T. C. ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

Transkript

1 T. C. ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI NECATİ CUMALI NIN AY BÜYÜRKEN UYUYAMAM ADLI ÖYKÜ KİTABINDAKİ SIFAT TAMLAMALARININ İNCELENMESİ Zeynep Enhar KORKMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2007

2 T. C. ÇUKUROVA ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI NECATİ CUMALI NIN AY BÜYÜRKEN UYUYAMAM ADLI ÖYKÜ KİTABINDAKİ SIFAT TAMLAMALARININ İNCELENMESİ Zeynep Enhar KORKMAZ DANIŞMAN: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2007

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN (Danışman) Üye : Prof. Dr. A. Deniz ABİK Üye : Yrd. Doç. Faruk YILDIRIM ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.. /. / 2007 Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 i ÖZET NECATİ CUMALI NIN AY BÜYÜRKEN UYUYAMAM ADLI ÖYKÜ KİTABINDAKİ SIFAT TAMLAMALARININ İNCELENMESİ Zeynep Enhar KORKMAZ Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN Nisan 2007, XVI sayfa Bu çalışmada Necati Cumalı nın Ay Büyürken Uyuyamam adlı öykü kitabındaki sıfat tamlamaları yapı ve anlam açısından incelenmiştir. Çalışmanın amacı, incelediğimiz eserde yazarın sıfat olarak hangi unsurları, hangi sıklıkta kullandığını saptayıp sıfat olan, sıfat gibi kullanılan sözcüklerin veya sözcük gruplarının önüne geldikleri isim unsurlarına ne gibi anlamlar kazandırdığını ortaya koyarak bunların sayısal dökümü yapmaktır. Giriş bölümünde amaç, yöntem, içerik üzerinde durulmuş ve sıfat tamlamasını oluşturan sıfat unsurlarıyla ilgili kuramsal bilgiler verilmiştir. Tezin ana kısmını oluşturan inceleme bölümünde, sıfat tamlamaları Sıfat ve İsim Unsurlarına Göre Sıfat Tamlamaları ve Sıfat Sayılarına Göre Sıfat Tamlamaları olmak üzere iki ana başlıkta incelenmiştir. Eseri tarayarak elde ettiğimiz sıfat tamlaması örnekleri, ilgili bölümlerde, anlam ve yapı bakımından bir arada ele alınmıştır. İncelememizin değerlendirme ve sonuç bölümünde ise yapı ve anlam bakımından ele alınan sıfat tamlamalarının kullanım sıklıkları sayısal veriler belirtilerek tablolar şeklinde incelenmiştir. Anahtar Sözcükler: sıfat, sıfatımsı, sıfatlık.

5 ii ABSTRACT AN INVESTIGATION OF ADJECTIVE PHRASES IN THE STORY BOOK OF AY BÜYÜRKEN UYUYAMAM BY NECATİ CUMALI Zeynep Enhar KORKMAZ Master s Thesis, Turkish Language and Literature Department Advisor: Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN April 2007, XVI pages In the present study, adjective phrases in the story book of Ay Büyürken Uyuyamam by Necati Cumalı, are investigated in terms of their syntactic and semantic features. The aim of the study is to determine which components the author uses as adjectives in the adjective phrases and how frequently he uses them in the book, and then to give numerical lists for the words or word phrases used as adjectives, which attribute to noun elements by expressing the process. In the introductory section, the purpose of the present study, method and content are taken into consideration and some theoretical information is given about adjectival elements which constitute an adjective phrase. In the analysis section which constitutes the main section of this study, adjective phrases are examined in two main titles named Adjective Phrases fo Adjective and Noun Elements and Adjective Phrases According to Their Adjective Numbers. Those adjective phrases which we obtained by searching the work are analyzed together, both syntactically and sementically, in related sections. In the appraisal and conclusion section, the usage frequencies of the adjective phrases which are determined in the terms of their semantic and syntactic features, are presented in tables. Key Words: adjective, adjectival, attribution.

