal kimliğini yitirme ve soylulaştırma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır (Sargatal, 2001; Lee, 2004). 67

68 3. TARİHSEL SÜREÇ İÇİNDE İSTANBUL UN TARİHİ KENT MERKEZİ BEYOĞLU NDA YAŞANAN EKONOMİK, SOSYAL VE MEKANSAL DÖNÜŞÜMLER Öncesinde İstanbul un Kent Merkezinde Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Yapılanma Uluslararası bir limana sahip olması ve güçlü bir ticaret merkezi olması nedeniyle Beyoğlu ndaki ilk yerleşim yeri Galata olmuştur. 16.yy. ortalarında Martakçı nın Galata Minyatürü ve Vavassanehan ın İstanbul Minyatürü nde görülebileceği gibi, Jarome Maurand ın seyahatnamesinde belirtmiş olduğu gibi bağlık-bahçelik ve bağ evlerinin bulunduğu bir alan olarak gösterilmiştir (Dökmeci ve Çıracı, 1990). Şekil 3.1 Matrahçı Nasuh Minyatürü Kaynak: Kuban, Surlarla çevrili kapalı bir olan Galata da Osmanlı nın İstanbul u fethinden sonra, Galata yı serbest kullanım hakkı verilen Cenevizliler ve Venedikliler bulunmaktayken. 17 yy.da Fransızların kapitülasyon haklarını almasıyla, kiliseler ve ticari üstünlük Fransızlara geçmiştir (Akın,1998). Kapitülasyonlarla bağlantılı gelişen ticaret, bölgedeki ambar ve dükkanların artışına neden olmuş, eğimden dolayı yukarı doğru genişleyemeyen ticarethaneler 68

69 nedeniyle, konutlar oldukları yerleri terk ederek Beyoğlu na taşınmaya başlamıştır (Dökmeci ve Çıracı, 1990). İlk olarak Galata da yapılan, Fransız Elçilik binası 1535 yılında Beyoğlu na taşınmış, Latin Kiliselerinin yönetimini de ele geçiren Fransızlara Osmanlı daha büyük ticari ayrıcalıklar vererek, Beyoğlu nda daha baskın hale gemlerini sağlamış, bölgenin sonraki gelişmesinde etkin bir unsur olmasına neden olmuşlardır. Kapitülasyon haklarının diğer ülkelere verilmesiyle beraber 16 yy. sonlarında İngiliz ve Venedik elçilikleri de Beyoğlu nda konumlanmışlardır (Dökmeci ve Çıracı, 1990). 16. yy. elçiliklerin çevresinde yoğun olan gayrimüslim nüfusla beraber, Beyoğlu nda, 1491 senesinde Galata Mevlevihanesi nin inşa edilmesiyle Müslümanlar bölgeye yerleşmeye başlamışlar, Asmalımescit ve Kumbaracı Sokağın birleştiği yerde bir Müslüman Mahallesi kurulmuştur. İç Oğlanlar Ocağının da Beyoğlu nda açılmasıyla Galatasaray ve Asmalımescit te Müslüman nüfusu yoğunlaşmıştır (Dökmeci ve Çıracı, 1990). 17. yy. gelindiğinde, Galata da dükkanları olan yabancı tüccarlar, kendilerine konut bölgesi olarak seçtikleri Beyoğlu nda çoğunluktayken, daha önce bölgeye yerleşmiş elçiliklere bu yüzyılda Hollanda, Polonya, Prusya Elçilikleri de eklenmiştir. Galatasaray a kadar büyüyen Beyoğlu nun sınırları bir yandan Haliç e bir yandan da Tophane sırtlarına kadar uzanmıştır. Kömürciyan ın vermiş olduğu bilgiye göre, bu yüzyılda Fındıklı, Cihangir ve Kasımpaşa yeni yeni gelişmekte, Galatasaray ın yukarısında büyük bir mezarlık, Beyoğlu nun başlangıcında Galata Mevlevihanesi, çarşı, fırın ve hamamlar, Tophane ye inen iki yakasında Türk evleri ve Cihangir sırtlarında evler, konaklar, camiler şeklinde yapılaşmıştır (Dökmeci ve Çıracı, 1990). Gran Rue de Pera olarak anılan, kaldırımsız bir yol olan İstiklal Caddesi nde konumlanan elçilikler ve konutlar sayesinde, Avrupa kenti görünümüne sahip olmuştur. Bu dönemde çıkan fazla sayıda yangını önlemek için ise, 1696 da evlerin kil ve kerpiçten yapılması buyrulmuş, bu buyruk daha sonraki 69

70 zamanlarda Beyoğlu nun yapılaşma türünde etkili olmuştur. Yangınlar dışında Beyoğlu ndaki diğer bir felaket ise, 1673 senesindeki veba salgındır. Bu veba salgını, Beyoğlu nun boşalmasına neden olmuş, 17 yy.da sanayide gerekli atılımı gösteremeyen Avrupa daki durgunluk Beyoğlu nu da etkilemiş, bu yüzyılda gelişimi yavaşlamıştır. Bu dönemde Beyoğlu, Müslümanların yoğunlukta olduğu Asmalımescit, Galatasaray ve Hıristiyanların yoğunlukta olduğu Dörtyol ve Tomtom Mahallelerinden oluşmuştur (Dökmeci ve Çıracı, 1990). 18 yy.da Osmanlı nın Lale Devri ile beraber batılılaşma çabalarını ve bunun etkilerini görülmüştür. Avrupa da tasarımı-çizimi yapılan binalar ve tüketim malları Osmanlı sınırları içine girmiş, batılılaşma isteğiyle ve Beyoğlu nun Fransa nın doğudaki ticaret merkezi haline gelmesiyle beraber, Avrupa nın Osmanlı üzerindeki etkisi iyice artmış, III. Selim döneminde ulaşımın da kolaylaşmasıyla pek çok Avrupalı İstanbul a gelmiştir. Beyoğlu nda tüccarların yanında zanaatkarlar, bu grubun doktorları, eczacıları ve terzileri de Beyoğlu na yerleşmiştir. Artan nüfusun konut ihtiyacını karşılamak için, Galatasaray ve Tünel arası tamamen dolarak, konut dokusu, Malling in İstanbul Gravürü nde de görülebileceği gibi, Tophane ye ve Kuledibi ne inen yamaçlarda yoğunlaşmıştır. Yapılaşma, 18.yy. sonunda Taksim tarafına da sıçramıştır (Çelik, 1996). 18. yy da Beyoğlu nun sosyal yapısını anlamak için Sainte Marie Klisesi ne ait 1765 tarihli dokümana bakılırsa, kayıtlı olan 261 kişinin 73 ünü Beyoğlu doğumlular, 17 sini Alman, 33 ünü Fransız ve 50 sini Adalılar oluşturmakta iken, yabancı nüfus içinde ağırlıkta olan Fransızlar, Fransız İhtilali nin başlamasıyla dışlanarak, Beyoğlu nu terk etmişlerdir (Dökmeci ve Çıracı, 1990). Bu dönemde İstanbul un planlarının yapılması işine başlanmış, 1822 de yayınlanan ilk kapsamlı çalışma olan Kauffer planından sonra 1837 de II. Mahmut döneminde Moltke planı yapılmıştır. İstanbul un batılılaşma eğilimi plana yansımış, dar ve dolambaçlı sokaklar yerine yeni yollar açılarak tramvay trafiğinin rahatlatılması yönünde öneriler sunulmuştur (İBB,1993) 70

71 yıları arasında Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Beyoğlu: Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Dinamikler 19. yy başında, dar sokakları ile henüz tam anlamıyla kentleşemeyen Beyoğlu, 1838 yılında yapılan Serbest Ticaret Antlaşması nın etkisiyle artan dış ticaret ve buna bağlı olarak artan nüfusla büyümeye başlamıştır. Uluslararası bir ticaret merkezine dönüşen Beyoğlu nun ihtiyaçlarına cevap verebilmek için, Fransız etkisinde kalınarak, içinde 12 daire yer alan İstanbul Belediyesi 1855 yılında kurulmuştur. Beyoğlu, ilk uygulama olmasına rağmen "6. Daire" adını almıştır. Bu adı almasının nedeni, Paris'te "Sixeme arrondissement" (6. Bölge) diye bilinen belediye biriminin kentin en mamur bölgesi olması ve Beyoğlu nun da bu bölgeyi örnek almasıdır. Amacı ticareti düzenlemek ve Avrupai kent hizmetlerini getirmek olan 6. Dairenin, İlk uygulamalardan biri olan Galata Surları nın yıkılması sayesinde Galata ve Beyoğlu arasındaki engel kalkarak, iki bölge daha bütüncül bir hal almıştır (Dökmeci ve Çıracı, 1990). Resim 3.1 Barborini nin yaptığı Altıncı Daire-i Belediye Kaynak: 71

72 Belediye uygulamaları kapsamında, 1855 senesinde yol kaplamaları değiştirilmiş, gaz lambaları ile sokakların aydınlatılması ilk kez Beyoğlu nda yapılmıştır yılında yapılan Unkapanı Köprüsü ve 1845 yılında yapılan Galata Köprüsü nedeniyle bölgedeki yoğunluk ve trafik artmış, artan yoğunlukla sokaklar genişlemeye başlamıştır de meydana gelmiş olan Büyük Beyoğlu yangını ile yanan 3500 konutun olduğu kent dokusu tekrar planlanarak, ana yollar genişletilmiştir. Beyoğlu için bu dönemde yapılan diğer bir proje ise Tramvay İşletmesi Projesi dir. Azapkapı dan Beşiktaş a uzanan bu projeden sonra, 1874 yılında metro projesi hayata geçirilmiş. Karaköy ün yoğun bir ticari aktivite içinde yer alması, Beyoğlu nu kendine konut bölgesi olarak seçen tüccarların trafik yoğunluğuna neden olmasıyla, New York ve Londra dan sonra dünyanın üçüncü metrosu Karaköy-Tünel arasında hizmete girmiştir (Akın, 1998; Dökmeci ve Çıracı, 1990). Şekil 3.2 Kent Planı Kaynak: Kuban,

