İÇİNDEKİLER TABLOLAR...İİİ ŞEKİLLER... V 1. GELİR DAĞILIMININ TANIMI VE ÖNEMİ...1

Transkript

1

2 İÇİNDEKİLER TABLOLAR...İİİ ŞEKİLLER... V 1. GELİR DAĞILIMININ TANIMI VE ÖNEMİ BOLU İLİ İÇİN GELİR DAĞILIMININ TESPİTİ Giriş Verilerin Elde Edilmesi Gelir Dağılımı ile İlgili Bulgular Fert Sayısı İtibariyle Hane Gruplarının Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelirleri Toplam, Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelir Gelir Getiren Fertler Kişisel Gelir Dağılımı Fonksiyonel Gelir Dağılımı İşteki Duruma Göre Gelir Dağılımı Gelir Dağılımı ve Yerleşim Yeri Gelir Dağılımı ve Eğitim Gelir Dağılımı ve Yaş Gelir Dağılımı ve Cinsiyet Kamu ve Özel Sektörde Gelir Dağılımı İSTİHDAM İşgücünün Durumu Genel Olarak ve Cinsiyet İtibariyle İstihdam Durumu Yerleşim Yerine ve Cinsiyete Göre İstihdam Durumu İşgücüne Dahil Olmayanlar Aynı İşte Çalışmama Nedenleri TASARRUF ARAÇLARI Tasarruf Yapma Oranları Tasarrufların Değerlendirilmesi YOKSULLUK Tanım Hane İtibariyle Yoksulluk Fert İtibariyle Yoksulluk Yerleşim Yeri İtibariyle Yoksulluk İşteki Durum İtibariyle Yoksulluk Eğitim Durumu İtibariyle Yoksulluk Medeni Hal İtibariyle Yoksulluk Yaş Aralıkları İtibariyle Yoksulluk...41 i

3 6. BOLU İLİNDE GELİR DAĞILIMINI ve YOKSULLUĞU BELİRLEYEN FAKTÖRLER BOLU İLİNDE GELİR DAĞILIMINI İYİLEŞTİRMEYE YÖNELİK ÖNERİLER Hedef ve Politikalar Verilerin Toplanması ile İlgili Öneriler FİYAT VE FİYAT HAREKETLERİ Verinin Kaynağı ve Elde Ediliş Yöntemi Enflasyon Oranları BÜYÜME HEDEFLERİ...52 EK1: GELİR EŞİTSİZLİĞİ TEORİLERİ...56 Yetenek Teorisi...56 Stokastik Teorisi...56 Bireysel Tercih Teorisi...57 Beşeri Sermaye Teorisi...57 Eğitim Eşitsizliği Teorisi...58 Miras Teorisi...58 Ömür Dönüşüm Teorisi...58 EK2: GELİR DAĞILIMI EŞİTSİZLİĞİNİN TESPİTİNDE KULLANILAN İNDEKS ve YÖNTEMLER...59 Gini Katsayısı...59 Yüzde Paylar Analizi...59 Quantile Oranı...59 Varyasyon Katsayısı...60 Ayrıştırma...60 Diğer...60 EK3: TABLOLAR...61 KAYNAKÇA...68 ii

4 TABLOLAR Tablo 01. Fert Sayısı İtibariyle Gruplanmış Hanelerin Yıllık Ortalama Geliri(Milyon TL)...6 Tablo 02. Fert Sayısına Göre Gruplanmış Hanelerde Kişi Başına Düşen Yıllık Ortalama Gelir (Tüm fertler, Milyon TL)...7 Tablo 03. Hanelerdeki Ortalama Kişi Sayısı ve Kişi Başına Düşen Ortalama Gelir (Milyon TL).8 Tablo 04. Hanelerdeki Ortalama Kişi Sayısı ve Kişi Başına Düşen Ortalama Gelir (Milyon TL).8 Tablo 05. Gelir Getiren Fertlerin Dağılımı ve Ortalama Gelirleri (12+ Yaş)...9 Tablo 06. Bolu Hanehalklarının yüzde 20 lik Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı...12 Tablo 07. Hanehalklarının yüzde 20 lik Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı (Kent)...13 Tablo 08. Hanehalklarının yüzde 20 lik Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı (Kır)...13 Tablo 09. Faktörel Gelir Dağılımı (%)...14 Tablo 10. Faktörel Gelir Dağılımı (%)...15 Tablo 11. Ücretli, Maaşlı ve Yevmiyeli İşgücünün Toplam İstihdam ve Gelirdeki Payları...16 Tablo 12. Hanehalklarının İşteki Durumlarına Göre Gelir Dağılımı...16 Tablo 13. Yerleşim Yerlerinde Hanehalklarının İşteki Durumlarına Göre Gelir Dağılımı...17 Tablo 14. Yerleşim Yerlerine Göre Hanehalklarının Ortalama Geliri ve Gini Katsayıları...18 Tablo 15. Fertlerin Öğrenim Durumları (15+ yaş)...19 Tablo 16. Öğrenim Durumlarına Göre Gelir Getiren Fertler (12+ yaş)...20 Tablo 17. Öğrenim Durumlarına Göre Gelir Getiren Fertlerin Toplam Gelirden Aldıkları Pay (12+ yaş)...20 Tablo 18. Öğrenim Durumlarına Göre 12 Ay Boyunca Gelir Getiren Fertlerin Ortalama Gelirleri (Milyon TL)...21 Tablo 19. Yaş Aralıklarına Göre Yıllık Ortalama Gelir ve Genel Ortalama Gelirden Sapma (Milyon TL)...23 Tablo 20. Cinsiyete Göre Fert Sayısı ve Gelir Dağılımları...23 Tablo Ay Boyunca Çalışan Ücretli, Maaşlı ve Yevmiyeli Fertlerin Dağılımı...24 Tablo 22. Sürekli Çalışan Ücretli, Maaşlı ve Yevmiyeli Fertlerin Yıllık Toplam ve Ortalama Gelirleri (Milyon TL)...24 Tablo 23. Maaş, Ücret ve Yevmiye Gelirlerinin Toplam Kişisel Gelirlere Oranı...25 Tablo 24. Genel İşgücü Durumu...26 Tablo 25. Yerleşim Yerine ve Cinsiyette Göre İşgücü Durumu...27 Tablo 26. Nedene Göre İşgücüne Dahil Olmayanlar (15+ Yaş)...28 Tablo 27. Cinsiyet ve Nedene Göre İşgücüne Dahil Olmayanlar (15+ Yaş)...29 Tablo Ay Boyunca Aynı İşte Çalışmama Nedeni (15+ yaş)...30 Tablo 29. Tasarruf Yapma Oranları...31 Tablo 30. Tasarruf Yapanların En Çok Tercih Ettikleri Tasarruf Araçları...32 Tablo 31. En Çok Tercih Edilen Tasarruf Araçları...32 Tablo 32. Yoksul Hane Sayısı (Günlük Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...34 Tablo 33. Yoksul Hane Sayısı (Günlük Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...34 Tablo 34. Hane büyüklükleri İtibariyle Yoksul Hane Sayısı (Günde Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...35 Tablo 35. Hane büyüklükleri İtibariyle Yoksul Hane Sayısı (Günde Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...35 Tablo 36. İl Genelinde Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...36 Tablo 37. İl Genelinde Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...36 iii