6 iii ÖN SÖZ Türkçede sıfatlar, bir taraftan önüne geldikleri isimleri renk, biçim, büyüklük-küçüklük v.b. yönlerden nitelerken; bir taraftan da onları belirsizlik, sayı, soru, işaret gibi yönlerden belirtirler. Bu yönleriyle sıfatlar, varlıkların, kavramların özelliklerini sınırlandırma, onlara çeşitli yönlerden ayırt edicilik özellikleri kazandırma işlevine sahiptir. Sıfat olan, sıfat gibi kullanılan sözcüklerin veya sıfat işleviyle ismin önünde kullanılan sözcük gruplarının bu özellikleri, dilimize zengin, renkli ve akıcı bir anlatım olanağı sunmaktadır; böylece de anlatım, sıradanlıktan kurtulmakta ve bir hareketlilik kazanmaktadır. İncelememizde Türkçenin her döneminde geniş bir sıklıkla kullanılan sıfatların, incelememize konu olan Ay Büyürken Uyuyamam adlı eserde, hangi sıklıkta kullanıldığı, Necati Cumalı nın anlam ve yapı bakımından bunları eserine ne ölçüde yansıttığı üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Umuyoruz ki bu çalışma, akademik açıdan, kimi yönleriyle tartışmalı noktalara, görüş birliğine varılamamış bazı kavramlara ve bu yolda yapılması düşünülen çalışmalara az da olsa bir katkı sağlar. Çalışmamın bütün aşamalarında ve bu süreç içerisinde karşılaştığım her türlü güçlükte büyük bir sabır örneği göstererek, mânen yanımda olan ve benden yardımlarını esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN e çok teşekkür ederim. Tez çalışması Çukurova Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklenmiştir. Proje No: FEF2006YL-10 Zeynep Enhar KORKMAZ Adana, Nisan 2007

7 iv İÇİNDEKİLER Türkçe Özet.i İngilizce Özet..ii Ön Söz...iii İçindekiler..iv Kısaltmalar..xv Tablolar Listesi..xvi 0. GİRİŞ Konu Amaç Yöntem ve İçerik İncelemeyle İlgili Kuramsal Bilgi Sıfat Niteleme Sıfatlarıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Belirtme Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Belirsizlik Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Bir Bir in Tek Olarak Sıfat Olması Bir in Sözcük Grubu İçinde Sıfat Olması Bütün Her Biraz Hiçbir Bazı Öbür Az Başka Bunca Çoğu Birkaç..13

8 v Tek Öteki İşaret Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Bu O Şu Sayı Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Asıl Sayı Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Sıra Sayı Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Üleştirme Sayı Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Soru Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları Sıfatımsı Sıfat-fiiller An Sıfat-fiil Eki DIk/-DUk Sıfat-fiil Eki AcAk Sıfat-fiil Eki miş/-muş Sıfat-fiil Eki (A)r/(I)r/-(U)r Sıfat-fiil Eki Aitlik Eki Sıfatlık Sıfat-fiil Grupları Aitlik Grubu İkilemeler Belirtili İsim Tamlaması Edat Grubu Kadar Gibi İle Göre Başka Çıkma Grubu Yönelme Grubu Sıfat Tamlaması..20

9 vi Bulunma Grubu Belirtisiz İsim Tamlaması Bağlama Grubu İsnat Grubu İsim-fiil Grubu Zincirleme Sıfat Tamlaması Birden Çok Sıfat Unsuru Olan Sıfat Tamlamaları..21 BİRİNCİ BÖLÜM SIFAT VE İSİM UNSURUNUN NİTELİĞİNE GÖRE SIFAT TAMLAMALARI Sıfat + İsim Niteleme Sıfatı + İsim Durum Bildiren Sıfatlar + İsim Biçim Bildiren Sıfatlar + İsim Konum/Yer Bildiren Sıfatlar + İsim Yaş Bildiren Sıfatlar + İsim Duyu/Algılama Bildiren Sıfatlar + İsim Renk Bildiren Sıfatlar + İsim Neden Yapıldığını Bildiren Sıfatlar + İsim Fazlalık Bildiren Sıfatlar + İsim Yoksunluk Bildiren Sıfatlar + İsim Benzerlik Bildiren Sıfatlar + İsim Bir Özelliği Üzerinde Bulundurmayı Bildiren Sıfatlar + İsim Zaman Bildiren Sıfatlar + İsim Farklılık Bildiren Sıfatlar + İsim Eskilik/Yenilik Bildiren Sıfatlar + İsim Sahiplik Bildiren Sıfatlar + İsim Pekiştirmeli Sıfatlar + İsim Mesafe Bildiren Sıfatlar + İsim Huy/Alışkanlık Bildiren Sıfatlar + İsim Görünüm Bildiren Sıfatlar + İsim Meslek Bildiren Sıfatlar + İsim 45