73 Saray ın Tarihi Yarımada dan Dolmabahçe ve Çırağan a taşınması, yönetime yakın olmak isteyen toplulukların Beyoğlu na kaymasına neden olmuş, varlıklı ailelerin de Balat, Samatya ve Fener den Beyoğlu na taşınmasıyla, Beyoğlu nun nüfusu 19. yy.ın ikinci yarısında büyük bir artış göstermiştir da Beyoğlu ndaki azınlık nüfusun sayısı iken bu sayı 1848 de e ulaşmıştır (Akın, 1998; Dökmeci ve Çıracı, 1990). Beyoğlu nda ekonomik ve sosyal olarak baskın halde olan azınlıklar, Tanzimat ve Islahat Fermanıyla toprak edinme hakkında sahip olurken, bu durum bina ve kira değerlerini oldukça arttırmış, ağırlaşan ekonomik koşullarla başa çıkamayan Müslümanlar, yerlerini varlıklı Gayrimüslimlere bırakmışlardır de Beyoğlu ndaki Müslümanların oranı %20-25 arasında iken, 19 yy.ın ikinci yarısı ve 20 yy.ın başında gittikçe Avrupa etkisine giren Beyoğlu ya da Beyoğluların deyimiyle Küçük Paris, opera, tiyatrolar, kafeler, kitapçılar gibi pek çok sosyal mekanı içinde barındırır hale gelmiş, Avrupa kentlerindeki park alanlarına sahip olmak adına, Beyoğlu nun iki ucundaki mezarlıklar kaldırılarak, park alanı haline getirilmiştir (Dökmeci ve Çıracı, 1990). Sosyal gelişmeler ve uluslararası ticaretin artmasıyla birlikte Avrupalıların dikkatini çeken ve ziyaret merkezi haline gelen Beyoğlu nda konaklama ihtiyacını karşılamak adına Avrupa tarzı oteller açılmaya başlanmıştır lerin ortasında Hotel des Ambassodeurs ve Compagnie de l Hotel Imparal Ottoman gibi lüks oteller inşa edilmiştir te hazırlanan sigorta haritalarında ise Hotel de Paris, Grand Hotel Kroecker, Pera Palace, Hotel Continental, Hotel St. Petesbourg, Grand Hotel de Londres, Hotel de Lyon, Hotel Modern, Hotel Royal ve Hotel Bristol gibi neoklasik üslubun hakim olduğu oteller listelenmiştir (Çelik, 1996). 73

74 Resim 3.2 Pera Palas Kaynak: Yapılaşma ve nüfus oranı hızla artan Beyoğlu nda, bahçe içindeki iki- üç katlı konutlar, büyük pasaj veya mağaza üstü konut kullanımlı, bitişik düzendeki kagir yapılara dönüşmüş, aynı zaman diliminde konutlaşma, Tarlabaşı na sıçramıştır (Dökmeci ve Çıracı, 1990). Resim yy ın ikinci yarısında Galata Kaynak: Akın,

75 Değişen sosyo-ekonomik yapı, zenginleşen Levanten ve gayrimüslimler, yapı stilleri ve mekanları da değiştirmiş, görkemli cephe kitleleriyle anıtsal konut örnekleri bu dönemde yaptırılmıştır (Akın,1998). Sosyo-ekonomik değişimiyle beraber Beyoğlu, yeşil halini kaybederek hem uluslararası bir ticaret merkezi hem de Avrupai bir kent merkezi haline gelmiştir. Bu dönemin sonunda 1922 senesinde Lörcher Planı adı verilen ve Beyoğlu Kentsel Sit Alanının büyük bir kısmını da kapsayan alanın arazi kullanımı ve ulaşım akslarının belirlendiği büyü ölçekli bir plan yapılmıştır (İBB, 1993). Resim yy ikinci yarısı: Büyük Hendek Caddesi nden kuleye bakış Kaynak: Akın,

76 Arası Erken Cumhuriyet Döneminde Politik ve Sosyo- Ekonomik Yapı ve Beyoğlu na Etkileri Osmanlı nın 19. yy ve 20. yy başındaki ticaret politikaları ve Avrupa dan gelen yabancı grupların yerleşmesiyle, İstanbul un merkezi haline gelen Beyoğlu, 24 Temmuz 1923 te imzalanan Lozan Antlaşması, sonucunda kapitülasyonların kaldırılması, Osmanlı İmparatorluğu nun yıkılması ve Cumhuriyetin ilan edilmesiyle değişime uğramaya başlamıştır. 24 Temmuz 1923 de Lozan Antlaşmasıyla kapitülasyonların kalkması, yabancı sermayenin etkinliğine son vermiş, Böylece yabancı büyük firmalar, tüccarlar, sigorta şirketleri, bankerler Beyoğlu nu terk etmişlerdir. Başkentin Ankara ya taşınmasıyla Beyoğlu nda önemli rol oynayan elçilikler de Ankara ya taşınmıştır (Kuban, 1996) Cumhuriyet in ilanı ile devletçi bir politika izlenmiş ve devletleştirme politikası sonucu, yabancı şirketler zorunlu olarak tasfiye edilerek, demiryolu, telefon, elektrik şirketleri devlet tekeline geçmiştir. Ekonomik değişimle beraber Beyoğlu nu terk etmeye başlayan azınlıkların sayısı, 1942 yılında uygulanmaya başlanan Varlık Vergisi, 1947 yılında kurulan İsrail Devleti ve Yunanlılarla yapılan nüfus mücadelesi nedeniyle oldukça azalmıştır lere kadar azınlıkların boşalttığı konut ve sosyal mekanlarını, yeni yetişen Türk işadamları ve Beyoğlu yakasını kentin en çağdaş semti bilen aydın Türkler doldurmuştur (Tekeli, 1994; Dökmeci ve Çıracı, 1990). Sosyo-ekonomik değişim Beyoğlu nda mekansal değişimleri de beraberinde getirmiştir. Prost un bölgesel olarak yaptığı Beyoğlu planı sonucu, Taksim Kışlası yıkılarak, Taksim Parkı ve Hilton Oteli ni de içine alarak düzenlenmiş, Kışlanın atış alanı olarak kullanılan, bugünkü adıyla Talimhane, İstanbul un ilk planlı dokusu olarak Art Nouveau etkisinde yapılaşmıştır. İtalyan mimar Kanoki nin tasarladığı Cumhuriyet Anıtı, Taksim Meydanı na yerleştirilerek Taksim Meydanı tekrar düzenlenmiştir (Dökmeci ve Çıracı, 1990). Bu dönemde çevresinin gelişimiyle sinema salonları, lokantaları, pastaneleri, 76

77 sanat galeriyle ve lüks mağazalarıyla Beyoğlu hala İstanbul un merkezi konumundaydı. Resim 3.6 İmar Hareketleri sonrası Taksim Kışlası Kaynak: Resim 3.5 Taksim Kışlası Kaynak: 77

78 Arası Dönemde Beyoğlu nda Sosyo-Ekonomik ve Mekansal Dinamikler Varlık Vergisi ve 6-7 Eylül olayları ile kent merkezi ve ülkeyi terk eden azınlıkların yerini aydın Türkler ve Türk İşadamlarının almasıyla, 1950 lerde hala eski ihtişamını sürdüren Beyoğlu, 1950 den sonra Menderes in başbakan olması, kentsel politikalar, savaştan yeni çıkmış ve yeni kalkınmaya başlayan bir ülke olmanın sonucu olarak büyük bir hızla kentleşen İstanbul da çöküşe başlamıştır. Yeni kalkınan bir ülkenin %74 ithalat hacmini bünyesinde bulunduran İstanbul, kırsal alandan gelen ve kalifiye olmayan işçiler için geniş iş olanakları sunmuş, iş fırsatları sayesinde köylerden kente göç eden nüfusun hızla artmasıyla beraber, kent nüfusu 1950 de iken, 1960 ta , 1970 te ye 1980 de a yükselmiştir (Kuban, 1996). İlk olarak Haliç ve çevresinde çalışan işçiler devlet arazilerine el koyarak, gecekondulaştırmaya başlamışlardır (Kuban, 1996). Haliç te başlayan gecekondulaşma, her göçmeni oy potansiyeli olarak gören politikalar sayesinde, Eyüp, Bomonti gibi sanayi alanlarına sıçramıştır (Görgülü, 1998). Düşük gelirli bu grupların bir kısmı ise kendilerine barınma mekanı olarak kent merkezini seçmiştir. Zenginlerden boşalan mekanlara yerleşen kırsal kesim, 1960 lardan sonra azınlık tüccarların terk ettiği dükkanları da, konut yaşamını rahatsız eden, imalat, atölyelerine çevirmeye başlamışlardır (Yakar, 2000). Değişime uğrayan bölge için 1954 senesinde, Sütlüce den Rumelihisarı na kadar alanı kapsayan, Levent mahallesi ve Mecidiyeköy ün de dahil olduğu 3400 ha.lık alana Beyoğlu Nazım İmar Planı yapılmıştır (İBB, 1993) Hızlı kentleşmeyle beraber İstanbul da 1945 te 7000 hektar olan yerleşim alanı, 1960 ta hektarı bulmuştur (Kuban, 1996) lere 78

79 gelindiğinde ise sanayileşmeyle beraber kent sınırları doğuda Gebze ye batıda Silivri ye kadar genişleyerek, km yarıçaplı bir alana yayılmıştır. Kentteki hızlı büyüme, yeni ulaşım bağlantılarını da beraberinde getirmiş, merkezin sosyo-ekonomik değişiminden mutsuz olan varlıklı kesim, Nişantaşı na ve Şişli ye, 1970 lerde ise Boğaz sırtlarına ve Anadolu Yakası nda Bağdat Caddesi ne doğru yer değiştirmiştir (Kuban, 1996; Görgülü, 1998). Konutlarla birlikte yer değiştiren merkezi iş alanları, tarihi merkezin uzantısının çevre yolları ile kesiştiği noktaya kaymış, terk edilen merkezde bu değişimle çöküş hızlanmıştır (Dökmeci ve Berköz, 1994). Geçirdiği sosyo-ekonomik ve fiziksel dönüşümler sonucu kullanıcı profili oldukça değişen Beyoğlu nda 1970 lerden sonra porno filmlerin gösterimine izin verilmesiyle, kullanıcı profili iyice farklılaşmış, bölgedeki sinema, tiyatro gibi sosyal mekanlar kapanmaya başlamıştır. Taksim den Tünel e ulaşımın tek yöne indirilmesiyle Tünel e ulaşılabilirlik azalmış, ucuz mal satan mağazaların bulunduğu çöküntü bir alan ortaya çıkmıştır (Dökmeci ve Çıracı, 1990) lere gelindiğinde, kent imgesi, tarihi korumadan uzak bir politika ve yanlış uygulamalar sonucu, sosyo-ekonomik yapısı değişen Beyoğlu, küçük Parislikten, kalitesiz eğlence mekanlarının bulunduğu bir semte gerilemiştir arası Dönemde Politik, Sosyo-Ekonomik Dinamikler ve Beyoğlu ndaki Yansımaları 1980 sonrası Türkiye nin benimsediği neoliberal politikalar ve bunların mekansal yansımaları İstanbul u ve tarihi kent merkezini de etkilemiştir. Bu süreç içinde bir yandan merkezi yönetim yerel yönetimlerin lehine olacak şekilde kendi yetkilerini desantralize etmiş, ancak diğer yandan da kimi planlama yetkilerinin merkezi yönetimin eline geçmesine fırsat tanıyacak şekilde düzenlemeler yapmıştır. Bu dönede yapılan yasal düzenlemeleri kısaca özetlemek gerekirse, 1982 tarihinde 2634 sayılı Turizmi Teşvik 79