5 Tablo 38. Kent Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar).37 Tablo 39. Kent Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar).37 Tablo 40. Kır Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...37 Tablo 41. Kır Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...38 Tablo 42. İşteki Durum İtibariyle Yoksulluk (%)...38 Tablo 43. Eğitim Durumu İtibariyle İl Genelinde Yoksul Sayısı (Günde Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri ve 12 + Yaş Üzeri Olanlar)...39 Tablo 44. Eğitim Durumu İtibariyle İl Genelinde Yoksul Sayısı (Günde Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri ve 12 + Yaş Üzeri Olanlar)...39 Tablo 45. Medeni Hal İtibariyle Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri ve 12+ Yaş Üzeri Olanlar)...40 Tablo 46. Medeni Hal İtibariyle Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri ve 12 Yaş Üzeri Olanlar)...41 Tablo 47. Yaş Aralıkları İtibariyle Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 1 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...41 Tablo 48. Yaş Aralıkları İtibariyle Yoksul Fert Sayısı (Günde Kişi Başına 2 ABD Dolarından Az Geliri Olanlar)...42 Tablo 49. Bolu Aylık Fiyat İndeksleri ( )...51 Tablo 50. Bolu İli Gerçek ve Trend GSYIH Büyüklükleri ve Büyüme Oranları...52 Tablo EK1. Yerleşim Yerleri İtibariyle Hanehalkları ve Toplam Gelir Dağılımı (%)...61 Tablo EK2. Hanehalklarının yüzde10 luk Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı...61 Tablo EK3. Diploması Olmayanların Okuryazarlıkları İle İlgili Dağılımı (12+ yaş)...61 Tablo EK4. Okuryazar Olmayanların Yerleşim Yerine Göre Dağılımı (12+ yaş)...61 Tablo EK5. Okuryazar Olmayanların Cinsiyete Göre Dağılımı (12+ yaş)...62 Tablo EK6. Yakınlık Derecesi İtibariyle Gelir Getiren Fertler (yüzde)...62 Tablo EK7. Yakınlık Derecesi İtibariyle Fertler Gelirlerinin Toplam Hane Geliri İçindeki Payı62 Tablo EK8. Gelir Dilimi ve Yakınlık Derecesi İtibariyle Ortalama Yaş...62 Tablo EK9. Emekli ve Yaşlı (65+) Fert Gelirlerinin Toplam Hane Geliri İçindeki Payı (%)...63 Tablo EK10. Gayriresmi Eğitim...63 Tablo EK11. Miras İle İlgili Çeşitli Bulgular...63 Tablo EK12. Tarım Sektörü Gerçek ve Trend GSYİH Büyüklükleri ve Büyüme Oranları...64 Tablo EK13. Sanayi Sektörü Gerçek ve Trend GSYIH Büyüklükleri ve Büyüme Oranları...65 Tablo EK14. Hizmet Sektörü Gerçek ve Trend GSYIH Büyüklükleri ve Büyüme Oranları...66 Tablo EK15. Merkez İlçe ile İlçelerin İl GSYİH içindeki Payları...67 iv

6 ŞEKİLLER Şekil 01. Sabit Fiyatlar ile Bolu İlinin Yıllar İtibariyle GSYİH (1987 üretici Fiyatları ile)...2 Şekil 02. Yıllar İtibariyle Kişi Başına Düşen Gelir ($)...3 Şekil 03. Gelir Getiren Fertlerin Yaş Durumuna Göre Dağılımı...10 Şekil 04. Gelir Getiren Fertlerin Eğitim Durumuna Göre Dağılımı...10 Şekil 05. Yıllık % 3 Ekonomik Büyümenin Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi...45 Şekil 06. Yıllık % 5 Ekonomik Büyümenin Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi...46 Şekil 07. Bolu ve Türkiye Yıllık Enflasyon Oranları...49 Şekil 08. Bolu ve Ankara Yıllık Enflasyon Oranları...49 Şekil 09. Bolu ve İstanbul Yıllık Enflasyon Oranları...50 Şekil 10. Bolu ve Zonguldak Yıllık Enflasyon Oranları...50 Şekil 11. Bolu İli GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...54 Şekil EK1. Bolu İli Tarım Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...64 Şekil EK2. Bolu İli Sanayi Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...65 Şekil EK3. Bolu İli Hizmet Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...66 v

7 1. GELİR DAĞILIMININ TANIMI VE ÖNEMİ Gelir dağılımı, üretim faktörleri tarafından elde edilen gelirin çeşitli kriterlere göre belirlenmiş gruplar veya fertler arasındaki dağılımını ifade eder. Beli bir dönemde toplum tarafından yaratılan gelirin büyük bir oranına az sayıdaki ferdin sahip olması durumunda, gelirin adaletsiz veya eşit olmayan dağılımı sözkonusudur. Bunun aksine, toplum tarafından elde edilen gelirin bütün fertler arasında aynı oranda dağılması gelirin adaletli veya eşit dağılımı olarak ifade edilir. Gelirin adaletsiz dağılımı çeşitli sosyal ve ekonomik sorunları beraberinde getirir: Gelir dağılımdaki adaletsizlik ekonomik büyümeyi olumsuz etkiler. Son zamanlarda geliştirilen ekonometrik yöntemler, daha güvenilir bir şekilde toplanan veriler ve gelişmiş bilgisayarlar ile yapılan araştırmalar, çeşitli nüfus grupları arasındaki gelir farklılıklarının yatırım eğilimleri, politik istikrarsızlık ve sosyal barış üzerinde yarattığı olumsuzluklardan ötürü ekonomik büyümenin gerçekleşmesine engel olduğu yönünde bulgular sunmuştur. Hanehalkları arasında önemli sayılabilecek gelir farklılıkları, yiyecek, giyecek ve barınma gibi temel ihtiyaçlarını karişılayamayan ve eğitim ile sağlık hizmetlerinden yararlanamayan fertlerin sayısının toplam nüfus içindeki oranının yükselmesine neden olur. Gelirin adaletsiz dağılımı suç işleme oranını yükseltir. Kendi gelir seviyesinin diğer insanlara göre düşük olduğunu düşünen kişi toplum tarafından mağdur bırakıldığını düşünebilmektedir. Bu düşüncenin doğurduğu tepki ise, gayri meşru yollardan kendisinden ekonomik olarak daha iyi durumda olan insanlara ulaşma olarak somutlaşabilmektedir. Gelir adaletsizliğinin var olduğu bir ortamda ekonomik büyümeyi hedefleyen politikaların uygulanması gelir dağılımını daha da bozar. Böyle bir ortamda verilen teşvik ve kredilerden nüfuz sahibi yüksek gelir mensuplarının daha çok yararlanması, uygulanan politikaların getirisinden yine üst gelir grubuna mensup fertlerin yararlanması gibi bir sonuç doğmaktadır. Gelir farklılıklarının oldukça yüksek olması, toplumun gelir farklılıkları için gösterdiği tahammül sınırını aşağı doğru çeker. Yeterince beslenemeyen ve sağlıksız koşullarda yaşayan hanehalklarının oransal olarak yüksek olması çocuk ölümlerinin artmasına neden olur. Düşük gelir gruplarında yaşayan insanların içinde bulundukları olumsuz ekonomik ve sosyal çevre koşullarının, bu koşullarda doğup büyüyen çocukların zihinsel ve fiziksel gelişimi üzerinde yarattığı olumsuzluklardan ötürü, devletçe uygulanan eşit eğitim uygulaması eğitim eşitsizliği ile sonuçlanır. Buradaki eşitsizlik, eğitim olanaklarından eşitsiz bir şekilde faydalanma değil, aynı eğitim kurumunda ve hata aynı sınıfta, fertlerin farklı ekonomik ve sosyal geçmişleri nedeniyle, benzer eğitim olanaklarından yararlanmada farklılık göstermesi olarak düşünülmelidir. Suç oranı, eğitimsizlik, güvensizlik, umutsuzluk ve istikrarsızlık gibi faktörler toplumsallık güdüsünü yok eder. Gelirin gruplar veya fertler arası eşit dağılımı tercih edilen bir durum olmak ile beraber, çeşitli faktörlerden ötürü sözkonusu eşitlik gerçekleşmeyebilir. Bireysel yetenek farklılıkları, stokastik faktörler olarak adlandırılan ve önceden öngörülmeyen veya kontrol edilemeyen doğal felaketler, savaşlar veya keşifler gibi faktörler, bireysel tercih farklılıkları, beşeri sermaye farklılıkları,