10 vii İçine Koyulan Malzemeyi Bildiren Sıfatlar + İsim Belirtme Sıfatı + İsim Belirsizlik Sıfatı + İsim Bir + İsim Bir in Tek Olarak Sıfat Olması + İsim Bir in Sözcük Grubu İçinde Sıfat Olması + İsim Sıfat Unsuru + Bir + İsim Unsuru Bir + Sıfat + İsim Unsuru Bütün + İsim Her + İsim Biraz + İsim Hiçbir + İsim Bazı + İsim Öbür + İsim Az + İsim Başka + İsim Bunca + İsim Çoğu + İsim Birkaç + İsim Tek + İsim Öteki + İsim İşaret Sıfatı + İsim Bu + İsim O + İsim Şu + İsim Sayı Sıfatı + İsim Asıl Sayı sıfatı + İsim Sıra Sayı Sıfatı + İsim Üleştirme Sayı Sıfatı + İsim Soru Sıfatı + İsim Sıfat + İsimlik Niteleme Sıfatı + İsimlik Durum Bildiren Sıfatlar + İsimlik.116

11 viii Pekiştirmeli Sıfatlar + İsimlik Biçim Bildiren Sıfatlar + İsimlik Duyu/Algılama Bildiren Sıfatlar + İsimlik Yaş Bildiren Sıfatlar + İsimlik Konum Bildiren Sıfatlar + İsimlik Renk Bildiren Sıfatlar + İsimlik Belirtme Sıfatı + İsimlik Belirsizlik Sıfatı + İsimlik Bir + İsimlik Bütün + İsimlik Öbür + İsimlik İşaret Sıfatı + İsimlik O + İsimlik Bu + İsimlik Şu + İsimlik Sayı Sıfatı + İsimlik Asıl Sayı Sıfatı + İsimlik Sıra Sayı Sıfatı + İsimlik Sıfatımsı + İsim Sıfat-fiiller + İsim DIk/-DUk Sıfat-fiili + İsim Durum Bildiren -DIk/-DUk Sıfat-fiili + İsim Hareket Bildiren -DIk/-DUk Sıfat-fiili + İsim Duyuları Bildiren -DIk/-DUk Sıfat-fiili + İsim Yeterlik Bildiren -DIk/-DUk Sıfat-fiili + İsim Beğeni Bildiren -DIk/-DUk Sıfat-fiili + İsim An Sıfat-fiili + İsim Durum Bildiren An Sıfat-fiili + İsim Hareket Bildiren An Sıfat-fiili + İsim Oluş Bildiren An Sıfat-fiili + İsim Duyuları Bildiren An Sıfat-fiili + İsim Fazlalık Bildiren An Sıfat-fiili + İsim AcAk Sıfat-fiili + İsim.139

12 ix miş/-muş Sıfat-fiili + İsim Ar Sıfat-fiili + İsim Aitlik Eki + İsim Bulunma Bildiren Aitlik Eki + İsim Ait Olma Bildiren Aitlik Eki + İsim Yaş Bildiren Aitlik Eki + İsim Sıfatımsı + İsimlik Sıfat-fiiller + İsimlik DIk/-DUk Sıfat-fiili + İsimlik An Sıfat-fiili + İsimlik miş/-muş Sıfat-fiili + İsimlik Aitlik Eki + İsimlik Bulunma Bildiren Aitlik Eki + İsimlik Ait Olma Bildiren Aitlik Eki + İsimlik Sıfatlık + İsim Sıfat-fiil Grubu + İsim An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Durum Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Hareket Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Konum Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Biçim Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Görünüş Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Yaş Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Duyu/Algı Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Huy Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Benzerlik Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Renk Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsim DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Durum Bildiren -DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Hareket Bildiren -DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Adlandırma Bildiren -DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Duyu/Algı Bildiren -DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsim AcAk lı Sıfat-fiil Grupları + İsim..174