80 Kanunu,1983 tarihli 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, 1984 tarihli 3030 sayılı Büyükşehir Belediyelerine ilişkin Kanun, 1985 tarihli Turizm Merkezleri Kararnamesi, 1989 tarihli 2872 sayılı Çevre Kanunu ve son olarak da 1990 tarihli 2495 sayılı Kıyı Kanunu kentsel yenilemeye yönelik önemli uygulamalara zemin hazırlayacak kanunlardır (Özden, 2008, 296). Özden (2008, 296) ayrıca 1984 yılında çıkan Büyükşehir belediyelerine ilişkin kanunun yeniden düzenlemesine ilişkin yasa ile nazım imar planı yapma ve yaptırma yetkilerinin Büyükşehir ve ilçe belediyelerine verilmesinin ardından yerel yönetimlerin birbirleri ile koordinasyon içinde çalışamamalarından doğan bir çok uygulama sorununa işaret etmektedir lerin ikinci yarısından itibaren 1990 lar boyunca İstanbul u en çok etkileyecek olan yaklaşımlardan biri de İstanbul u küresel kentler arasındaki rekabetçi yarışta önemli bir konuma getirmeye yönelik görüş ve projelerdir. Bu bakış açısına göre İstanbul un kendini dünya kentleri ağına eklemlemesi sadece İstanbul için değil, tüm Türkiye için önemli olacaktır ve kaçırmaması gereken bir fırsattır (Keyder ve Öncü, 1993). İstanbul u uluslararası piyasalara eklemlenmiş, üretim ağırlıklı bir yapıdan, finans sektörü ve turizm ağırlıklı bir kent ekonomisine yöneltme çabaları, turizmi teşvik yasasının verdiği turizm merkezleri (ve buna eklenmiş olarak) iş ve alışveriş merkezleri ile birleşince, İstanbul da kısa zamanda Conrad Otel, Çırağan Palace Kempinsky, Swissotel gibi kentin siluetini etkileyen yapılaşmalara açılmıştır, kentteki yabancı sermayeli alışveriş merkezleri ve hipermarket zincirlerinin sayısı artmış ve yabancı sermaye yatırımları mekansal yapıyı şekillendirmeye başlamıştır (Berköz, 2000; Özdemir, 2000, Tokatlı ve Boyacı, 1999). Aşağıdaki bölümde bu değişimler anahatlarıyla özetlenecektir. 80

81 yılları arası İstanbul un Değişim Süreci ve Beyoğlu na Yansımaları 1980 li yıllarda ortaya çıkan küreselleşme,1980 askeri ihtilalinden sonra 1983 te çok partili dönemde, Özal başbakanlığındaki devleti etkisi altına almıştır. Piyasalardaki mali kısıtlamaların, döviz transferlerindeki denetimin kalkması ve ithalatın serbest hale gelmesiyle ekonomide hızlı bir gelişim yaşanmış (Başat, 2007), konumu ve küresel bir imge olabilme potansiyeli ile İstanbul, hızlı gelişen ekonomiyle beraber yatırımlar için önemli bir merkez haline gelmiştir. Serbest piyasa ekonomisi sayesinde bankacılık, finans, medya ve iletişim gibi sektörler büyük bir gelişim yaşamış, yeni gelişen meslek grupları ile beraber, kent içindeki sosyal gruplar da değişim göstermeye başlamıştır. Genç Kentli Profesyonel Bireyler anlamına gelen yuppiler (young urban professionals) ve genç işadamlarının sayıları artmaya başlamıştır. Bambaşka tüketim anlayışlarına sahip olan bu grubun, iş saatleri sonrasında aynı sosyal gruptaki insanlarla sosyal ilişkiye girme istekleri ve her türlü fiziksel ve sosyal aktivitelerini aynı mekanda yapma istekleri, farklı mekan biçimlenmelerini beraberinde getirmiştir (Uslu, 2004). 1 Mart 1984 te toplu konut yasasının da bu isteğe cevap verir biçimde yasallaşmasıyla, tarihi merkez dışında, city veya country adıyla anılan uydu kentler ve siteler kurulamaya başlanmıştır (Bali, 2002). 2. Boğaz Köprüsü nün de 1988 yılında hizmete açılmasıyla iki yaka arasındaki ulaşım bağlantıları artmış, bu prestij göstergesi alanların nüfusu artmıştır (Berköz, 1991). Düşük gelir grupları ise, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü nün açılmasıyla, toplu taşıma sayesinde Ümraniye, Çamlıca, Kısıklı gibi bölgelere yerleşmeye başlamışlardır. Aynı grup Trakya-Anadolu otoyolları arasındaki boş alanları, Boğaz ın her iki yakasında Sarıyer ve Beykoz daki tepeleri gecekondulaştırmışlardır. Fatih Sultan Mehmet Köprüsü nün açılmasının diğer bir etkisi de büyümeyle artan büro ihtiyacını karşılamak adına kurulan, Büyükdere Caddesi boyunca uzanan ve Ayazağa ya kadar gelişen gökdelen 81

82 iş merkezleri olmuştur. İçinde pek çok küçük atölye, imalat ve toptan ticarethaneler bulunan tarihi merkez ise, tarihi dokusuna zarar gelmemesi için, bu bölgeden yeni kurulan küçük sanayi ve çarşı sitelerine taşınmış, İkitelli Organize Sanayi Bölgesi bu süreç içinde kurulmuştur (Berköz, 1991). 25 Mart 1984 te Bedrettin Dalan ın belediye başkanı seçilmesiyle İstanbul bir değişim süreci içine girmiş, merkezi yönetimin de benimsediği İstanbul u dünya kenti yapmak projesinin bir parçası olarak, 1988 yılında Tarlabaşı Bulvarı açılmış, Haliç teki Perşembe Pazarı esnafının PERPA ya taşınması ve Haliç in temizlenmesi yönünde adımlar atılmıştır yılları arası İstanbul ve Beyoğlu nda Sosyal, Ekonomik ve Mekansal Dinamikler 1990 larda sosyo-ekonomik hareketlilik ve küreselleşme etkilerini devam ettirmekte, fiziksel ve sosyal farklılaşma tüketim merkezi haline gelen İstanbul da devam etmiştir. Yeni oluşan sosyal gruplar ve bu grubun sosyal alışkanlıkları ve isteklerini karşılamak adına Galeria Alışveriş Merkezi ile başlayan alışveriş mekanlarının sayıları 1990 larda artış göstermiş, Carefour, Capitol gibi kapalı sosyalleşme ve boş vakit geçirme alanları inşa edilmiştir. Nişantaşı ve Bağdat Caddesi gibi pek çok sosyal aktiviteyi içinde barındıran kentsel alanlar da bu dönemde gelişmiştir (Özus, 2004). Beyoğlu nda ise, 1990 yılında İstiklal Caddesi nin yayalaştırılması ve trafiğin yeni açılan bulvarlara aktarılmasıyla, cadde alışveriş ve kültürel bir aks haline gelmiştir. Yeniden hizmete açılan tiyatrolar, sinemalar, resim sergileri, restoranlar, kafeler ve etkinlikler sayesinde İstiklal Caddesi eski canlılığını yeniden kazanmaya başlamıştır (İslam, 2003) yılında bölgeye ait 1/5000 ölçekli Beyoğlu I. Etap Revizyon Nazım İmar Planı, Defterdar Yokuşu, Sıraselviler Caddesi, İnönü Caddesi, Gümüşsuyu Caddesi, Meclis-i Mebusan Caddesi ve Necatibey Caddeleri arasında kalan bölgeyi kapsayan biçimde planlanmıştır. Plan yasal olarak onaylanmamış olmasına rağmen, yerel 82

83 yönetim uygulamalarını bu plana bağlı kalarak gerçekleştirmektedir. Bu kararlar, Kentin tarihsel gelişimi esnasında oluşmuş ve günümüze kadar ulaşmış kültürel ve fiziksel dokunun korunarak kullanılması ve çağdaş kent yaşamına katılmasının sağlanması. Geleneksel kent dokusunun, mutlak surette Metropoliten alan alt bölge gelişme dinamiklerinin baskısından kurtarılması ve bu alanların sanayi, imalat, depolama gibi bu mekanlara zarar veren fonksiyonlardan arındırılması. Bölge içindeki kentsel prestij alanları tespit edilerek bu alanlar, konut, hizmetler ve turizm amaçlı planlanırken, kentsel sosyal ve teknik altyapının kalite ve standartlarının yükseltilerek düzenlenmesi İstanbul un uluslar arası bir dünya kenti olmasını sağlamak üzere uluslar arası düzeyde konferans, kongre, sanat, kültür merkezleri, Küreselleşme Sürecinin Kentsel Koruma Alanları ile ilişkisinin Beyoğlu özelinde incelenmesi eğlence ve sergi mekanlarına yönelik projeler geliştirilmesi, müzeler ve arşivlerin oluşturulması Turizm potansiyelinin geliştirilmesi, müzeler ve turizm payının kent ekonomisindeki oranın artırılması Kent merkezindeki gündüz-gece nüfus dengesinin kurulması MIA içindeki çöküntü alanlarının ıslah edilmesi ve çöküntü oluşturan olumsuz fonksiyonların alt ölçekli planlarda tespit edilerek bu bölgeden desantralize edilmesi Bu bölgeler, turizm, ticaret ve hizmet fonksiyonları açısından değerlendirilirken tarihi yapılara özgeçmişleri ile uyumlu yeni fonksiyonlar getirilmesi Genelde bu bölgelerde gece nüfusunun yaşaması için konut ve konaklama fonksiyonlarının korunması ve teşvik edilmesi Merkezi alanı fonksiyonlarının, bölge içindeki ve çevresindeki konut alanlarına baskının önlenmesi ve bu bölgelerde nüfusun gece yaşamının teşvik edilmesi olarak tanımlanmıştır (İBB, 1993) 83