8 eğitim eşitsizlikleri, miras ve yaş gibi faktörler gelirin adaletsiz dağılmasına neden olabilmektedir 1. Gelir dağılımının eşitsizlik derecesinin tespitinde çok sayıda yöntem ve indeks kullanılır. Gini katsayısı, yüzde paylar analizi, quantile oranı, varyasyon katsayısı, ayrıştırma, varyans, logaritmik varyans sözü edilen yöntem ve indekslerden birkaçıdır 2. Bu indeks ve yöntemler sonucunda elde edilen bulgulara göre gelir dağılımını iyileştirici politikalar geliştirilir. Geliştirilen politikalar gelir dağılımını doğrudan etkileyeceği için, dağılımın tespitinde uygun yöntem veya indeksin seçimi oldukça önemli olmaktadır. 2. BOLU İLİ İÇİN GELİR DAĞILIMININ TESPİTİ 2.1. Giriş Bolu, son yıllarda hızla gelişen illerden birisidir. Şekil 01 de, yılları arasında, ilin GSYİH sında meydana gelen gelişme gösterilmektedir 3. Şekildeki değerlere göre, Bolu ili (Düzce dahil) 1993 ve 1999 yılları dışında sürekli olarak büyümüştür yılları arasında ortalama olarak her yıl yüzde 4 lük büyüme gerçekleştiren Bolu, bu süre zarfında GSYİH sını yaklaşık olarak 2 katına çıkarmayı başarabilmiştir. Belirtilen dönemde, en düşük büyümeyi yüzde -2 ile 1993 yılında ve en yüksek büyümeyi yüzde 21,4 ile 2000 yılında gerçekleştirmiştir. Şekil 01. Sabit Fiyatlar ile Bolu İlinin Yıllar İtibariyle GSYİH (1987 üretici Fiyatları ile) * Bolu ve Düzce illerinin GSYİH değerleri toplamıdır. ** Veri Kaynağı DİE. Benzer gelişmeyi kişi başına düşen gelirde de görmek mümkündür. Bazı yıllarda görülen düşüşlere rağmen, ABD doları cinsinde kişi başına düşen gelirde yükselen bir trend görmek 1 Bu faktörleri açıklayan teoriler EK1 de daha detaylı bir şekilde ele alınmıştır. 2 Gelir eşitsizliğinin tespitinde kullanılan yöntem ve indeksler ile ilgili detaylı bilgi EK2 de yer almaktadır. 3 Şekildeki değerler 1999 yılında Bolu dan ayrılan Düzce nin değerlerini de içermektedir. DİE sadece 2000 yılı için her iki ilin değerlerini ayrı olarak yayınlamıştır yılına ait değerler her iki il için ayrı olarak yayınlanmadığından, 2000 yılında illerin gösterdiği gelişmeyi ayrı olarak görmek mümkün değildir. Önceki yıllarla karşılaştırma yapabilmek için, her iki ilin 2000 yılına ait GSYİH larının toplam değerleri kullanılmıştır. 2

9 mümkündür yılında $ olan kişi başına düşen gelir, 2000 yılında (her iki ilin ortalaması) $ olarak gerçekleşmiştir yılında, DİE tarafından sadece Bolu ili için tahmin edilen kişibaşına GSYİH $ dır. Bolu GSYİH ve kişi başına düşen gelirde Türkiye şartlarında genel olarak olumlu bir tablo çizmektedir. Hanelerin eline geçen gelirin dağılımının tespiti ile ilgili geçmişte herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu bölümde, ilk kez 2000 yılı için gerçekleştirilen bu çalışmanın özeti bu bölümde yer almaktadır. Şekil 02. Yıllar İtibariyle Kişi Başına Düşen Gelir ($) * Hesaplamalara esas olan GSYİH, Bolu ve Düzce ilerinin değerlerinin toplamından ibarettir ** Veri Kaynağı DİE Verilerin Elde Edilmesi Gelir dağılımını tespit etmek için gerekli olan veriler Bolu ilindeki tüm haneler ve yerleşim yerlerini kapsayacak şekilde 2000 Yılı Hanehalkı Gelir Dağılımı anket çalışması ile elde edilmiştir. Anket çalışması tabakalı çok aşamalı olasılık küme örnekleme yöntemi ile seçilen 556 hanede gerçekleştirilmiştir. Çalışmada kullanılan anket formlarının hazırlanmasında iki temel kaynaktan faydalanılmıştır. Birinci kaynak T.C. Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) ve ikinci kaynak ekonomi genel yazınıdır. DİE uzmanlarının hazırladığı anket formları esas alınarak anket formlarının genel çerçevesi oluşturulmuştur. Bu formlara, ekonomi biliminin gelir dağılımı ile ilgili yazınından faydalanılarak DİE nin başvurduğumuz çalışmalarında yer vermediği gayri resmi eğitim, 7 yaş öncesi eğitim ve çeşitli miras bilgileri ile ilgili başlıklar ilave edilmiştir. Pilot çalışma ile tesadüfi olarak seçilen hane ve kişiler üzerinde denenmek suretiyle son şekli verilen anket formu aşağıdaki temel bölümleri içermektedir: - Hanehalkı Tanıtım ve Soru Kağıdı İşletim Bilgileri - Konut ve Konut Kolaylıkları - Ekonomik Durum 3