13 x Durum Bildiren AcAk lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Hareket Bildiren AcAk lı Sıfat-fiil Grupları + İsim miş/-muş lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Durum Bildiren -miş/-muş lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Hareket Bildiren -miş/-muş lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Neden Yapıldığını Bildiren -miş/-muş lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Görünüş Bildiren -miş/-muş lu Sıfat-fiil Grupları + İsim Biçim Bildiren -miş/-muş lu Sıfat-fiil Grupları + İsim (U)r/-(I)r lı Sıfat-fiil Grupları + İsim Aitlik Grupları + İsim Bulunma Bildiren Aitlik Grupları + İsim Ait Olma Bildiren Aitlik Grupları + İsim Yaş Bildiren Aitlik Grupları + İsim Durum Bildiren Aitlik Grupları + İsim İlgi Bildiren Aitlik Grupları + İsim Biçim Bildiren Aitlik Grupları + İsim İkileme + İsim Yaklaşıklık Bildiren İkilemeler + İsim Pekiştirme Anlamı Bildiren İkilemeler + İsim Sınırlandırma Bildiren İkilemeler + İsim Beraberlik Bildiren İkimleler + İsim Ayırt Etme Bildiren İkilemeler + İsim Süreklilik Bildiren İkilemeler + İsim Belirtili İsim Tamlaması + İsim Durum Bildiren Belirtili İsim Tamlamaları + İsim Hareket Bildiren Belirtili İsim Tamlamaları + İsim Yönelme Bildiren Belirtili İsim Tamlamaları + İsim Kaynak Bildiren Belirtili İsim Tamlamaları + İsim Bulunma Bildiren Belirtili İsim Tamlamaları + İsim Edat Grubu + İsim Kadar lı Edat Grubu + İsim Derece Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsim.194

14 xi Pekiştirme Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsim Belirsizlik Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsim Kıyaslama Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsim Benzerlik Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsim Azımsama Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsim Çokluk Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsim Gibi Edatıyla Kurulan Edat Grubu + İsim Benzerlik Bildiren Gibi li Edat Grubu + İsim Küçümseme Bildiren Gibi li Edat Grubu + İsim Pekiştirme Bildiren Gibi li Edat Grubu + İsim Kıyaslama Bildiren Gibi li Edat Grubu + İsim Durum Bildiren Gibi li Edat Grubu + İsim İle Edatıyla Kurulan Edat Grubu + İsim Aitlik Bildiren +la/ile+ilgili Şeklindeki Edat Grubu + İsim İlgi Bildiren +la/ile+ilgili Şeklindeki Edat Grubu + İsim Durum Bildiren İle li Edat Grubu + İsim Göre li Edat Grubu + İsim Başka lı Edat Grubu + İsim Çıkma Grubu + İsim Durum Bildiren Çıkma Grubu + İsim Kıyaslama Bildiren Çıkma Grubu + İsim Abartı Bildiren Çıkma Grubu + İsim Yönelme Grubu + İsim Sıfat Tamlaması + İsim Bulunma Grubu + İsim Belirtisiz İsim Tamlaması + İsim Bağlama Grubu + İsim İsnat Grubu + İsim İsim-fiil Grubu + İsim Sıfatlık + İsimlik Sıfat-fiil Grubu + İsimlik An lı Sıfat-fiil Grupları + İsimlik.204

15 xii Durum Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Hareket Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Konum Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Duyu Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Söyleyiş Bildiren An lı Sıfat-fiil Grupları + İsimlik DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Durum Bildiren DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Hareket Bildiren DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Duyu Bildiren DIk/-DUk lu Sıfat-fiil Grupları + İsimlik miş/-muş lu Sıfat-fiil Grupları + İsimlik AcAk lı Sıfat-fiil Grupları + İsimlik maz lı Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Ir/-Ur lu Sıfat-fiil Grupları + İsimlik Aitlik Grubu + İsimlik Bulunma Bildiren Aitlik Grubu + İsimlik Ait Olma Bildiren Aitlik Grubu + İsimlik İkileme + İsimlik Beraberlik Bildiren İkileme + İsimlik Pekiştirmeli İkileme + İsimlik Yaklaşıklık Bildiren İkileme + İsimlik Çokluk Bildiren İkileme + İsimlik Eksiklik Bildiren İkileme + İsimlik Belirtili İsim Tamlaması + İsimlik Çıkma Grubu + İsimlik Karşılaştırma Bildiren Çıkma Grubu + İsimlik Nesnenin Neden Yapıldığını Bildiren Çıkma Grubu + İsimlik Mesafe Bildiren Çıkma Grubu + İsimlik Miktar Bildiren Çıkma Grubu + İsimlik Edat Grubu + İsimlik Gibi li Edat Grubu + İsimlik Benzerlik Bildiren Gibi li Edat Grubu + İsimlik Karşılaştırma Bildiren Gibi li Edat Grubu + İsimlik Varsayım Bildiren Gibi li Edat Grubu + İsimlik...232