84 1993 yılında Galata ve Beyoğlu kentsel sit alanı ilan edilmiş, mekansal yenilemelerin Cihangir de başlamasıyla bölge, Boğaz ve Tarihi Yarımada yı gören tepedeki konumu nedeniyle dikkat çekmeye başlamıştır (Uzun, 2003). Bölgeye sanatçı ve entelektüel kesimin geri dönüşüyle emlak fiyatlarında büyük bir artış yaşanmıştır. Galata ve Asmalımescit i kendilerine atölye mekanları olarak seçen sanatçılarla, bu bölgelerde değişim başlamış fakat Cihangir deki hızlı değer yükselişi burada daha yavaş şekilde seyretmiştir (Özus, 2006) yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi Galata İmar planını hayata geçirmiş, bölgedeki dönüşüm zincirleme olarak sosyal mekan ve kullanıcı profilini de etkilemiştir. Sosyal değişimle birlikte fiziksel çevre de büyük değişiklik göstermeye başlamıştır Beyoğlu İlçesinde Planlama Sürecinin Fiziksel Mekana ve Sosyo- Ekonomik Yapıya Etkileri İstanbul un planlarının çıkarılmasına ilk kez, 1820 li yıllarda başlanmıştır de yayınlanan, ilk kapsamlı çalışma olan Kauffer planından sonra, II.Mahmut döneminin sonlarında İstanbul un durumunu gösteren 1837 tarihli Moltke planı yapılmıştır. İstanbul un ilk imar planı niteliğini taşıyan bu plan, Tanzimat ın getirdiği Batılılaşma eğilimleri içinde, şehrin sistemli gelişimi için imar planlarının gerekliliği konusunda ilk adım olmuştur. Moltke planında, özellikle İstanbul da yol dokusunun dar ve dolambaçlı durumuna karşı yeni yollar açılarak, tramvay trafiğinin rahatlatılması yönünde öneriler gözlenmektedir tarihleri arasında VI.Daire teknik bürosundan mühendis Leval Efendi nin çalışmalarıyla gerçekleştirilen Galata ve Pera planında ve 1895 tarihli R. Huber planında yöredeki yol, meydan ve yapı yoğunluğuyla, boş alanları görebilmek mümkündür (İBB, 2008). 19.yüzyılın sonunda II.Abdülhamit döneminde Paris Belediyesi mühendislerine İstanbul un imar planlarının yapımı ısmarlanmış ancak 84

85 gerçekleşmemiştir. Galata ve Sirkeci rıhtımları, demiryolu ve liman tesisleri gibi İstanbul un fiziksel yapısını büyük ölçüde değiştiren girişimler, dönemin önemli uygulamalarıdır. Galata-Pera arasındaki dik ulaşımı kolaylaştıran 1874 tarihli Tünelin yapımı H.Gavand tarafından gerçekleştirilmiş olup, dönemin bölgeye getirdiği önemli Batılı yeniliklerden biridir Lörcher Planı; Beyoğlu Kentsel Sit Alanının büyük bir kısmını da kapsayarak Tarihi Yarımada bölgesine kadar uzanan geniş bir alanda genel arazi kullanımının ve ulaşım akslarının belirlendiği büyük ölçekli bir plan olarak yapılmıştır (İBB, 2008) H. Proust Planı 1937 yılında Prost; İstanbul un yapılaşmasında önemli izler bırakan ve günümüzde hala geçerli bazı ilke ve uygulamaları gerçekleştiren Nazım Plan ve Uygulama Planlarını yapmıştır. Prost, İstanbul u genel bir gelişme perspektifi içinde değerlendirerek, yönlendiren bir plan hazırlayamamıştır. Şekil 3.3 Prost a ait 40, 2 Numaralı Park Düzenlemesi Kaynak: Özler,

86 Şekil 3.4 Prost a ait 2 Numaralı Park Düzenlemesi Kaynak: Özler, 2007 Ancak bu planla birlikte olumlu ve olumsuz etkileri bir arada tutan bir şehir oluşturma ve koruma konusunda önemli kararlar alınmıştır.sözkonusu planda Beyoğlu bölgesi için alınan kararlar şunlardır (İBB, 2008); Taksim Meydanı genişletecek tiyatro, konferans salonları, toplanma salonları, kulüpler, otobüs garları, postahane, otoparklar bulunur hale getirilecektir. Haliç'in sağ kıyısında iki köprü arasına gıda satış alanları, balıkhanenin bulundukları yerde geliştirilecektir. Sanayi, Haliç çevresinde toplanacaktır. Boğaziçi sanayiden arındırılacaktır. Depolar Yenikapı limanı ve demiryolu çevresindedir. Galata limanını Güzel Sanatlar Akademisine kadar uzatılacaktır. Kara bağlantısı karayolu sağlanacaktır. Dolmabahçe, Maçka, Taksim, Harbiye arasında 60 kotuna kadar uzanan geniş yeşil alandır. Açık hava tiyatrosu, spor ve sergi sarayı, öğrenciler için spor yapmak amacıyla planlanmış bir yeşil alan bulunacaktır. 86

87 Ayrıca Karaköy meydanından Galata Kulesi'ne uzanan yeşil bir saha yapılması için bina blokları kaldırılacaktır Beyoğlu Nazım Planı 1954 tarihli Beyoğlu Nazım Planının alanı, Sütlüce den Rumelihisarı na kadar uzanan alan ile Levent mahallesi ve Mecidiyeköy den oluşmakta olup, 3400 hektarlık bir alanı kapsamaktadır. Böylece kuzey-batıdan başlamak üzere Kağıthane deresini takip eden şehir (belediye) sınırı Sütlüce, Halıcıoğlu, Hasköy, Kasımpaşa, Karaköy, Beşiktaş, Ortaköy, Kuruçeşme, Bebek, buradan da Etiler mahallesi-levent mahallesi ve Mecidiyeköy ün kuzeyinde bulunan alanlar Beyoğlu Nazım Planı alanı içindedir. Planda, planlama alanının Yolcuzade İskender Caddesi-Refik Saydam Caddesi-İngiliz Konsolosluğunun alt sokağını takiben, İstiklal Caddesi-Taksim Meydanından Mebusan Yokuşunu takiben, Meclis-i Mebusan Caddesinden Tophane Müzesinin önünden sahile kadar olan bölümünde yoğunluk 400 kişi/hektardan fazladır. Planlama alanının geriye kalan bölümünde orta yoğunluk ( kişi/hektar) önerilmiştir (İBB, 2008) /50000 Ölçekli İstanbul Metropoliten Alan Nazım Planı: Beyoğlu kentsel sit alanının büyük bir kısmı 1/50000 ölçekli, onanlı İstanbul Metropoliten Alan Nazım İmar Planında Ana Merkez olarak geliştirilmesi hedeflenen Merkezi İş Alanı nda kalmaktadır (İBB, 2008). 87

88 Şekil /50000 Ölçekli İstanbul Metropoliten Alan Nazım Planı Kaynak: İBB /5000 Ölçekli Beyoğlu I.Etap Revizyon Nazım İmar Planı: Beyoğlu I.Etap planlama alanı Defterdar Yokuşu, Sıraselviler Caddesi, İnönü Caddesi,Gümüşsuyu Caddesi,Meclis-i Mebusan Caddesi ve Necatibey Caddeleri arasında kalan bölgeyi kapsamaktadır. Sözkonusu alan 1/50000 ölçekli ve onanlı İstanbul Metropoliten Alan Nazım İmar Planında Ana Merkez olarak geliştirilmesi hedeflenen Merkezi İş Alanı nda kalmakta olup, planlama alanında da M.İ.A. fonksiyonu korunmuştur (İBB, 2008) /5000 Ölçekli Dolapdere ve Piyalepaşa Bulvarları ve Çevresi Nazım İmar Planı: Planlama alanının yarıya yakın bir bölümünü de içine alan bu planda; Refik Saydam Caddesi Tarlabaşı Bulvarı ile Bahriye Caddesi de dahil olmak üzere Kentsel Sit Alanı sınırı arasında kalan alan Yüksek Yoğunlukta Yerleşik alan ( kişi/ha) fonksiyonunda kalmaktadır. 88

89 Şekil /5000 Ölçekli Dolapdere ve Piyalepaşa Bulvarları ve Çevresi Nazım İmar Planı: Kaynak: İBB Kentsel Sit Alanı Olarak İlanı ve Geçici Yapılanma Koşulları İstanbul, Şişli ve Beyoğlu Bulvarı-Dolapdere Caddesi ve Çevresine ilişkin İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığın gün ve 386 sayılı yazısı ile gönderilen 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından incelenmiş olup, gün ve 4720 sayı ile Şişli ve Beyoğlu, Piyalepaşa Bulvarı-Dolapdere Caddesi ve Çevresine ait 1/5000 Ölçekli planda çizilen sınır içinde kalan alanın Beyoğlu İlçesi Kentsel Sit Alanın bir parçası olarak belirlenmesine ve bu bağlamda, Bahriye Caddesinden Haliç kıyısına, kıyıyı izleyerek Atatürk Köprüsü ve Tersane 89

90 Caddesinden Karaköy sahiline, kıyıyı izleyerek ve Dolmabahçe Cami sini içine alarak, İnönü Caddesinden Asker Ocağı Caddesine devam eden ve Yedikuyular Caddesi, Abdulhakhamit Caddesi, Taksim Caddesi, Yenikafa Sokak, Leman Sokak, Dereotu Sokak, Serdar Ömer Paşa Caddesi, Dilbaz Sokak, Tevfik Efendi Sokak, Ömer Hayam Caddesi, Tahta Fırını Sokağı izleyerek Bahriye Caddesine uzanan sınırlar içinde kalan alanın Kentsel Sit olarak ilan edilmesine, bu alanın tümüne ilişkin hazırlanacak Koruma Amaçlı İmar Planı nın K.veT.V.K. Kuruluna iletilmesine, planlar kurula iletilinceye kadar Geçici Yapılaşma Koşullarına göre uygulama yapılmasına,... kararı alınmıştır. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu nun gün ve 4720 sayılı kararı ile Beyoğlu İlçesinin belirlenen sınırları içinde kalan alanlar Kentsel Sit ilan edilmiştir. Söz konusu sit sınırları içinde, Koruma Amaçlı İmar Planı yapılıp, Koruma Kurulu onaylayıncaya kadar geçerli olacak geçici yapılaşma koşulları, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunca aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Sit sınırları içinde tüm yapılaşmalar için kurul onayı gereklidir. Sit alanı içinde, korunması gerekli eski eserlere yapılacak uygulamalarda; yapının mevcut gabarisi ve cephe özellikleri korunur. Ancak, eski eserin yüksekliği mevcut oluşumdan daha düşük ise, ada bazında revizyonun Kurula iletilmesinden sonra, grup kararı doğrultusunda yükseklik arttırılabilir. Tescilli eski esere komşu parsellerdeki uygulamalarda; yapının yüksekliği eski eserin yüksekliğini geçemez. Eski eserin yüksekliği mevcut oluşumdan daha düşük ise; ada bazında revizyonunun Kurula iletilmesinden sonra yükseklik arttırılabilir. Koruma imar planına veri olacak tespit çalışmalarına, daha önce kurulumuza tespit ve tescil yapılmamış olan, Tarlabaşı Caddesi- Cumhuriyet Caddesi kuzeyinde kalan alan ile, Kemeraltı Caddesi, Necatibey Caddesi, Meclisi Mebusan Caddesi kuzeyinde ve güneyinda kalan alanlardan başlanması uygun olacaktır. 90