10 - Hanehalkı Bileşimi, İstihdam ve Gelir Durumu - Hanehalkı Bileşimi - Maaş Ücret ve Yevmiye Gelirleri - Müteşebbis Gelirleri - Değiştirilen İş Gelirleri - Diğer İş (Ek İş) Gelirleri - Faaliyet Dışı Elde Edilen Gelirler - Ev Üretimi Gelirleri - Miras ve Gayriresmi Eğitim Anketlerin hanelerde uygulanması için ihtiyaç duyulan anketörler Abant İzzet Baysal Üniversitesi Gölköy yerleşkesinde eğitim gören öğrenciler arasından ilan vermek suretiyle seçilmişlerdir. Seçilen anketörler teorik ve uygulamalı eğitim sürecinden geçtikten sonra anketleri uygulayacak seviyeye gelmişlerdir. Anketlerin uygulanacağı hanelerin seçiminde, kayıt sisteminin olmadığı yerler için en uygun yöntem olarak kabul edilen Tabakalı Çok Aşamalı Olasılık Küme Örneklemesi yöntemi kullanılmıştır. Yöntem gereği, önce örneklemenin çerçevesi belirlenmiştir. Buna göre, Bolu İlinin tüm yerleşim birimleri ilk aşamada örnekleme çerçevesine dahil edilmiştir. Böylece ilde bulunan tüm hanelere eşit olasılıkla seçilme şansı verilmiştir. Ancak, okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastane ve hapishaneler ile kışla ve ordu evleri örnekleme çerçevesinin dışında tutulmuşlardır. Örnekleme çerçevesi belirlendikten sonra tüm yerleşim birimleri üç tabakaya ayrılmıştır. Bunlar, - Bolu il merkezi - İlçeler - Köyler Tabakaların belirlenmesinden sonra her tabaka için kümeler belirlenmiştir. Küme birbirine komşu 18 hane olarak tanımlanmıştır. Kümelerin seçimi, Bolu il merkezinde tek aşamada gerçekleştirildiği halde, ilçe ve köylerde iki aşamada gerçekleştirilmiştir. İlçeler için belirlenen tabakadan, önce tesadüfi yöntem ile ilçeler seçilmiş ve daha sonra seçilen ilçelerde yine tesadüfi yöntem ile kümeler belirlenmiştir. Benzer şekilde, köyler için belirlenen tabakadan önce köyler ve daha sonra kümeler belirlenmiştir. Örnekleme hacmi belirlenirken, zaman ve maliyet olmak üzere iki temel kısıtlayıcı faktör gözönünde bulundurulmuştur. Bu kısıtlayıcı faktörler çerçevesinde en uygun örnek hacminin tespiti için DİE kaynaklarından, ekonomi genel yazınından ve dünyanın çeşitli kentlerinde yapılmış benzer çalışmalardan faydalanılmıştır. Buna göre, Bolu ilinin tümü için 556 hane en uygun örnek hacmi olarak kabul edilmiştir. Gelir anketleri, seçilmiş örnek hanelerde 12 yaşından büyük tüm fertlere uygulanmıştır. 12 yaşından küçük fertlerin sadece demografik bazı bilgilerinin sorgulanması ile yetinilmiştir yılı boyunca askerlik, hastalık veya öğrencilik gibi herhangi bir gerekçe ile uzun süre hanede yaşayamayanlara anket uygulanmamıştır. 4

11 Anketlerde toplam olarak 18 anketör kullanılmıştır. Bolu il merkezi dışındaki yerleşim birimleri için her gün biri ekip başı olmak üzere 5 er kişilik bir ekip oluşturulmuştur. Bolu il merkezi için ekip sayısı iki olarak belirlenmiştir. Anketlerin uygulanması sırasında, belediye başkanları, muhtarlar, öğretmenler, memurlar, imamlar ve yerleşim birimlerinde sözü geçen kişilerden yardım alınmıştır. Bu kişiler, hanelerin ziyaret edilmesi, anket çalışmasının amacının örnek hanelere açıklanması, anketin hanelere kabul ettirilmesi ve anketörlerin güvenliği konularında yardımcı olmuşlardır. Ayrıca, büyük yerleşim yerlerinde, anket çalışmasından önce, bir anketör, bilgilendirmek ve yazılı olarak hazırlanmış açıklayıcı materyali vermek üzere seçilmiş haneleri ziyaret etmiştir. Her birim kümede hedeflenen sayıdaki hanede anket uygulaması gerçekleştikten sonra anketörler, kendilerinin uyguladığı formlar dışındaki formları, eksik bilgi, yazım hataları ve bilgi tutarsızlıkları için kontrol etmişlerdir. Bu kontrol işlemi yerleşim birimi terk edilmeden yapılmıştır. Kontrol işlemi sonucunda tespit edilen sorunlar, haneler tekrar ziyaret edilmek suretiyle giderilmiştir. Anket çalışması 15 Mayıs - 15 Haziran 2001 tarihleri arasında, 2000 yılı içinde hanehalklarının elde ettikleri kullanılabilir gelirleri ile istihdam durumları sorgulanarak gerçekleştirilmiştir Gelir Dağılımı ile İlgili Bulgular Daha önce belirtildiği üzere, gelir anketi 556 hanede uygulanmıştır yılı boyunca bu hanelerde ikamet eden fert sayısı dir. Bu fertlerden, 12 yaşından büyük i ile yüz yüze görüşmek suretiyle gelir verileri elde edilmiştir. Öğrencilik, askerlik veya hastalık gibi gerekçelerle 2000 yıllı boyunca hanede bulunmayan fertlerin herhangi bir bilgisi sorgulanmamıştır. Anket uygulanan hanelerin yüzde 33,3 ü Bolu il merkezinde ve geri kalanı Bolu il merkezi dışında yer alan ilçe ve köylerde bulunmaktadır. Bu hanelerde yaşayan ferdin yüzde 49,5 i erkek ve yüzde 50,5 i kadındır. Gelir bilgileri sorgulanan kişinin yüzde 48,7 si erkek ve yüzde 51,3 ü kadındır. Bunların yüzde 69,3 ü Bolu il merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde ve geri kalanı ise Bolu il merkezinde ikamet etmektedir. Ayrıca gelir anketi uygulanan kişilerin yüzde 67,2 si evli, yüzde 25 i bekar ve yüzde 7,8 i ise dullardan oluşmaktadır. DİE çalışmalarında, yerleşim yerine göre yapılan gruplamalarda kent ve kır ayırımı yapılmaktadır. Nüfusu 20 binin üzerinde olan yerleşim yerleri kent, nüfusu 20 binin altında olan yerleşim yerleri ise kır adı altında gruplandırılmaktadır. Anket çalışmalarında, örnekleme seçiminde bu gruplama esas alınır. Ancak, Bolu ili için yaptığımız bu çalışmada, örneklem seçimi kent-kır ayırımına göre değil, Bolu il merkezi ve diğer yerleşim yerleri (ilçe ve köyler) ayırımına göre yapılmıştır. Oluşturduğumuz tablolarda, bu çalışmada yapılan ayrıma göre veriler yer aldığı gibi, önemli olduğunu düşündüğümüz durumlarda, Türkiye geneli ile karşılaştırma yapabilmek için, DİE nin belirlediği kent-kır ayırımına göre de hesaplamalar yapılmıştır. Kır-kent ayırıma göre, anket çalışması yapılan hanelerin yüzde 41,9 u kentsel yerleşim yerlerinde ve geri kalanında kırsal yerleşim birimlerinde yer almaktadır. 5