16 xiii Kadar lı Edat Grubu + İsimlik Karşılaştırma Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsimlik Derece Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsimlik Mesafe Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsimlik Değin Anlamı Bildiren Kadar lı Edat Grubu + İsimlik İle li Edat Grubu + İsimlik Beraberlik Bildiren İle li Edat Grubu + İsimlik Ait Olma Bildiren İle li Edat Grubu + İsimlik Durum Bildiren İle li Edat Grubu + İsimlik Yönelme Grubu + İsimlik Konum Bildiren Yönelme Grubu + İsimlik Bulunma Bildiren Yönelme Grubu + İsimlik Gibi Anlamı Bildiren Yönelme Grubu + İsimlik Durum Bildiren Yönelme Grubu + İsimlik Belirtisiz İsim Tamlaması + İsimlik Renk Bildiren Belirtisiz İsim Tamlaması + İsimlik Sadece Anlamı Bildiren Belirtisiz İsim Tamlaması + İsimlik Miktar Bildiren Belirtisiz İsim Tamlaması + İsimlik Sıfat Tamlaması + İsimlik Ölçü Bildiren Sıfat Tamlaması + İsimlik Benzerlik Bildiren Sıfat Tamlaması + İsimlik Biçim Bildiren Sıfat Tamlaması + İsimlik Nicelik Bildiren Sıfat Tamlaması + İsimlik Bulunma Grubu + İsimlik Zincirleme İsim Tamlaması + İsimlik İsim-fiil Grubu + İsimlik Önüne Zarf Alan Sıfat Unsurları İKİNCİ BÖLÜM SIFAT SAYILARINA GÖRE SIFAT TAMLAMALARI Zincirleme Sıfat Tamlaması Sıfat + Sıfat Tamlaması...240

17 xiv Sıfat Tamlaması + İsim Sıfat Tamlaması+lI/+lU + İsim Sıfat Tamlaması+lIk/+lUk + İsim Birden Çok Sıfatı Unsuru Olan Sıfat Tamlamaları.271 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DEĞERLENDİRME Sıfat ve İsim Unsurunun Niteliğine Göre Sıfat Tamlamaları Sıfat + İsim Sıfat + İsimlik Sıfatımsı + İsim Sıfatımsı + İsimlik Sıfatlık + İsim Sıfatlık + İsimlik Önüne Zarf Alan Sıfat Unsurları Sıfat Sayılarına Göre Sıfat Tamlamaları SONUÇ 293 KAYNAKÇA..294 ÖZ GEÇMİŞ..297

18 xv KISALTMALAR A. Acı AK... Akhisarlı AB... Aylı Bıçak ABU Ay Büyürken Uyuyamam AKM... Anası Kızından Maya ANH Abdoş Ne Haber BİÇ.. Bayırda İki Çardak bk.. Bakınız ÇDS. Çizme Delil Sayılmaz D.. Dertli GA Göz Açmak GÇ Gözleri Çakır HAN. Hanım HOV. Hovarda HOR. Horoz HG Helvacı Güzeli HGe.. Halim Gelecek İ İğneci KKD. Kayacık ın Kadınları KK Kaymak Kız MK Mısırlar Kımıldıyor P Pan s. Sayfa SA. Soluk Almak TK. Tanrının Kırlarında UBG...Uzun Bir Gece V...Vasfiye v b..ve benzeri, ve başkaları, ve başkası, ve bunun gibi Y Yük