91 dan Günümüze Değin Beyoğlu İlçesinde Uygulamaya Geçirilen Noktasal Projelerin Kentsel Dönüşüm ve Soylulaştırma Perspektifinden Değerlendirilmesi 19.yy.ın ikinci yarısında Avrupa ile gelişen ticari ilişkiler sonucu zenginleşen Levantenler ve azınlıklar, kent merkezinde kendilerine konutlar inşa ettirmiş ve bu bölgeleri kendilerine yaşama alanı olarak seçmişlerdir. Fakat 1923 yılı ve sonrasında meydana gelen politik olaylar sonucu ülkeyi ve yaşadıkları alanları terk etmek zorunda kalmışlardır lerden sonra da İstanbul a kırsal alandan göç eden gruplar tarafından, boş olan yapılar kullanılmaya başlamıştır lerde boşaltılan yapıların bir kısmı kent merkezindeki boş ve ucuz yapı stokunu değerlendirmek isteyen imalatçılar tarafından doldurulurken, 1990 lı yıllarda ise yüksek tavanlı çalışma mekanlarına ihtiyaç duyan ressamlar ve sanatçılar tarafından bu yapılar kullanılmaya başlanmıştır. Sanatçı ve mimarların bireysel seçimleri ile soylulaştırma küçük ölçeklerde başlamış, 1980 sonrası ekonomik yeniden yapılandırma sonucu soylulaştırmanın hızı artmıştır (İslam, 2003; Şen, 2005). İstanbul da ilk soylulaştırma, Arnavutköy ve Kuzguncuk un Boğaziçi ne bakan kısımlarında görülmüştür yılında Boğaz Gelişme Yasası sonucu buradaki tarihi evler koruma kapsamına alınmış, yüksek maliyetli ve katı restorasyonlar kullanıcı profilinde değişime yol açmıştır. Galata, Ortaköy ve Cihangir ise kültür, eğlence ve iş merkezine yakınlıkları ve tarihi yapı stokları nedeniyle soylulaştırmaya maruz kalmıştır. Son olarak ise Fener-Balat semtleri Unesco ve Fatih Belediyesinin itici gücü sayesinde değişime uğramıştır. Tarlabaşı ve Talimhane ise planlanan ve yapılan yatırımlar sonucu, büyük ölçüde soylulaştırma tehlikesi altındadır. Tüm bu semtler farklı özelliklere sahip olsalar da; özellikli ve tarihi bir mimariye sahip olmaları ve Boğaziçi veya Haliç manzarasına sahip olmaları nedeniyle özel bölgelerdir (İslam, 2003; Şen, 2005). Kentsel dönüşüm kavramının yerel yönetimlerin gündemine girmesi ve yasal süreçteki yeni değişiklikler de kamu sektörü (yerel yönetimler) eliyle 91

92 soylulaşmaya yol açan uygulamalar ortaya çıkarmıştır. Bu çerçevede 2004 tarihli 5216 sayılı kanunun Büyükşehir Belediyelerinin görev ve yetki alanlarına ilişkin düzenlemelerle anakent belediyeleri eskiyen kent kısımlarını yeniden inşa ve restore etmek... kentin tarihi ve kültürel dokusunu korumak amacıyla kentsel dönüşüm ve gelişim projeleri uygulayabilir denilerek, kentsel yenileme ve dönüşüm konularında yetkili kılınmışlardır (Özden, 2008, 317) yılında çıkarılan 5393 sayılı Belediye Kanunu ile kentsel dönüşüm yapmaya yetkili hale gelmişlerdir. Kanun içinde bulunan dönüşüm ve gelişim alanlarının kişilik nüfus ve m² alan büyüklüğü ile sınırlanması ise eleştirilere konu olmuştur (Özden, 2008, 321). Bunlara ek olarak 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu, 2985 sayılı Toplu Konut Kanununda yapılan değişiklikler ve özellikle de 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkındaki Kanun, kent merkezlerindeki dönüşüm projelerini etkileyecek maddeler içermektedirler. Dinçer in (2007) de belirttiği gibi 5366 sayılı kanunun tarihi kent merkezlerinde uygulanacak olan dönüşüm projelerinde katılım konusunu sadece bilgilendirmeye indirgemesi, uzlaşma olmadığı durumlarda acil kamulaştırma yetkisine başvurması gibi uygulamalar, dönüşüm projelerinde Tarlabaşı ve Sulukule örneklerinde de görüldüğü gibi- kent merkezlerinde yapılacak olan dönüşüm projelerinde yerel halkın süreçten dışlanması, yerlerinden edilmesi ve soylulaşmaya yol açabilecektir. Aşağıdaki bölümlerde, Beyoğlu nda uygulanan noktasal projeler anahatlarıyla incelenecektir Dönemi Uygulamaları 25 Mart yerel seçimleri sonrası göreve gelen ve yılları arasında İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı görevini yürüten Bedrettin Dalan, dönemin ekonomik politikalarına paralel olacak şekilde, İstanbul u bir metropol haline getirmeye çalışmalar yapmış, bu kapsamda iş merkezleri, gökdelenler ve iş merkezleri arası ulaşım bağlantıları oluşturulmuştur (Enlil, 92

93 2000). Yapılan uygulamalardan biri de Piyalepaşa yı iş merkezi yapmak ve bu bölgeyi bağlayan BE-SAM (Beşiktaş Samatya Kentiçi Otoyolu) projesidir. Kadıköy ve Bakırköy arasında kesintisiz bir ulaşımı hedefleyen BE- SAM projesinin ilk adımı da Beyoğlu nun Restorasyon Projesi adı ile gerçekleştirilen Taksim Şişhane arasındaki iki kilometrelik iki şeritli yolu şeride çıkaran, Tarlabaşı Bulvarı nın açılması olmuştur (Enlil, 2000). Yetkililer bu yıkımların nedenlerini Beyoğlu nun temizlenmesi, rehabilite edilmesi, fuhuş ve uyuşturucu kaçakçılığının önlenmesi, İstiklal Caddesi nin yayalaştırılması ve Taksim-Şişhane arasındaki trafiğin rahatlatılması gibi açıklamaktadırlar. Ancak çeşitli akademisyenlerden bu projeye alandaki tarihi miras niteliğindeki yapıların yıkılacak olması nedeniyle eleştiriler gelmiştir (Batur, 2004). Mimarlar Odası ve Anıtlar Kurulu Tarlabaşı nın sit alanı olması nedeniyle yasal itirazlarda bulunmuşsa da 1988 senesinde 167 si tescilli olmak üzere 300 yapı yıkılmıştır. Tarlabaşı Bulvarının açılmasının ardından, mahallenin İstiklal Caddesi ile fiziksel ilişkisi tamamen kopmuş bu nedenle uyuşturucu, fuhuş ve suç oranı giderek artmış ve İstanbul için problemli bir kent parçası haline gelmiştir (Enlil, 2000). Resim 3.7 Tarlabaşı Bulvarı açılmadan önceki durum Kaynak: 93

94 Resim 3.8 Tarlabaşı Bulvarı Açılması Kaynak: İstiklal Caddesi nin Yayalaştırılması 20. yy.ın ikinci yarısında çöküntü bölgesi haline gelen Beyoğlu nu tekrar canlandırmak için 90 lı yılların başından itibaren bir dizi proje hayata geçirilmiştir. Beyoğlu nun eski atmosferini tekrar yakalamak, tarihi dokuyu korumak, Beyoğlu nu turizm merkezi haline getirmek için: Beyoğlu nu, İstanbul un ticaret, eğlence, kültür ve turizm açısından odak noktası haline getirilmesi, Fonksiyon değişikliğine gidilmek suretiyle, bölgede bulunması istenmeyen imalathanelerin ve depoların kaldırması, Köhneme bölgelerinin ıslah edilmesi, Boş binaların yeniden değerlendirmesi, Trafik karmaşasına çözüm bulmak amacıyla yaya-taşıt ayrımına gidilmesi gibi hedefler belediye tarafından belirlenmiştir (İBB, 1990). 94

95 Yaya, taşıt ayrımı kararı ile yayalaştırılmasına karar verilen, Kültür ve Turizm Bakanlığı nın İstiklal Caddesi analiz çalışmaları sonucunda belirlenen: a. Taksim ve Tünel Meydanları arasında tek hat üzerinde çalışacak tramvayların kullanılması ve İstiklal Caddesi nin tamamen yayalara ayrılması, b. Tünel Meydanı ile Postacılar Sokak arasında, belediye zabıta araçları ile konsolosluklara ait araçların geçişine izin tanınacak şekilde düzenleme yapılması ve tramvay kullanımı şartı ile İstiklal Caddesi nin tamamen yayalara ayrılması, c. Taksim ile Galatasaray arasının tamamen yayalara ayrılırken, Tünel ile Galatasaray arasında 5m. genişliğin de taşıtlar için yol ayrılması ve parklaşmaya izin verilmesi, d. Tünel Meydanı ile Postacılar Sokak arasında, konsolosluk ve belediye araçlarının geçişine izin vermek suretiyle, İstiklal Caddesinin tamamen yayalara ayrılması, e. Tramvayın sadece Tünel ile Galatasaray arasında yer alması, Tünel ile Postacılar Sokak arasının konsolosluk ve belediye araçlarına geçiş izni vermesi, Taksim ile Galatasaray arasının yayalara ayrılması, yönündeki 5 öneriden 2. öneri seçilerek, İstiklal Caddesi taşıt trafiğine kapatılmıştır (İBB, 1990). Resim 3.9 Beyoğlu Yayalaştırma Öncesi 95

96 Resim 3.10 Yayalaştırma Sonrası Kaynak: Yayalaştırma hareketi ile beraber eski popülerliğini tekrar kazanamaya başlayan cadde, 1986 ve 2006 yılları arasında iş yeri sayısında %28'lik bir artış yaşamıştır (Altunbaş, 2006). Kültürel, eğlence ve alışveriş gibi çeşitli aktiviteleri içinde barındıran bir çekim noktası haline gelmiştir Güzel Beyoğlu Projesi Beyoğlu nun 1990 ların başından itibaren eski önemini geri kazanmaya başlamasıyla beraber, Beyoğlu İstanbul un kültür, turizm ve eğlence merkezi haline geldi. Beyoğlu popülerliğini geri kazanırken kültürel ve tarihi mirasını kaybetmemek adına, 2002 senesinde Beyoğlu Büyükşehir Belediyesi kentsel tasarım atölyesi bünyesinde Güzel Beyoğlu Projesi ni başlattı. Belediye Projenin hayata geçirilme nedeni olarak, şu gerekçeleri göstermiştir (İBB Güzel Beyoğlu Projesi); Kültür varlıklarının mülkiyetlerine sahip olanların bu değerlerin sorumluluklarına vakıf olmaları beklenir ve tahrip ettiklerinde karşılarında ağır cezalar olduğu da hepimizin malumudur. Var olan yasalara rağmen tahribat hayretler verecek derecede hızlıdır. İlgisizliğin ve zamanın tahribatına bırakılmanın yaptırımları yoktur. Sit alanı içinde yer alan bir binada yapılacak restorasyon işi için başlatılacak yasal prosedürlerin yüzlerle ifade edilen imza ve yıllarla ifade edilen bir 96