12 Fert Sayısı İtibariyle Hane Gruplarının Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelirleri Fert sayısına göre gruplanmış hanelerin yıllık ortalama gelirleri Tablo 01 de yer almaktadır. Tablo değerleri, fert sayısı itibariyle oluşturulan her grubun hane toplam gelirlerinin, her grupta yer alan hane sayısına bölünmesi ile elde edilmiştir. Buna göre, il genelinde ve Bolu il merkezinde 5 kişilik haneler en yüksek yıllık ortalama gelire sahip iken, diğer yerleşim yerlerinde 7 ve daha fazla fertten oluşan haneler en yüksek ortalama geliri elde etmektedir. Bütün yerleşim yerlerinde ise, tek kişilik haneler en düşük ortalama gelire sahiptir. Genel olarak, hanelerin yıllık ortalama geliri, fert sayısı ile orantılı olarak artma eğilimindedir. Ancak, Bolu il merkezinde, bu eğilimin 2 kişilik haneler tarafında bozulduğunu görebilmekteyiz. Bunun nedeni, Bolu il merkezinde iki kişilik hanelerde yaşayan fertlerin her ikisinin de sürekli çalışıyor olmasıdır. Ancak çocuk, üçüncü bir fert olarak aileye katıldığında, çalışan kadın ev hanımı statüsüyle işgücünden çekilmektedir. Kadının iş gücünden çekilmesi üç kişilik hanelerin ortalama gelirinde önemli sayılabilecek bir düşüşe neden olmaktadır. Tablo 01. Fert Sayısı İtibariyle Gruplanmış Hanelerin Yıllık Ortalama Geliri(Milyon TL) 7000,0 6000,0 5000,0 4000,0 3000,0 2000,0 1000,0 0, Bolu İl M erkezi 1610,1 5350,8 3703,4 5161,3 6597,0 5332,6 4735,5 Diğer Yerleşim Yerleri 1010,6 2351,6 4622,8 5097,9 5689,9 4912,1 6000,5 Toplam 1210,4 3426,7 4179,3 5126,2 5922,8 5001,6 5944,3 Fert sayısı itibariyle gruplandırılmış hanelerde kişi başına düşen yıllık ortalama gelir Tablo 02 de yer almaktadır. Tablodaki değerler, her hane grubunun toplam gelirinin, her hane grubunda yer alan hanelerde yaşayan toplam fert sayısına bölümü ile elde edilmiştir. Buna göre, Bolu il merkezinde iki kişilik hanelerde yaşayan fertlerin kişi başına düşen yıllık ortalama geliri en yüksek değere sahiptir. Bunun başlıca nedeni iki kişilik hanelerde hanehalkı reisi ile eşin sürekli çalışıyor olmasıdır. 6

13 En düşük ortalama gelir, yine Bolu il merkezinde, 7 ve daha fazla fert barındıran haneler için elde edilmiştir. Bolu il merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde, 3 kişilik hanelerde yaşayan fertler, kişi başına düşen en yüksek yıllık ortalama gelirlere sahiptir. Bu bulgulara göre, hanelerin kalabalık olması ile hanede bulunan fertlerin işgücüne dahil olmama ihtimalinin yüksekliği arasında doğru yönlü bir ilişki vardır. Bu nedenle, işgücüne dahil olmayan fertlerin sayısındaki fazlalık, kişi başına ortalama geliri düşürmektedir. Başka bir ifade ile, hanelerde gelir getiren fert sayısının toplam fert sayısıyla aynı oranda artmaması, hanelerde kişi başına düşen ortalama gelirdeki azalmanın temel nedenlerinden birini oluşturmaktadır. Tablo 02. Fert Sayısına Göre Gruplanmış Hanelerde Kişi Başına Düşen Yıllık Ortalama Gelir (Tüm fertler, Milyon TL) 3000,0 2500,0 2000,0 1500,0 1000,0 500,0 0, Bolu İl Merkezi 1610,1 2675,4 1234,5 1290,3 1319,4 888,8 631,4 Diğer Yerleşim Yerleri 1010,6 1175,8 1540,9 1274,5 1138,0 818,7 765,6 Toplam 1210,4 1713,4 1393,1 1281,6 1184,6 833,6 759, Toplam, Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelir İl geneli ve yerleşim yerlerine göre hanelerin toplam, ortalama ve kişi başına düşen yıllık gelirleri Tablo 03 te yer almaktadır. Tabloda görüldüğü gibi, il genelinde 525 hanenin yıllık toplam geliri 2 Trilyon 414 Milyar 807 Milyon TL dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 4 Milyar 599 Milyon TL ve aylık gelir 383 Milyon TL dir. Bu verilere göre, Bolu geneli için kişi başına düşen yıllık ortalama gelir 1 Milyar 171 Milyon TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak dır. Bolu il merkezindeki 185 hanenin yıllık toplam geliri 882 Milyar 956 Milyon TL dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 4 Milyar 851 Milyon TL ve aylık gelir 404 Milyon 284 TL dir. Bu bulgulara göre, Bolu il merkezi için kişi başına düşen yıllık ortalama gelir 1 Milyar 401 Milyon 7

14 TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak dir. Bolu il merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde bulunan 371 hanenin yıllık toplam geliri 1 Trilyon 531 Milyar 851 Milyon TL dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 4 Milyar 453 Milyon TL ve aylık gelir 371 Milyon TL dir. Bu verilere göre, bu yerleşim yerleri için kişi başına düşen yıllık ortalama gelir 1 Milyar 68 Milyon TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak dur. Tablo 03. Hanelerdeki Ortalama Kişi Sayısı ve Kişi Başına Düşen Ortalama Gelir (Milyon TL) Toplam Bolu İl Merkezi Diğer Yerleşim Yerleri Toplam Kişi Sayısı a Toplam Hane Sayısı Hanede Bulunan Ortalama Kişi Sayısı 3,9 3,5 4,2 Hanelerin Yıllık Toplam Geliri ,2 b , ,2 Hanelerin Yıllık Ortalama Geliri 4.599, , ,1 Hanelerin Aylık Ortalama Geliri 383,3 404,3 371,1 Kişi Başına Düşen Yıllık Gelir 1.171, , ,9 Kişi Başına Düşen Yıllık Gelir ($) 1.865, , ,2 a 2000 yılı boyunca hanede bulunan kişi sayısıdır. Askerlik, hastalık, öğrencilik vb. gerekçelerle hanede bulunmayan kişileri içermemektedir. b Hanedeki en az bir kişinin gelir beyanı güvenilir bulunmadığı durumda hanenin toplam geliri hane esaslı gelir analizlerinin dışında tutulmuştur. Bu değer izafi kira gelirlerini içermemektedir. Tablo 04. Hanelerdeki Ortalama Kişi Sayısı ve Kişi Başına Düşen Ortalama Gelir (Milyon TL) 8 Toplam Kent Kır Toplam Kişi Sayısı a Toplam Hane Sayısı Hanede Bulunan Ortalama Kişi Sayısı 3,9 3,6 4,2 Hanelerin Yıllık Toplam Geliri ,2 b , ,1 Hanelerin Yıllık Ortalama Geliri 4.599, , ,1 Hanelerin Aylık Ortalama Geliri 383,3 415,5 358,5 Kişi Başına Düşen Yıllık Gelir 1.171, , ,8 Kişi Başına Düşen Yıllık Gelir ($) 1.865, , ,1 a 2000 yılı boyunca hanede bulunan kişi sayısıdır. Askerlik, hastalık, öğrencilik vb. gerekçelerle hanede bulunmayan kişileri içermemektedir. b Hanedeki en az bir kişinin gelir beyanı güvenilir bulunmadığı durumda hanenin toplam geliri hane esaslı gelir analizlerinin dışında tutulmuştur. Bu değer izafi kira gelirlerini içermemektedir. * Nüfusu den fazla olan yerler Kent diğer yerler Kır olarak tanımlanmıştır. Kır-kent ayırımına göre hanelerin toplam, ortalama ve kişi başına düşen yıllık gelirleri Tablo 04 te yer almaktadır. Kentsel yerleşim birimlerinde kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin TL cinsinden değeri 1 Milyar 413 Milyon TL iken, ABD dolarına karşılık gelen değeri yaklaşık olarak dir. Kırsal yerleşim birimlerinde bu değerler sırasıyla 1 Milyar 21 Milyon TL ve ABD dolarıdır.