19 xvi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1 (Niteleme Bildiren Sıfat Tamlamaları) Tablo 2 (Belirtme Sıfatıyla Kurulan Sıfat Tamlamaları). 286 Tablo 3 (Sıfat + İsimlik) Tablo 4 (Sıfatımsı + İsim) Tablo 5 (Sıfatımsı + İsimlik) Tablo 6 (Sıfatlık + İsimlik)..289 Tablo 7 (Sıfatlık + İsimlik)..290 Tablo 8 (Önüne Zarf Alan Sıfatlar).292 Tablo 9 (Sıfat Sayılarına Göre Sıfat Tamlamaları)..292

20 1 0. GİRİŞ Konu İncelememizde, Necati Cumalı nın, özellikle de İzmir çevresi başta olmak üzere, Ege yöresinde gözlemlediği kadın-erkek ilişkilerini, bu ilişkilerin nedenleri ve ortaya çıkardığı sonuçları ele aldığı Ay Büyürken Uyuyamam adlı öykü kitabındaki yirmi altı öyküde yer alan sıfat tamlamaları esas alınmıştır Amaç Bu çalışmamızda, Necati Cumalı nın Ay Büyürken Uyuyamam adlı eserinden yola çıkarak, sıfat tamlamalarını hem yapı hem de anlam bakımından incelemek ve bunların dile kattığı anlam inceliklerini, bu yapıları oluşturan unsurları ortaya koymayı hedefledik. İncelememizde bu yapıları ve bu yapıların önüne geldikleri isimlere kattıkları anlamları ortaya koymaya çalıştık Yöntem ve İçerik İncelememize konu olan metindeki sıfat tamlamalarını Sıfat ve İsim Unsurunun Niteliğine Göre Sıfat Tamlamaları ve Sıfat Sayılarına Göre Sıfat Tamlamaları olmak üzere iki ana başlık altında ele aldık. Sıfat ve İsim Unsurunun Niteliğine Göre Sıfat Tamlamaları bölümünde Sıfat + İsim, Sıfat + İsimlik, Sıfatımsı + İsim, Sıfatımsı + İsimlik, Sıfatlık + İsim, Sıfatlık + İsimlik, Önüne Zarf Alan Sıfat Unsurları şeklinde yedi alt başlığa yer verildi. Sıfat Sayılarına Göre Sıfat Tamlamaları ise Zincirleme Sıfat Tamlamaları ve Birden Çok Sıfatı Olan Sıfat Tamlamaları olmak üzere iki alt başlıkta incelendi. Sıfat + İsim alt başlığında, metinde yer alan niteleme ve belirtme sıfatlarına değinildi. Varlıkların durum, biçim, renk, sahiplik, farklılık, huy gibi çeşitli niteliklerini gösteren niteleme sıfatları, basit, türemiş ve birleşik sıfat ayrımı gözetilmeksizin bir arada incelenmiş, belirtme sıfatları, incelediğimiz malzemede bulunan belirsizlik, işaret, sayı ve soru sıfatları alt başlığında ele alınmıştır. Bu alt