97 zaman sürecine bu zorluğa paralel olarak da güçlü bir parasal desteğe ihtiyaç gösterdiği bu alanda çaba verenler üzerinde bir caydırıcı baskı oluşturduğu gözlemlenmektedir. Tahrip edilen ve yıkılmaya terk edilen bina sayısı binlerle ifade edebilmektedir. Bazı kullanıcıların yapılara müdahaleleri can güvenliğini tehdit eder niteliktedir. Deprem beklenen İstanbul da bu binaların can güvenliği ve dayanıklılıkları konusunda kapsamlı bir tespit ve çalışma yoktur. Mülkiyet sorunları her geçen gün daha da çözümsüzleşmektedir. Endüstri devrimi öncesinde oluşmuş mekanlar, sokaklar ve binalar günümüz yaşam anlayışı ve araçları ile kullanılmaya çalışmaktadır. Bu dönüşme imkan verecek alt yapı yoktur. Taşıtların yükü kontrol edilememektedir. Kullanıcı kültür profili her geçen gün düşmektedir. Kullanıcıların kişisel problemlerini kumsal alanlarda çözme eğimleri artmaktadır. Bunun yarattığı kirlilik ve tahribat her geçen gün artmaktadır. Soluk almayan sokaklar, güneş görmeyen binalar vardır. Yapı yoğunluğu yani taban alanı kullanımı ve kat alanı kullanımı insani limitleri zorlamaktadır. Zamana yayılı olarak kullanım fonksiyonları denetimsiz olarak değişmektedir. Konut-iş-yeri-imalat dönüşümleri kontrolsüz yapılmaktadır. Yapı bakımı görünen yüzlerde çok az, görünmeyen yüzlerde hiç yoktur. Arka cepheler, binalar arası boşluklar çatılar bakımsızdır ve estetik kaygılar telaffuz bile edilemez. Faktörleri sıralarken, Marka olarak Beyoğlu, Kentsel Tasarım Çalışmaları (KUDEB), Meydan ve Çevre Düzenlemeleri, Işıl Işıl Beyoğlu, Beyaz Zambak ve Kent Mobilyaları başlıkları altında Beyoğlu nda projeler üretilmeye ve uygulanmaya başlanmıştır 97

98 Korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarıyla ilgili işlemleri ve uygulamaları yürütmek, denetimlerini amacıyla, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası'nın 5226 sayılı yasanın 13. maddesine bağlı Resim 3.11 Cephe Yenileme Çalışmaları Kaynak: olarak kurulan, Koruma Uygulama Denetim Bürosu na (KUDEB) bağlı kalarak Beyoğlu nda bina cephelerinde boya rengi, tabela dizaynı, tente şekilleri - rengi vb. bina dış cephesine ait tüm detaylar düzenlenmiştir. Kentsel Tasarım Çalışmaları (KUDEB) kapsamında, Talimhane, Meşrutiyet Caddesi, Kızılay Meydanı, İstiklal Caddesi Bankalar Caddesi, Gümüşsuyu Caddesi, Sıraselviler Caddesi, Tarlabaşı Bulvarı, Bahriye Caddesi, Boğazkesen Caddesi, Cihangir Bölgesi, İstiklal Caddesi, Balık Pazarı, Dolapdere Mobilyacılar Sitesi, Ömer Hayyam Caddesi, Karaköy 1. Kısım (Kemankeş Mahallesi) Şişhane Meydanı, Mete Caddesi ve Defterdar Yokuşu üzerindeki yapılar düzenlenmiştir. Proje başlangıcından itibaren, 20 bölgede 5000 yapının düzenlemesi yapılmıştır (İBB Güzel Beyoğlu Projesi) 98

99 Güzel Beyoğlu projesi kapsamında, yoğun Beyoğlu dokusu içerisinde çeşitli yıkımlar yapılarak yeni meydanlar açıldı, kimi eski meydanlar da yeniden düzenlendi. Meydan ve Çevre Düzenlemeleri kapsamında, Kızılay Meydanı, Kulaksız Meydanı, Kalaycıbahçe Meydanı, Ağaçlaraltı Meydanı, Tophane Meydanı, Dolapdere Meydanı, Çıksalın Meydanı ve Safa Meydanı kullanıma açıldı. Proje kapsamındaki diğer bir uygulama olan, Işıl Işıl Beyoğlu projesi kapsamında Beyoğlu nda sosyal yaşamın ve ticaretin gelişmesi, güvenliğin sağlanması için, bina yüzeylerine monte edilen gerdirme hatlar üzerine 20 metrede bir yerleştirilen armatürlerle 150 kilometrelik bir güzergahın aydınlatılması planlanmış, 50 kilometresi tamamlanmıştır. Resim 3.12 Işıl Işıl Beyoğlu Projesi Kaynak: Proje kapsamındaki kent mobilyaları çalışmalarında, taksi durakları, simit arabaları, sinema salonları için afiş taşıyıcıları ve ahşap çiçeklik-oturma bankları tekrar tasarlandı. Beyaz Zambak çalışmasıyla, gıda güvenliği ve temizliğiyle ilgili çalışmalar yapılmıştır. Kurumsal kimlik çalışmaları içinde ise, logo, yazı karakteri, renkleri, antetli kağıt, zarf, dosya, kartvizit, sertifika standardı, eleman ve ölüm arama ilanları, bez afiş, bayrak, sokak tabelaları, kapı numaraları, iş tabelaları, çöp kutuları yeniden tasarlanmıştır. 99

100 Fransız Sokağı Beyoğlu nda Hayriye Caddesi üzerinde konumlanan ve 19. yy mimarisi ile biçimlenen Cezayir Sokağı-Çıkmazı, 1950 lerden sonra Beyoğlu nun yaşadığı çöküşten pay alarak, çöküntü bölgesi haline gelmiştir (Köksal, 2004). 2000'li yılların başında, özel bir yatırımcının çabalarıyla başlayan bölgedeki dönüşüm, projeye İstanbul Büyükşehir ve Beyoğlu Belediyesi nin dahil olmasıyla Güzel Beyoğlu Projesi kapsamına alınarak, 2004 yılında bölge yeni görüntüsü ve Fransız Sokağı ismiyle kullanıma açılmıştır Resim 3.13 Fransız Sokağı restorasyon öncesi durumu Kaynak: Galatasaray Lisesi, Çukurcuma ve Fransız Konsolosluğu arasından kalan sokakta, Kültür Üniversitesi ile iş birliği yapılarak, 30 yapının restorasyonu yapılmış, binalar sarı veya pembe renge boyanarak, cafe, bar, lokanta, butik otel, antikacı ve çeşitli alışveriş işlevleri verilmiştir. Yatırımcılar tarafından Küçük Paris e çevrilmek istenen sokağa eski Pera tarihine ve sözde Fransız mimarisine atıfta bulunarak Fransız Sokağı adı verilmiştir. Toplam 43 işyeri bulunan caddenin peyzaj düzenlemeleri için ise Paris ten getirilen havagazı ile çalışan sokak lambaları ve yine Fransa dan getirtilen yer döşemeleri kullanılmıştır ( 100

101 Resim 3.14 Fransız Sokağı restorasyon sonrası durumu Kaynak: Açılmasından itibaren belirli bir kesim için gözde bir merkez haline gelen, Fransız Sokağı, çeşitli atölyelere, sergilere ev sahipliği yapmıştır; Fakat önceden burada yaşayan 54 aile sokaktan ayrılmak zorunda kalmıştır. Projenin kültürel bir dönüşüm projesi olduğunu iddia eden proje sahipleri, kentin kamusal mekanı olan sokağı, ticarethanelerin yarı özel mekanları haline getirerek ve sokağın girişindeki özel güvenlik elemanlarıyla kapalı bir mekana giriyormuşsunuz hissi yaratarak, bölgeyi tamamen Beyoğlu ndan ayıran bir etki yaratmışlardır. Proje kurgulanışı ve uygulanışı ile bir dönüşüm projesinden öte tamamen nostaljik Pera imgesini canlandırmaya çalışan küresel bir imge haline dönüşmüştür (Erek, 2007; Köksal, 2004) Tarlabaşı Yenileniyor Projesi İstanbul un tarihi değerler açısından en önemli bölgelerinden biri olan Beyoğlu nun 20. yy.ın ikinci yarısındaki yaşadığı sosyal ve ekonomik gerileme 1990 larda yerini büyük bir değişime bırakmıştır. Kültür, eğlence ve turizmin merkezi olan İstiklal Caddesi ve çevresi büyük bir gelişim gösterirken eski bir gayrimüslim mahallesi olan Tarlabaşı bu gelişimden uzak kalarak, çöküntü bölgesi haline gelmiştir. Enlil (2000) 1980 lerde uygulanan megaprojelerden biri olan Tarlabaşı Bulvarı nın açılmasıyla fiziksel olarak tamamen 101