15 Yerleşim yerleri itibariyle hane, fert sayısı ve toplam gelirlerin dağılımı Tablo EK1 de verilmektedir. Buna göre, kentsel hanelerin yüzde 41,9 u toplam gelirin yüzde 45,8 ine sahip iken, kırsal hanelerin yüzde 58,1 i toplam gelirin yüzde 54,2 sine sahiptir. Bu değerlere göre, kentsel yerleşim yerlerinde, hanelerin yüzde 1 i toplam gelirden yüzde 1,1 lik (45,84/41,91) pay alıyor iken, kırsal kesimde yüzde 0,9 luk pay almaktadır. DİE nin 1994 yılında Türkiye için gerçekleştirdiği gelir dağılımı çalışmalarının sonucunda elde edilen oranlar kentsel kesim için yüzde 1,2 ve kırsal kesim için yüzde 0,7 dir. Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında, Bolu ilinde kırsal kesim toplam gelirden daha fazla pay almaktadır Gelir Getiren Fertler Tablo 05, gelir getiren fertler ile ilgili çeşitli veriler içermektedir. İl genelinde ve her iki yerleşim yerinde hane başına gelir getiren fert sayısı yaklaşık olarak 1,7 dir. Gelir getirenlerin yaklaşık yüzde 70 i erkek ve yüzde 30 kadındır. Hanehalkı reisleri yüzde 55,8 lik oran ile gelir getirenler arasında ilk sırayı alırken, ikinci sırayı yüzde 17,5 ile 12 yaşından büyük çocuklar ve üçüncü sırayı yüzde 13,7 lik oran ile hanehalkı reislerinin eşleri almaktadır. Evli olanlar, gelir getirenlerin yaklaşık olarak yüzde 74,3 nü oluşturuyorken, bekarlar, boşanmışlar ve dul fertler geri kalanı oluşturmaktadır. Tablo 05. Gelir Getiren Fertlerin Dağılımı ve Ortalama Gelirleri (12+ Yaş) Toplam Gelir Getiren Fert Sayısı 954 Hane Başına Ortalama Gelir Getiren Fert Sayısı 1,7 Sayı Oran Ortalama Gelir a Gelir Getirenlerin Dağılımı Yerleşim Yerine Göre Bolu İl Merkezi , ,9 Diğer Yerleşim Yerleri , ,4 Cinsiyete Göre Erkek , ,1 Kadın , ,8 HHR ye Yakınlık Derecesine Göre HHR , ,1 EŞ , ,7 Çocuk , ,5 Diğer , ,9 Medeni Duruma Göre Evli , ,6 Bekar , ,3 Dul , ,1 Yerleşim yerine göre dağılıma bakıldığında, gelir getirenlerin yüzde 33,3 ü Bolu il merkezinde yaşıyor iken, geri kalanı diğer yerleşim birimlerinde ikamet etmektedir. 9

16 Gelir getiren fertlerin yaş ile olan ilişkisi Şekil 03 te sunulmaktadır. Gelir getirenlerin büyük çoğunluğunu yaş aralığında yer alanlar oluşturmaktadır. Lise öğrenimini bitirme yaşı olan 18 den sonra gelir getiren fert sayısında önemli sayılabilecek bir artış olurken, emeklilik yaşı olan ten sonra gözle görülebilir önemde azalma olmaktadır. Gelir getiren fertlerin eğitim durumuna göre dağılımı Şekil 04 te yer almaktadır. Şekilden de anlaşıldığı gibi gelir getiren fertler arasında en büyük çoğunluğu ilkokul mezunları oluşturmaktadır. Bunları lise mezunları izlemektedir. En düşük sayıyı oluşturanlar ise, okur yazar olduğu halde herhangi bir diploması olmayanlardır. Gelir ile eğitim durumu arasındaki ilişki ile ilgili bazı detaylar ileriki bölümlerde belirtilecektir. Şekil 03. Gelir Getiren Fertlerin Yaş Durumuna Göre Dağılımı Şekil 04. Gelir Getiren Fertlerin Eğitim Durumuna Göre Dağılımı Okuryazar Olmayan Okuryazar Olup Bir Okul Bitirmeyen İlkokul Ortaokul Orta Meslek Lise Lise Meslek Yüksekokul veya Fakülte Kişisel Gelir Dağılımı 10