21 2 başlıklar da yine kendi içinde alt başlıklara ayrılmıştır. Belirsizlik Sıfatları başlığı altında incelediğimiz Bir sıfatını da Bir in tek olarak sıfat olması ve Bir in sözcük grubu şeklinde sıfat olması şeklinde iki bölümde ele aldık. Bir sıfatının iki farklı şekilde tamlama oluşturması nedeniyle böylesi bir ayrıma gitme gerekliliği ortaya çıktı. Bir sıfatının diğer sıfatlarla bir araya gelerek oluşturduğu sıfat tamlamalarında tamlama içerisinde farklı yerlerde kullanılmasından ortaya çıkan anlam belirsizlikleri nedeniyle bu örnekleri de grup şeklinde ele alarak Bir belirsizlik sıfatının alt başlığında inceledik. Cümle içerisinde bir sıfat tamlamasının niteleneni veya belirtileni, isim unsuru olabildiği gibi, isim gibi kullanılan kelimeden büyük söz birlikleri de olabilir (Özmen, 2001, 117). Yine, Sıfat tamlamasında niteleyen veya belirten, sıfat unsuru olabildiği gibi, aslında sıfat olmayan, ancak çeşitli fiillerin, üzerine sıfat-fiil ekini alarak oluşturdukları sıfat-fiillerin ya da +ki aitlik ekini alan isimlerin de ismin önünde sıfat göreviyle yer aldıkları ve sıfatımsı olarak adlandırıldıkları, bununla birlikte, çeşitli kelime gruplarının da ismin önüne gelerek sıfatlığı oluşturdukları görülür (Özmen, 2001, 119). Metinde yer alan ve isim ya da sıfat unsurunun niteliğine göre başlıklandırma yoluna gidilmiştir. Zarfların, sıfat unsurlarının önüne gelerek onlarda derecelendirme, benzerlik, üstünlük ya da karşılaştırma gibi anlam ayrımlarını oluşturdukları örnekler ise yapısal açıdan diğer örneklere göre farklılık arz etmeleri nedeniyle Önüne Zarf Alan Sıfat Unsurları başlığında incelenmiştir. İkinci bölümde yer verdiğimiz Sıfat Sayılarına Göre Sıfat Tamlamaları nda ise Zincirleme Sıfat Tamlamaları ve Birden Çok Sıfatı Olan Sıfat Tamlamaları nı inceledik. Zincirleme Sıfat Tamlamaları alt başlığını da kendi içinde Sıfat + Sıfat Tamlaması, Sıfat tamlaması + İsim, Sıfat tamlaması+li/+lu + İsim, Sıfat tamlaması+lik/+luk + İsim olmak üzere dört alt başlıkta ele aldık. Bundaki amacımız, sıfat tamlamalarının iç içe girip zincirlenerek karmaşık yapılar oluşturmasıyla kurulan zincirleme sıfat tamlamalarının, bu yapıları, içerisinde kaç şekilde barındırdığını ortaya koymaktı (Şimşek, 1987, 349). Bir varlığın kaç niteliği varsa ismin önüne o sayıda sıfat getirilmesiyle oluşan sıfat tamlamalarını da Birden Çok Sıfatı Olan Sıfat Tamlamaları başlığı altında inceledik (Şimşek, 1987, 349).

22 3 İncelediğimiz eserdeki sıfat tamlamalarını yapı ve anlam açısından ayrı başlıklar altında incelemek yerine, anlam ve yapı birbirinden ayrılamayacağı için yapısal inceleme içerisinde anlamsal incelemeye de yer vermeye çalıştık. İncelememize esas olan eserdeki örnekleri sıralamadan önce, konuyla ilgili terimlerin tanımlarına, açıklamalarına yer verilmiştir. Açıklamaları daha anlaşılır kılmak amacıyla açıklama yapılan konuyla ilgili örneklere de yer verilmeye çalışılmıştır. Tamlama ve açıklamalardan sonra, konu başlığı altında kaç tane örneğin yer aldığı, bunların da kendi içinde alt gruplar oluşturup oluşturmadığı, oluşturuyorsa bunların geçtiği örnek sayıları da belirtilmiştir. Ana başlıklar altında, o bölüm boyunca yapılan işlemlere, ele alınacak alt başlıklara genel ifadelerle yer verilmiştir. Örneklerin sıralaması yapılırken de cümlelerin alfabetik sıralaması değil, sıfat tamlamaları esas alınarak bunlar, alfabetik sıralamaya göre verilmiştir. Cümle içinde geçen sıfat tamlamalarını vurgulamak amacıyla niteleyen ya da belirten ve nitelenen ya da belirtilen unsurlar koyu harflerle yazılmış, bunların altı çizilerek de bu unsurlar, cümledeki diğer unsurlardan ayrılmıştır. Ayrıca Birden Çok Sıfatı Olan Sıfat Tamlamaları içinde yer alan zincirlemeli unsurları da göstermek amacıyla bu örnekleri bir kere de Zincirleme İsim Tamlaması bölümünde inceledik. Böylece bazı cümleler, farklı başlıklar altında birkaç kez tekrarlanmıştır. Eserde yer alan öykü adları kısaltmalarla belirtilmiş ve bunlar da her cümlenin bitiminde parantez içerisinde yazılmıştır. Bu öykülerin açılımlarına Kısaltmalar bölümünde yer verilmiştir. Değerlendirme ve Sonuç Bölümü nde yapı ve anlam bakımından incelediğimiz sıfat tamlamalarının kullanım sıklıkları sayısal veriler belirtilerek tablolar şeklinde ifade edilmiştir İncelemeyle İlgili Kuramsal Bilgi Çalışmamız için incelediğimiz kaynaklarda sıfatlar için, genellikle İsimlerin önüne gelerek onları niteleyen, onların nasıl olduklarını gösteren veya isimleri türlü şekillerde belirten sözcüklerdir. gibi tanımlamalar yapılmıştır. Bununla birlikte, birtakım adlandırmalarda ayrılık olduğu ve bazı sıfat örneklerinin farklı başlıklar