102 İstiklal Caddesi nden koptuğunu belirterek, fiziksel olarak eskiyen, yıpranan dokusu, genelde küçük parsellerin üzerine inşa edilmiş kısmen tescilli yapıları kısmen sonradan eklenmiş yapıları ve işsiz, yoksul, eğitimsiz, marjinal nüfusu ile Tarlabaşı nın Beyoğlu ndan dışlanmış olduğuna işaret etmektedir (Enlil, 2000). Beyoğlu Belediyesi bölgeyi daha güvenli, sağlıklı, yaşanabilir ve kentle bütünleşmiş bir alan haline getirilmek amacıyla 2006 yılında Tarlabaşı Yenileniyor Projesi ni başlatmıştır. İlk adım olarak sit alanı olan bölge, tarih ve 5366 sayılı kanuna dayanarak tarih ve 2006/10172 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile Yenileme Alanı ilan edilmiştir. İkinci adımda ise ihaleye çıkılarak, kazanan firma ile tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Beyoğlu İlçesinde 360, 361, 362, 363, 385, 386, 387, 593, 594 nolu adaları kapsayan yaklaşık metrekarelik alanı kapsayan yenileme projesini toplum odaklı bir dönüşüm projesi gibi lanse eden yetkililer, projeyi 2008 yılında katılımı ve şeffaflığı vurgulayarak tanıtmışlardır (İBB, 2008). Projenin ortaya çıkmasıyla beraber, Prof. Dr. Alper Ünlü nün de belirttiği gibi, neye göre seçildiği belli olmayan dokuz adada, fiziksel olarak kentsel koruma ilkelerini çiğnenerek, yapıların sadece dış cephelerini koruyarak, içerde büyük mekanlar yaratılarak yeniden tasarlanan mekanlara ticaret merkezleri ve rezidans gibi işlevler verilerek sosyal amaçlı kullanımlar tamamen proje dışına itilmiştir. (Tarlabaşı nda Yenileme Dönüşüm Paneli, ) Birkaç yüz YTL yi geçmeyen kiraları ödemek koşuluyla ancak yaşamlarını sürdürebilen aileler, Afrikalı, Orta ve Güney Amerikalı mültecilerin yaşadığı Tarlabaşı nda, kamulaştırma ve 'olası bir emniyet kovuşturmasında evi ihraç' maddesi tehditleriyle evlerinden çıkarılmaya çalışılmıştır. Kırkı aşkın ev boşaltılmış, mültecilere yönelik operasyonlarda ise 300'den fazla kişi evlerinden tahliye edilmiştir (Yüzgül, 2007). Proje uygulaması sırasında bu bölgede yaşayan insanların akıbeti konusunda da belediye net bir cevap vermemekle birlikte proje sonunda da düşük gelirli bu grubun proje kapsamındaki toplumu geliştirme projeleri sayesinde iş sahibi olup, buranın 102

103 maliyetini karşılayabilecek duruma gelmesi imkansız olduğu görülmektedir (Aksümer, 2008). Sonuç olarak Tarlabaşı Kentsel Yenileme Projesi nin nüfusun %70 i olarak bilinen bölgenin kiracılarının, mültecilerin ve marjinal grupların sosyal problemlerini çözmekten çok, sadece gelir getiren fiziksel yenileşme ve ekonomik dinamizm üzerine kurulu, sosyal yapı, halkın katılımı ve güçlendirilmesi konularının göz ardı edildiği bir proje olarak kamuoyuna yansımış, bu yönde eleştiriler almıştır. Projede çıkan fikir ayrılıkları nedeniyle proje, belirsiz bir süre için durdurulmuştur. 103

104 4. BEYOĞLU İLÇESİ TALİMHANE MAHALLESİ NİN MEKANSAL, SOSYAL, EKONOMİK DİNAMİKLERİ 4.1 Tarihsel Süreç İçinde Talimhane: Konumu ve Beyoğlu İçindeki Değişen Rolü ve Kimliği Talimhane bölgesi adını, Osmanlı Dönemi nde bugünkü Taksim Gezi Parkı olan Topçu Kışlası ndaki askerlerin talim yaptığı alandan almıştır (Akın, 2005) Talimhane, Cumhuriyet Caddesi ve Tarlabaşı nın (Refik Saydam Caddesi) birleştiği noktada, Taksim Meydan ın kuzeyinde yer almaktadır. Tarihsel niteliği, ulaşım ilişkileri ve barındırdığı fonksiyonlar nedeniyle dolayısıyla son derece stratejik bir konumda bulunmaktadır (Koçdemir, 2006, 68). Şekil 4.1 Talimhane nin Konumu Kaynak: İBB 104

105 İstanbul un en önemli merkezlerinden biri olan Beyoğlu ilçesi sınırları içerisinde yer alması nedeniyle olumlu ve olumsuz pek çok dönüşüm ve yıkımlara maruz kalmasına rağmen, alandaki Art Deco ve erken modernist binalar hem yeni işlevleri (otel) açısından alana önem kazandırmaktadır. Kongre Vadisi ne yakınlığı, Taksim Cumhuriyet Meydanı nın çevresinde olması ve İstiklal Caddesi ne yakınlığı dolayısıyla otel hizmeti olarak daha çok kongre turizmine hizmet etmektedir (Emir,2008, 41). Şekil 4.2 Talimhane nin Konumu Kaynak: İBB 105

106 Şekil 4.3 Talimhane Hava Fotoğrafı 106

107 4.1.1 Talimhane nin Tarihsel Gelişimi 19. yüzyılın başında bugünkü Taksim Meydanı nın karakterini Topçu Kışlası, ahırları ve talim alanı oluşturmuştur (Polat, 2006) lü yılların başında imzalanan barış antlaşmaları ile beraber işlevlerini yitiren yapılar dönüşüme uğramaya başlamışlar, Rus ve Hint Mimarisine göre yapılan Taksim Kışlası nın talim alanı o dönemin önemli milli maçlarının oynandığı Sait Çelebi nin futbol dönüştürülmüştür larda bölge, kentin hareketli ve eğlenceyi barındıran bir bölgesi haline gelir. İlk modernist yapılardan biri olan Taksim Kristal Gazinosu bu bölgenin çevresinde yapılmıştır. (Akın, 2005, 84). Resim 4.1 Taksim Meydanı 1938 yılında Lütfi Kırdar ın İstanbul Belediye Başkanı olması ile beraber Modern bir kent planlaması için ülkeye davet edilen Henri Prost, Topçu Kışlası nın yıkılmasını da içeren önemli müdahalelere imza atmıştır tarihli ve 1/1000 ölçekli haritalarda belirli yol genişliğiyle ayrılmış 6-7 yapı adası görülen boş alan, kışlanın yıkılıp Gezi Parkı yapılmasıyla dönemin Art 107

108 Deco üslubunu sergileyen apartmanlar ile konut yerleşimine dönüşmüştür (Akın, 2005, 84). Resim 4.2 Topçu kışlası yıkılırken Şekil 4.4 Champs de Mars Kaynak: Pervetitich 108

109 Yeni planlama uygulamaları ile beraber İstanbul un ilk planlı yerleşim alanı olan Talimhane, Polat a göre (2006) dokusunu oluşturan Art Deco ve Art Deco ile Modernizm in arakesitindeki apartman tasarımlarına eklenen nitelikli örneklerinden biridir. Dönemin ünlü mimarlarının, Seyfi Arkan (Ayhan Apartmanı), Vedat Tek (Pertev Apartmanı), Sedat Hakkı Eldem (Ceylan Apartmanı), Rebii Gorbon ve Mustafa Can (Doğu Apartmanı) eserleri bulunmaktadır lerde Beyoğlu genelinde meydana gelen fiziksel değişim ve bakımsızlık, güvenliğin azalması; bölgedeki kullanıcı profilini değiştirmiş. Yeni kullanıcı grubu, 1950 lerden itibaren ve 6-7 Eylül olaylarının ardından 1980 lerin sonuna dek ağırlıklı olarak göçle gelen alt gelir grupları olup, sosyal değişimin yaşandığı konut bölgesinde özgün konut işlevi tamamen yok olmamış, ancak fiziksel mekandaki değişim etkilerini göstermeye başlamıştır. Özgün kullanıcısını yitiren konutlar alt gelir grupları tarafından kullanılmaya başlanmış; zemin katlardaki, bölgeye ait olmayan yoğun ticari faaliyetler binaları olumsuz yönde etkilemiştir. (Polat, 2006). Tarlabaşı nda bulunan oto tamirhanelerinin, Talimhane ye sıçramasıyla beraber bozulmaya başlayan fiziksel ve sosyal doku; yedek parçacı, kara borsacı ve suç öbeklerinin de bölgeyi mesken tutmasıyla beraber daha da niteliksiz bir hal almıştır yılında Tarlabaşı Bulvarı nın açılmasının, bölgenin meydanla ve Beyoğlu ile ilişkisini kopmasına, ve Tarlabaşı ile Talimhane nin çöküntü bölgesi haline gelmesine neden olduğu belirtilmektedir (Polat, 2006). Sosyal ve fiziksel yapısı bozulan Talimhane, yerel yönetimlerin dikkatini çekmiş, bölgedeki bozulmanın önüne geçmek ve bölgeyi tekrar kalkındırma adına turizm amaçlı yatırımlarla bölgenin iyileştirilmesi planlanmıştır. İlk girişim ise bölgenin 1994 yılında Bakanlar kurulunca Turizm Bölgesi olarak projelendirilmesidir. Talimhane, tarihli, sayılı İstanbul 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu kararı ile kentsel sit alanı ilan edilmiştir. Özgün parselasyonunu ve mimari kimliğini yitirmeye 109

110 başlayan Talimhane bölgesini oluşturan 12 yapı adası, 1999 yılında İstanbul 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu bölgedeki bazı yapıların 662 sayılı ilke kararında tanımlanan Erken Cumhuriyet dönemi yapıları niteliği taşımaları ve 663 sayılı ilke kararı uyarınca, tek parsel ölçeğinde karar alınmadan önce bütünlüğü verecek yapı adası ve sokak ölçeğinde alanın tescil edilmesi kararı alınmıştır. (Polat, 2006). Talimhane bölgesindeki turizm amaçlı değişim, 2004 yılında uygulamaya konulan Talimhane Bölgesi Yayalaştırma Projesi ve İstanbul un 2004 senesinde ev sahipliği yaptığı, NATO Zirvesi nedeniyle hızlanmıştır. Alandaki güvenliğin sağlanması ve algılanabilirliğin arttırılması adına yayalaştırılan bölgede; yenilenen kent mobilyaları, yol kaplamaları, aydınlatma elemanları ve geliştirilen altyapı ve ulaşım olanakları, hizmete açılan 30 a yakın otel ile bölgede turizm odaklı dönüşüm ve kalkınma amaçlanmıştır İ.B.B Beyoğlu Talimhane Bölgesi Cephe Rehabilitasyonu Kentsel Tasarım Uygulama Projesi Talimhane nin çöküntü bölgesi haline gelmesiyle beraber tarihi yapılar bakımsız kalmış ve zarar görmüş, bölge ise zamanla otopark mafyasının elinde olan bir bölge halini almıştır. Taksim-Bakırköy ve Taksim-Kadıköy dolmuşlarının durak yeri olan bölge, gün içinde yoğun kullanılırken, gece tenha ve kullanılmayan ve güvensiz bir alan halini almış, suç yuvası haline gelmiştir. Bu sürecin sonunda 2004 senesinde bozulmayı önlemek amaçlı İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Beyoğlu Belediyesi işbirliği ile gerçekleşen Beyoğlu Talimhane Bölgesi Cephe Rehabilitasyonu Kentsel Tasarım Uygulama Projesi uygulamaya geçirilmiştir. 110