17 Gelir dağılımı analizlerinde hanehalkları arasındaki gelir eşitsizliğini tespit etmek için haneleri eşit oranda dilimlere ayırmak gerekir. Bu amaçla, önce anket sonucunda bireysel bazda elde edilen gelirlerin hane bazında toplamları elde edilmiştir. Daha sonra, haneler, toplam gelirlerine göre en düşükten en büyüğe doğru sıralanmıştır. Son olarak, uygulanan yönteme bağlı olarak haneler yüzde 10 luk veya yüzde 20 lik eşit hanehalkı dilimlerine ayırılmıştır. Yüzde 20 lik dilimlere dayalı gelir dağılımı ile ilgili bulgular Tablo 06 da yer almaktadır. Tabloya göre, birinci yüzde 20 lik hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 967 Milyon TL iken, en yüksek gelir grubunu temsil eden beşinci dilimdeki hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 12 Milyar 285 Milyon TL dir. Bu sonuca göre, en zengin yüzde 20 lik hane diliminin geliri, en fakir yüzde 20 lik hane diliminin yaklaşık olarak 12,7 katı kadardır. En düşük ve en yüksek hanehalkı gruplar arasındaki bu farklılık, her bir hane diliminin toplam gelirden aldıkları paylara bakıldığında da kendini göstermektedir. Birinci dilimin gelirden aldığı pay yüzde 4,2 iken, ikinci dilimin payı yüzde 8,3, üçüncü dilimin payı yüzde 13,4, dördüncü dilimin payı yüzde 20,7 dir. En yüksek grubun payı tek başına gelirin yüzde 53,4 ü kadardır. Birikimli yüzdelerden de anlaşılacağı gibi nüfusun yüzde 80 i, toplam gelirden yüzde 46,6 kadar bir pay alırken, nüfusun yüzde 20 lik en zengin bölümü geri kalan yüzde 53,4 lik payın tümünü almaktadır. Gelir dağılımında belirginleşen bu eşitsizlik Gini katsayısına da yansımaktadır. Bolu ili için Gini katsayısı 0,48 olarak hesaplanmıştır. Gelirin bütün hanelere eşit olarak dağılması durumunda Gini katsayısının değeri 0 veya tüm gelirin sadece bir kişiye ait olması durumunda katsayı 1 değerine eşit olur. Katsayı sıfırdan ne kadar uzaklaşırsa gelir o kadar eşitsiz dağılıyor demektir. Gelir dağılımının adaletli olmasını ifade eden 0 değeri ile karşılaştırıldığında, 0,48 değeri, gelir dağılımındaki eşitsizliğin sorun teşkil edecek boyutta olduğunu ifade etmektedir. Gelir dağılımı açısından Bolu için belirtilen sorunlar, genel olarak Türkiye için geçerli olan sorunlardan farklı değildir. Ancak, Bolu ve Türkiye için hesaplanan katsayılar arasında 0,01 kadar fark vardır. Toplam gelirlerin büyüklükleri göz önünde bulundurulduğunda bu fark önemli olabilir. Nitekim bu farkın önemi Tablo 06 da görülebilmektedir. Gelir gruplarının toplam gelirden aldıkları paylar birbirlerine yakın oldukları halde, Bolu da birinci, ikinci ve beşinci gruplar Türkiye deki benzer gruplara göre gelirden daha az pay alırken, diğer gruplar Türkiye geneline göre daha fazla pay almaktadırlar. Ortada yer alan üçüncü dilimin daha fazla pay alıyor olması, Bolu ili için Gini katsayısının az da olsa daha düşük hesaplanmasına neden olmuştur. Kentsel ve kırsal yerleşim yerlerine göre yüzde 20 lik dilimlere dayalı gelir dağılımı bulguları Tablo 07 ve Tablo 08 te verilmektedir. Tablolar oluşturulmadan önce bütün haneler kent ve kır haneleri olarak iki gruba bölünmüştür. Her grubun içindeki haneler geliri en düşük olandan en yüksek olana doğru sıraladıktan sonra, yüzde 20 lik hanehalkı gelir dilimleri belirlenmiştir. Tabloda verilen değerler bu gruplama esas alınarak hesaplanmıştır. Bolu geneli ile karşılaştırıldığında kentsel yerleşim yerlerinde gelir dağılımı ile ilgili daha olumlu bir tablo görebiliyoruz. Kentsel yerleşim yerlerinde birinci yüzde 20 lik hanehalkı gelir diliminin yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 1 Milyar 230 Milyon TL iken, en yüksek gelir grubunu temsil eden beşinci dilimdeki hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 12 Milyar 796 Milyon TL dir. Bu sonuca göre, en zengin yüzde 20 lik hane diliminin geliri, en fakir yüzde 20 lik hane diliminin yaklaşık olarak 10,4 katı kadardır. Birinci yüzde 20 lik dilimin gelirden aldığı pay yüzde 5,0 iken, ikinci dilimin payı yüzde 9,5, üçüncü dilimin payı yüzde 11

18 14,1, dördüncü dilimin payı yüzde 20,5 ve en yüksek gelir grubunun yüzde 50,9 dur. Birikimli yüzdelerden de anlaşılacağı gibi nüfusun yüzde 80 i, toplam gelirden yüzde 49,1 kadar bir pay alırken, nüfusun yüzde 20 lik en zengin bölümü diğer yüzde 50,9 luk payı almaktadır. Hanehalkı Dilimleri Tablo 06. Bolu Hanehalklarının yüzde 20 lik Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı Yıllık Ortalama Gelir (Milyon TL) Yıllık Ortalama Gelir ($) Yüzde Pay Türkiye Yüzde Pay a (1994) Birikimli Yüzde Türkiye Birikimli Yüzde 1nci % , ,2 4,9 4,2 4,9 2nci % , ,3 8,6 12,5 13,5 3ncü % , ,4 12,6 25,9 26,1 4ncü % , ,7 19,03 46,6 45,1 5nci % , ,4 54,9 100,00 100,00 Gini Katsayısı (Bolu) 0,48 Gini Katsayısı (Türkiye) 0,49 * 2000 yılı ABD doları kuru yıllık ortalaması DİE kaynaklarında olarak alınmıştır. a Kaynakçada verilen rakamların ondalık değerlerinin yuvarlatılmış olmasından ötürü toplam değer tam olarak 100 olmayabilir. Kaynak: DPT (2001). İl geneli ile karşılaştırıldığında, kentsel yerleşim birimlerinde çeşitli farklılıklar görülebiliyor. Bolu il genelinde Gini katsayısı 0,48 iken, kentsel yerleşim yerlerinde bu sayı 0,45 tir. Başka bir ifade ile, il geneline göre Bolu il merkezi ve Gerede ilçe merkezinde gelir dağılımı daha adaletli dağılmaktadır. Türkiye kentsel yerleşim yerlerinde Gini katsayısının 0,51 olduğu düşünüldüğünde aynı olumlu tabloyu görebiliyoruz. Ancak gelir dağılımı açısından 0,45 değerinin de sorun teşkil edecek boyutta olduğunu da belirtmekte fayda vardır. Yüzde 20 lik hanehalkı dilimlerinin toplam gelirden aldıkları paylar karşılaştırıldığında, Bolu kentsel yerleşim birimlerinde Gini katsayısının neden daha düşük çıktığı anlaşılabilir. Kent hanehalklarının ilk yüzde 20 lik diliminin toplam gelirden aldığı pay yüzde 5,0 iken, Bolu il genelinde bu oran yüzde 4,2 dir. Diğer taraftan, en zengin yüzde 20 lik hanehalkı dilimlerine bakıldığında bu oranın kentsel yerleşim birimlerinde daha düşük olduğunu görebiliyoruz. En yüksek gelir grubundan en düşük gelir grubuna doğru oluşan gelir akışı kentsel yerleşim birimlerinde gelirin daha adaletli dağılımını sağlayabilmiştir. Üstelik kentsel yerleşim birimlerinde görülen bu gelir transferi hiç bir gelir grubunun gelir seviyesini il ortalamasının altına düşürmemiştir. Kırsal yerleşim birimleri, gelir dağılımı açısından en olumsuz tabloyu sergilemektedir. Bu yerleşim yerlerinde, birinci yüzde 20 lik hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 826 Milyon TL iken, en yüksek gelir grubunu temsil eden beşinci dilimdeki hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 12 Milyar TL dir. Bu sonuca göre, en zengin yüzde 20 lik hane diliminin geliri, en fakir yüzde 20 lik hane diliminin yaklaşık olarak 14,5 katı kadardır. Birinci yüzde 20 lik dilimin gelirden aldığı pay yüzde 3,8 iken, ikinci dilimin payı yüzde 7,9, üçüncü dilimin payı yüzde 12,4, dördüncü dilimin payı yüzde 20,8 ve en yüksek gelir grubunun payı yüzde 55,0 dır. Birikimli yüzdelerden de anlaşılacağı gibi nüfusun yüzde 80 i, toplam gelirden yüzde 44,9 kadar pay alırken, nüfusun yüzde 20 lik en zengin bölümü diğer yüzde 55,03 lük payı almaktadır. 12

19 Tablo 07. Hanehalklarının yüzde 20 lik Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı (Kent) Bolu Türkiye (1994) Hanehalkı Yıllık Ortalama Gelir Dilimleri (Milyon TL) Birikimli Birikimli Yüzde Pay Yüzde Pay Yüzde Yüzde 1nci % ,1 5,0 5,0 4,8 4,8 2nci % ,9 9,5 14,5 8,2 13,0 3ncü % ,7 14,1 28,7 11,9 24,9 4ncü % ,2 20,5 49,1 17,9 42,8 5nci % ,3 50,9 100,0 57,2 100,0 Gini Katsayısı 0,45 0,51 * Nüfusu den fazla olan yerler Kent olarak tanımlanmıştır. İl geneli ile karşılaştırıldığında, kırsal yerleşim birimlerinde önemli sayılabilecek farklılıklar görülebiliyor. Bolu il genelinde Gini katsayısı 0,48 iken kırsal yerleşim yerlerinde bu sayı 0,50 dır. Başka bir ifade ile, il geneline göre kırsal yerleşim yerlerinde gelir dağılımı oldukça adaletsiz dağılmaktadır. Türkiye kırsal yerleşim yerlerinde Gini katsayısının 0,41 olduğu düşünüldüğünde aynı olumsuz durum görülmektedir. Hanehalkı Dilimleri Tablo 08. Hanehalklarının yüzde 20 lik Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı (Kır) Yıllık Ortalama Gelir (Milyon TL) Yüzde Pay Bolu Türkiye (1994) Birikimli Birikimli Yüzde Pay Yüzde Yüzde 1nci % ,1 3,8 3,8 5,6 5,6 2nci % ,7 7,9 11,8 10,1 15,7 3ncü % ,7 12,4 24,2 14,8 30,5 4ncü % ,8 20,8 44,9 21,8 52,3 5nci % ,9 55,0 100,0 47,7 100,0 Gini Katsayısı 0,50 0,41 * Nüfusu den az olan yerler Kır olarak tanımlanmıştır. Yüzde 20 lik hanehalkı dilimlerinin toplam gelirden aldıkları paylar karşılaştırıldığında, Bolu kırsal yerleşim birimlerinde Gini katsayısının neden daha yüksek çıktığı anlaşılabilir. Kırsal hanehalklarının ilk yüzde 20 lik diliminin toplam gelirden aldığı pay yüzde 3,8 iken, Bolu il genelinde bu oran yüzde 4,2 dir. Diğer taraftan, en zengin yüzde 20 lik hanehalkı dilimlerine bakıldığında, bu oranın kırsal yerleşim birimlerinde daha yüksek olduğunu görebiliyoruz. En düşük gelir grubundan en yüksek gelir grubuna doğru oluşan bu gelir akışı kırsal yerleşim birimlerinde gelirin daha adaletsiz dağılmasına neden olmuştur. Üstelik bu gelir transferi bütün gelir gruplarının gelir seviyesini il ortalamasının altına düşürmüştür. Bolu il genelindeki gelir dağılımı olumsuzluklarını % 10 luk gelir dilimleri ayırımında da görebiliyoruz (Tablo EK2). En düşük gelir seviyesine sahip olan ilk % 10 luk grubun toplam gelirden aldığı pay yüzde 1,5 iken, en yüksek grubun aldığı pay yüzde 37,3 tür. Başka bir ifade 13

20 ile, en zengin yüzde 10 luk gelir grubunun geliri, en fakir yüzde 10 luk grubun gelirinin yaklaşık olarak 25 katıdır. Türkiye için bu fark yaklaşık olarak 22 kattır. Arada kalan gruplara bakıldığı zaman, gelir grubu yükseldiğinde, grupların toplam gelirdeki payları da artmaktadır. Bu oranlar, Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında, Bolu daki ilk dört dilimin Türkiye geneline göre daha yoksul olduğu görülebilmektedir. En yüksek dilimler karşılaştırıldığında, yine benzer bir durum görülebilmektedir. Bolu daki en zengin dilimin toplam gelirden aldığı pay % 37,3 iken, Türkiye için bu oran % 40,5 tir. Sunulan bütün bulguların ifade ettiği gibi, Bolu nun gelir dağılımı genel olarak Türkiye genelinde görülen eşitsiz gelir dağılımına benzer bir yapıya sahiptir. Ancak, Bolu da en alt gelir seviyesine mensup haneler, genel olarak, daha yoksuldurlar ve en yüksek gelir grupları ise Türkiye geneline göre daha zengin değildir. Ayrıca Bolu kırsal yerleşim birimlerinde gelir daha adaletsizdir ve bu kesimdeki bütün gelir gruplarının ortalama geliri, il ortalamalarından daha düşüktür. Diğer taraftan, kentsel yerleşim yerlerinde gelir daha adaletlidir ve bütün gelir gruplarının ortalama gelirleri il ortalamalarından daha yüksektir Fonksiyonel Gelir Dağılımı Dağılım analizleri açısından fonksiyonel gelir dağılımı, kişisel gelir dağılımı kadar önemli bir konudur. Fonksiyonel gelir dağılımı, işgücü, sermaye, girişimci ve doğal kaynaklar şeklinde dört temel gruba ayrılan üretim faktörlerinin gelirleri olan ücretlerin, faizlerin, karların ve rantların toplam gelirdeki payları ile ilgilidir. Bu bölümde, bu gelirlerin detaylı bir analizini yapmak yerine daha çok ücretli maaşlı ve yevmiyeli çalışanların toplam gelirdeki payları ve istihdamdaki oranları ile ilgili bulgulara yer verilmektedir. Tablo 09 da faktör gelirleri üç temel başlık altında yer almaktadır. Bolu genelinde girişimcilerin geliri olan kar, yüzde 37,6 ile en fazla paya sahip iken, bunu yüzde 35,9 ile işgücünün geliri izlemektedir. Bolu kent merkezi için sıralama değişmediği halde, diğer yerleşim yerlerinde ilk sırayı yüzde 44,7 gibi bir pay ile ücretliler, maaşlılar ve yevmiyeliler almaktadır. Girişimcilerin kent merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde toplam gelirdeki payı diğer gelir türlerine göre en düşük seviyededir. Gelir Türü Tablo 09. Faktörel Gelir Dağılımı (%) Bolu İl Merkezi Bolu Diğer Yerleşim Yerleri Toplam Türkiye (1994) Ücret, Maaş ve Yevmiye Gelirleri 30,9 44,7 35,9 28,3 Müteşebbis Gelirleri 45,3 24,4 37,6 42,4 Diğer Gelirler a 23,8 30,9 26,4 29,3 a Menkul, gayrimenkul ve karşılıksız gelirleri içermektedir. *Türkiye için Kaynak:(DPT), Ücretler ve karlar dışındaki tüm gelirler üçüncü grupta yer almaktadır. Bu gelirler, il geneli ve kent merkezinde son sırada yer alırken, kent merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde ikinci 14