23 4 altında ele alındığı da görülmektedir. İlk, son, sonuncu sıfatlarını Muharrem Ergin (1999, 246), Haydar Ediskun (1993, 135), Fuat Bozkurt (2000, 48), Tahir Nejat Gencan (2001, 202), Tahsin Banguoğlu (1995, 354), Muhittin Bilgin (2000, 213), Mahzar Kükey (2003, 256), Tufan Demir (2004, 296) sıra belirttiği için sıra sayı sıfatı olarak değerlendirirken, Zeynep Korkmaz (2003, 390) bu sıfatları asıl sayı sıfatları başlığı altında değerlendirmeyi tercih etmiştir. Nurettin Koç (1990, 134) ve Mehmet Hengirmen (1997, 141) ise bu konuda herhangi bir görüş bildirmemişlerdir. Yine Zeynep Korkmaz (2003, 395), Muharrem Ergin (1999, 249), Haydar Ediskun 1993, 137), Tahsin Banguoğlu (1995, 352) belirsizlik sıfatı terimini kullanırken; Fuat Bozkurt (2000, 50), Muhittin Bilgin (2000, 218), Tahir Nejat Gencan (2001, 203), Nurettin Koç (1990, 138), Mazhar Kükey (2003, 245), Mehmet Hengirmen (1997, 139) belgisiz sıfat terimini tercih etmişlerdir. Muharrem Ergin (1999, 246) ve M. Atâ Çatıkkaş (1996, 184) niteleme sıfatı yerine vasıflandırma, Tahsin Banguoğlu (1995, 345) ise vasıflama ; işaret sıfatı yerine Muhittin Bilgin (2000, 207), Fuat Bozkurt (2000, 50), Tahsin Banguoğlu (1995, 351), Mahzar Kükey (2003, 237), Nurettin Koç (1990, 132) gösterme, Tahir Nejat Gencan (2001, 198) im ; üleştirme sıfatı yerine Tahsin Banguoğlu (1995, 354) üleme sıfatını; Rasim Şimşek (1997, 346), Mahzar Kükey (2003, 231), Nurettin Koç (1990, 129) sıfat terimi yerine önad terimini tercih etmişlerdir. Sıfat gibi görev yapan sözcük gruplarını Mehmet Özmen sıfatlık, sıfat-fiil eklerini alarak geçici olarak sıfat görevi üstlenen sözcükleri ise sıfatımsı olarak adlandırmıştır (2001,119). Ancak bizim, incelememizde sıfatımsı olarak adlandırdığımız ve fiiller üzerine gelerek onları geçici bir süre için sıfatlaştıran sıfat-fiil ekli sözcüklere ve sözcük gruplarıyla kurulan sıfat tamlamalarına Neşe Atabay ve arkadaşları türemiş sıfatlar başlığı altında yer vererek bunları ortaç (1983, 86), Vecihe Hatipoğlu ortaçlardan kurulan sıfat tamlaması (1982, 26), Tufan Demir ortaçlar (2004, 460), Rasim Şimşek ortaçlarla kurulan önad takımları (1987, 354), Nurettin Koç ortaçlar (1990, 309), Haydar Ediskun sıfat-fiil ya da ortaç (1993, 149), Tahir Nejat Gencan ortaç görevli niteleme sıfatları (2001, 213), Mahzar Kükey ortaçlar (önadeylemler) (2003, 432), başlığında değinmişlerdir. Sıfatlık olarak adlandırdığımız ve isimlere veya isimliklere gelerek onların sıfatı olan sözcük grupları için bu tür bir adlandırma yapılmamıştır; ancak sözcük grubu şeklinde sıfat görevi yapan gruplara Zeynep Korkmaz kelime gruplarından oluşan sıfatlar (2003, 349), Haydar Ediskun kurallı