111 Resim 4.3 İ.B.B projesi (İBB) Proje alanın güvenlik problemini çözmek ve festival ve açık alan organizasyonları için yayalaştırma uygulaması ile başlamıştır. Yayalaştırma sonucunda servis araçlarının girişi için belli saatler belirlenmiştir. Saat 06:00-10:00 arası ücretsiz geçişler mevcutken, diğer saatlerde kartlı giriş zorunlu kılınmıştır. Alana giriş iki noktadan verilirken çıkış Abdülhakhamit ve Topçu caddelerinin kesiştiği tek bir noktadan kontrollü olarak verilmiştir. Yayalaştırma projesi dışında bölgede; Bölgede yabancı dil bilen 48 kişilik bir özel güvenlik ekibi ile 24 saat güvenlik sağlanmaktadır Kent mobilyaları yol kaplama malzemeleri yenilenmiştir; Bölgenin genelinde zemin düzenleme projesinde yaya dolaşımı engellenmeyecek şekilde kent mobilyaları yerleştirilmiştir. 111

112 TALİMHANE BÖLGESİ KENTSEL TASARIM PROJESİ Uygulanacak Kent Mobilyaları CİNSİ ADEDİ ÖZELLİKLERİ YOL ENGELİ ,8 M Aralıkla Alanın Tümüne Uygulanırsa Toplam Adet SAKSI cm Eninde Beyaz Beton Çiçeklik TANITIM PANOSU 5 ÇİÇEKLİK 45 ÇÖP KUTUSU 63 YÖNLENDİRME TABELASI 15 BARİYER 3 Köşelerde MAGIC STONE (Işıklı Küptaş) Köşede Toplam Tablo 4.1 Yerleştirilen Kentsel Mobilyaların Dökümü Resim 4.4 Talimhane de Zemin Yenileme Çalışmaları Kaynak: İBB 112

113 Resim 4.5 Talimhane de Yenileme Çalışmaları Kaynak: İBB Resim 4.6 Talimhane Proje Sonrası Görünümü Kaynak: İBB 113

114 Aydınlatma elemanları İstiklal Caddesi aydınlatma projesinin devamı olarak özel olarak tasarlanmış paslanmaz çelik ayaklı, çelik çift kademe gergili, askı armatürlü, katenar sistem ile yapılmıştır ve bu sistem aydınlatma işlevinin dışında özel gün aydınlatması ile desteklenmiştir. Talimhane bölgesinin 24 saat yaşayan, İstanbul için bir prestij alanı olması gerekliliği düşünülerek geceleri aydınlık bir alan olması hedeflenmiştir. Bu doğrultuda toplam 66 adet gergi sistem üzerinde 132 armatürlü bir aydınlatma projesi tasarlanmıştır. Bölgenin dış sınırlarını oluşturan Abdülhak Hamit ve Taksim caddelerinde toplam 45 aydınlatma direği ve 5 catenary sistemli bir aydınlatma düşünülmüştür. Binaların bakım ve rehabilitasyonlarının yapılmıştır. Bu kapsamda; 1. Çatı parapetleri, saçaklar ve cephe genelinde oluşan sıva bozulmalarının tamir edilmesi, 2. Cephelerde açılan yeni pencereler kapatılması, 3. Zemin katta açılan vitrin boyutlarının normal katlardaki doluluk boşluk oranlarına sadık kalınarak yeniden düzenlenmesi, 4. Süreç içinde yıpranan ve değiştirilen doğramalarda özgün form kullanılması, 5. Cephe yüzeyinde yer alan her tür kablonun yapı içine alınması, 6. Cephede yer alan klima ünitelerinin kaldırılması, (Uygulama aşamasında yapı bazında klima projeleri yapılarak yapısal uygulamalara gidilmelidir) 7. Zemin katta açılan vitrin boyutlarının normal katlardaki doluluk boşluk oranlarına sadık kalınarak yeniden düzenlenmesi 114

115 Resim 4.7 Talimhane de Cephe Yenileme Çalışmaları Kaynak: İBB Resim 4.8 Talimhane de Cephe Yenileme Çalışmaları Kaynak: İBB 115

116 Uzun vadede otopark ve toplu taşıma sorunlarının çözümü için üst ölçekli bir planlama yaklaşımı benimsenmiş, sonuç olarak İSPARK a ait 23 katlı otopark inşa edilmiştir. Bölge dışarıdan araç trafiği ile beslenirken; ancak belli saatler dahilinde ve servis amaçlı araçların bölgeye girmelerine izin verilmektedir. Yaya sokakları gündüz ve gece, rekreasyon eğlence ve ticaret işlevlerine açılmıştır. 116

117 4.2 Talimhane de Mekansal Yapı ve Ulaşım Analizleri Ulaşım Mecidiyeköy, Tarihi Yarımada, Haliç, Beşiktaş ve Bakırköy arasında ana yolların kesiştiği alanda bulunan Talimhane, İstanbul için ulaşım açısından çok önemli bir konumda yer almaktadır. Konumundan dolayı yoğun bir kullanıcı trafiği olan Talimhane, Beyoğlu Talimhane Bölgesi Cephe Rehabilitasyonu Kentsel Tasarım Uygulama Projesi öncesinde Taksim- Bakırköy ve Taksim-Kadıköy dolmuşlarının durak yeri olması nedeniyle gündüz yoğun bir kullanıcı akışına sahipken gece, bölgenin kullanımı çok düşmüş bunun sonucu olarak da güvenlik ve suç problemleri bölgede baş göstermiştir (İBB, 2004) Resim 4.9 Proje Öncesi Talimhane Kaynak: İBB 117

118 Talimhane nin turizm bölgesi ilan edilmesi ve sonrasında Beyoğlu Talimhane Bölgesi Cephe Rehabilitasyonu Kentsel Tasarım Uygulama Projesi nin başlamasıyla alanda güvenliğin sağlanması ve algılanabilirliğin yükseltilmesi amacıyla yayalaştırma uygulamasına gidilmiştir. Bölgede önerilen yayalaştırılmış sokak ağı modeli, kentimiz için bir ilk niteliğindedir. Günümüze kadar, yayalaştırma uygulamaları genellikle tek bir aksı yada bir meydanı kapsayan, parçacıl çözümler getirmiştir. Ancak, bu projeyle sokaklar arası bağlantılar ve Taksim Meydanı gibi odak noktalarıyla ilişkiler bir bütün olarak tasarlanmıştır. Yayalaştırma sonucunda servis araçlarının girişi için belli saatler belirlenmiştir. Saat 6-10 arası ücretsiz geçişler mevcutken, diğer saatlerde kartlı giriş zorunlu kılınmıştır. Alana giriş iki noktadan verilirken çıkış Abdülhakhamit ve Topçu caddelerinin kesiştiği tek bir noktadan kontrollü olarak verilmiştir. Bölgenin aynı zamanda yeme-içme, kültürel aktivite, alışveriş, eğlence, konaklama merkezi olması ulaşımı daha da önemli kılmakta. Ulaşımı sağlayan diğer araçlar; Metro Talimhane çıkışı ve otobüs duraklarının yoğun kullanımı bölgenin ulaşım fonksiyonunu daha da yoğun hale getirmektedir. Talimhane kullanıcılarının %38 inin Talimhane yi geçiş bölgesi olarak kullanması, bölgenin turizm ve konaklama fonksiyonuna ek olarak geçiş bölgesi olma özelliğini de eklemiş, bu da alanın ulaşım özelliklerini önemli kılmaktadır. 118

119 Şekil 4.7 Ulaşım Analiz 119

120 Fonksiyon Analizi Talimhane bölgesinin zaman içinde yaşadığı değişim ve dönüşümü kavrayabilmenin yollarından biri de bölgeyi fiziksel olarak analiz etmek ve zaman içinde fiziksel olarak ne tarz bir gelişim gösterdiğini incelemektir. Bu doğrultuda aşağıda verilen İBB nin 2004 yılına ait arazi kullanım, kat adedi, yapım yılı, yapıların fiziksel durum analizleri, 2009 yılı Ocak ayında güncellenerek, aşağıdaki alan bilgileri oluşturulmuştur. Mekansal analizler bölgenin geçirdiği değişim ve dönüşümü gösteren en önemli verilerdir. Bölgenin ileriki zaman dilimlerinde alacağı konum üzerine yapılacak olan tahminlerde bu veriler büyük rol oynayacaktır. Talimhane nin 1955 ait fonksiyon analizlerinde yapıların tamamının konut amaçlı inşa edildiği ve kullanıldığı, 1993 senesine ait verilerde ise konut kullanımına ek olarak bankacılık, ticaret, depo ve imalathane, ofis gibi işlevlerin bölgeye geldiği görülmektedir senesine ait yapıların fonksiyon analizinde ise bir önceki kullanımlara ek olarak turizm işlevinin de bölgeye gelemeye başlandığı gözlenmistir, bununla beraber depo ve imalathane gibi işlevlerinin sayılarında azalma olduğu görülmektedir.2009 yılına ait verilerde ise bölgedeki imalathane, ofis ve depo işlevlerinin tamamen yok olduğu bu işlevlerin yerini turizm ve ticarete bıraktığı görülmektedir. Turizm Banka İş Merkezi Konut Otopark Bina (Adet) Bina (%) Tablo 4.2 Talimhane Arazi Kullanım Analizi, 2009 yılı Kaynak: Alanda yazar tarafından Ocak 2009 yılında yapılan arazi kullanış 120

121 Çalışma alanındaki 236 yapının birçoğu karma kullanımlı yapılardır, fakat tek işlevi olan 101 yapıya bakıldığı zaman ise %17 oranla turizm yapıları daha çoğunlukta iken, %8.4 ile konut, %6.7 ile iş merkezi, %3.3 yoğunlukla bankalar son olarak da %0.4 yoğunlukla otopark kullanımı bölgede olduğu görülmektedir. Talimhane deki karma kullanımlı yapılar yoğunluktadır. Özellikle turizm bölgesi ilan edilmesinden sonra bölgedeki kafe, restoran ve hediyelik eşya dükkan sayısı oldukça artmış bu da ticaret fonksiyonunu öne çıkarmıştır. Bölgede yapılmış olan zemin kat ve üstündeki kat işlev analizine göre, alanın %80 inde ticaret faaliyeti vardır. Bunu ofis ve oteller izlemektedir. Tablo 4.3 Talimhane deki binaların zemin kat fonksiyon analizi Kaynak: Emir, S., Değişen Sokak Cepheleri Üzerine Bir Araştırma: Talimhane Örneği, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, 2008 Tablo 4.4 Talimhane deki binaların 1. kat fonksiyon analizi Kaynak: Emir, S., Değişen Sokak Cepheleri Üzerine Bir Araştırma: Talimhane Örneği, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul,