EDİRNE VE ÇEVRESİNDE OSMANLI DÖNEMİ ASKERİ MİMARİ

Transkript

1 EDİRNE VE ÇEVRESİNDE OSMANLI DÖNEMİ ASKERİ MİMARİ Hazırlayan: Servet ÜNKAZAN Danışman: Yrd.Doç. Dr. Mustafa ÖZER Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Sanat Tarihi Anabilim Dalı için öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak hazırlanmıştır. Edirne Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ocak 2006

2

3 Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ne Bu çalışma, jürimiz tarafından Sanat Tarihi Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak Oybirliği/Oyçokluğu ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Engin BEKSAÇ Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÖZER Yrd. Doç. Dr. İbrahim SEZGİN

4 I ÖNSÖZ Osmanlı Dönemi nde inşa edilen askeri mimarlık eserleri: Savunma yapıları (kale, sur, kule, siper ve tabya), kışla yapıları, askeri okul, askeri hastane, karargah binaları ile karakol ve silahhaneler gibi yapılardan oluşur. Savunma yapıları hakkında yeterince araştırma yapılmasına karşın karakol, kışla ve karargah binaları Sanat Tarihi bakış açısıyla yeterince incelenmemiştir. Şimdiye kadar Edirne deki Osmanlı Dönemi ne ait kışla ve karargah binalarının tamamı hakkında inceleme ve araştırma yapılmamıştır. 19 ve 20.yüzyıllarda batı etkisinde Osmanlı mimarisinin önemli bir bölümünü askeri maksatlı yapılar oluşturur. II. Ordu merkezini oluşturan Edirne de, Osmanlı Dönemi nde yoğun imar faaliyetleri görülür. Edirne deki tarihi askeri binaların bir çoğu günümüzde de askeri amaçlarla kullanılmaktadır. Askeri güvenlik gerekçesiyle araştırmacıların özel izinle inceleme yapması gerekmektedir. Bu nedenle askeri binalarla ilgili incelemeler oldukça yetersizdir. Yapılan araştırma konusunun seçilmesinde ve tezin her aşamasında yakın desteğini esirgemeyen bu çalışma ile bana Sanat Tarihi araştırma metodunu öğreten, yol gösteren Yrd.Doç.Dr.Mustafa Özer e, askeri hastanelerle ilgili yardımlarını esirgemeyen Nilüfer Gökçe ye, özellikle süsleme konusunda bilgi eksikliğimi tamamlayan sayın Neriman Köylüoğlu na, çizimleri yapan mimar Selim Sel ve mühendis Fatih Uslu ya kalpten teşekkürler. Araştırma yaptığım dönemde beni gönülden destekleyen sıralı birlik komutanlarıma minnettarım. Yıllardır dağınık bir öğrencinin kahrını çeken eşim/velime kalpten teşekkür ederim. OCAK 2006 Servet ÜNKAZAN

5 II ÖZET Edirne ve çevresindeki Osmanlı Dönemi askeri yapıları hakkında günümüze kadar kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Yapılan araştırmalarda ise tabyalar haricindeki yapılar sanat tarihi disiplini içerisinde incelenmemiştir. Bu boşluğu doldurmak amacıyla bu çalışmada; Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından (1826), Balkan Harbi ne (1912) kadar olan sürede Edirne il sınırları içerisinde kurulan üç kışla, iki askeri hastane, bir askeri okul, iki karargah binası ile bu yapılara ait iki çeşme, iki hamam ve iki depo binası, plan, yapı malzemesi ve üslup özellikleri değerlendirilerek detaylı olarak incelenmiştir. 19. ve 20. yy. da batı etkisinde gelişen Osmanlı mimarisinin farklı işlev ve yapı elemanlarıyla oluşan askeri mimari, neoklasik, eklektik(karma) ve ulusal mimarinin özellikleri taşır. oluşmaktadır. Metne dönüştürülen araştırma altı ana bölüm ile resim ve şekillerden Giriş bölümünde, incelenen askeri yapıların yerleri, dönem ve üslup özellikleri ile yapılan incelemenin metodu anlatılmıştır. 2.Bölümde, M.Ö.400 yılından 1923 yılına kadar geçen sürede, konunun bütünlüğünü pekiştirmek amacıyla Edirne tarihçesi nden kısaca bahsedilmiştir. 3.Bölümde, Türk Mimarisinde askeri yapılar tanımlanarak, ilk örneklerinden Cumhuriyet dönemine kadar olan gelişim süreci belirlenmeye çalışılmış, Edirne deki Osmanlı Dönemi askeri yapılarından kısaca bahsedilmiştir. Çalışmanın esas bölümünü oluşturan 4.bölüm, Katalog başlığıyla verilmiştir. Bu bölümde, Edirne ve çevresindeki askeri maksatlı binalar ile bu binaların bulunduğu kışlalardaki çeşme, hamam gibi eserler incelenmiştir. Katalog bölümünde incelenen eserlerden günümüzde askeri birlikler tarafından kullanılmayanlar (General Fahri Özdilek Kışlası ve General Adil Alpay Kışlası) resimlerle belgelenirken, Karaağaç Kışlası, General Kemal Tanca Kışlası, Tümen

6 III Karargahı halen kullanıldığından emniyet gerekçesi ile fotoğrafları çekilmemiş, çizim yapılmamıştır. Cezaevi olarak kullanılan Mahmudiye Kışlası(Piyade Kışlası) binaları ile Demirtaş Askeri Hastanesi nin bir, iki ve üçüncü kat rölöveleri alınamamıştır. Karşılaştırma ve değerlendirme bölümünde; eserler, plan, malzeme-teknik, yapı elemanları, cephe düzeni, süslemeleri ile ele alınmıştır. Eserler, önce kendi içerisinde, daha sonra Edirne dışındaki askeri yapılarla karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Sonuç bölümünde binaların tarihlendirilmesi, binalarda yapılan değişiklikler ve günümüze kadar olan kullanım süreci belirlenerek yapılması gerekenler belirtilmiştir. Son bölüm,çalışmada yararlanılan kaynakların gösterildiği. Kaynakça dır. Yapıların çizim ve fotoğrafları ile şehir haritası ek lerde yer almaktadır..

7 IV ABSTRACT There is no detailed research about military buildings in and around Ottoman Edirne In the previous works, monuments except trenches were not researched in artial base. In order to full this empty space, this work is about to four garrisons, two military hospital, one military school, and one headquarters building which all are regarded with reference to planned construction materials and style between the time resolution of Janissary dated 1826 and Balkan War dated Ottoman military architecture which was developed from different constructive forces of 19 th and 20 th centuries western based Ottoman architecture, has neo-classical, eclectic, and national racteristics. There are six main parts, pictures and illustrations where necessary. In the introduction, the place, time period, and the methodology of the research are mentioned. In the second part, Ottoman Edirne history briefly explained between 400 B.C. and 1923 in order to make the work s integrity. In the third part, military buildings in Turkish architecture mentioned and the developing of it is given from the first example to republican period. Also, Ottoman military buildings were mentioned briefly. The fourth part in which main theme is given, investigated the military buildings and bathsand like buildings in these buildings which are in and around Edirne. In this part you can find themes like history, restorations buildings faced with. All monuments are illustrated with pictures and moreover except Mahmudiye Garrison and Timutaş Military Hospital base 1, 2, and 3 statistical survey, all buildings handmade illustrations are given. In the part called, evaluation and correspondence, monuments regarded with reference to their plans, materials-tecnique, construction forces, frontal side, ornoments In addition, monuments are corresponded with first in themselves and than the military buildings around Edirne.

8 V In the final part, chronology, places and changes made and usage of the buildings up to now are determined and things that should be done are explained. After that, reduction of the works is done and with reference to the scientific thesis requriements the mentioned work constructed. The last part is the indexes of the work. The illustrations and photographs of monuments and the city map were added properly.

9 VI İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ I ÖZET.. II ABSTRACT. IV KISALTMALAR. IX ŞEKİLLER LİSTESİ..X FOTOGRAF LİSTESİ..XI 1. GİRİŞ EDİRNE TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ TÜRK MİMARİSİNDE ASKERİ YAPILAR VE EDİRNE Türk Mimarisinde Askeri Yapılar Edirne deki Askeri Yapılar KATALOG KIŞLALAR Mahmudiye Kışlası (Edirne Kapalı Cezaevi) L Planlı Bina Mahmudiye Kışlası Hamamı Süvari Kışlası (General Fahri Özdilek Kışlası,) U Planlı Bina,(Orta Bina)

10 VII Güney Blok Kuzey Blok Süvari kışlası deposu Namazgahlı meydan Çeşmesi(II.Mehmet) General Celalettin Alkoç Kışlası (Karaağaç Kışlası ) Kuzey Blok Batı Blok Doğu Blok ASKERİ OKUL Harbiye Binası Ek Hizmet Binası Harbiye Çeşmesi(Hastane) ASKERİ HASTANELER Demirtaş Askeri Hastanesi(Timurtaş,Karaağaç) Demirtaş Askeri Hastanesi Hamamı Merkez Askeri Hastanesi KARARGAH BİNALARI Daire-i Müşir (Tümen Karargahı) Redif Dairesi Depo binası KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME Plan Malzeme ve Teknik Cephe Düzeni.. 109

11 VIII 5.4.Yapı Elemanları Kapılar, Pencereler Söve Silme, Korniş ve Plasterler Kemer,Sütun ve Ayaklar Örtü Sistemi Ocak, Niş ve Panolar Süsleme Bitkisel Süsleme Geometrik Süsleme SONUÇ KAYNAKÇA ŞEKİLLER FOTOGRAFLAR EDİRNE ŞEHİR HARİTASI

12 IX KISALTMALAR Bkz B.O.A :Bakınız : Başbakanlık Osmanlı Arşivi C. :Cilt Fot. K.K.K Mknz M.S.B P s Şek Tug T.C T.M.O T.T.K vb y.y :Fotoğraf : Kara Kuvvetleri Komutanlığı :Mekanize :Milli Savunma Bakanlığı : Piyade :Sayfa :Şekil :Tugay :Türkiye Cumhuriyeti :Toprak Mahsulleri Ofisi :Türk Tarih Kurumu :Ve başkaları : Yüzyıl

13 X ŞEKİLLER LİSTESİ Şek.1 Şek.2 Şek.3 Şek.4 Şek.5 Şek.6 Şek.7 Şek.8 Şek.9 Şek.10 Şek.11 Şek.12 Şek.13 Şek.14 Süvari kışlası (General Fahri Özdilek kışlası) vaziyet planı Süvari Kışlası Binaları batı cephe çizimi Süvari Kışlası Güney Blok rölövesi Süvari Kışlası U planlı Bina Zemin Kat rölövesi Süvari Kışlası U planlı Bina I. Kat rölövesi Demirtaş Askeri Hastanesi kuzey cephe Demirtaş Askeri Hastanesi güney cephe Demirtaş Askeri Hastanesi zemin kat rölövesi Sanayi Kışlası (General Adil Alpay Kışlası) vaziyet planı Redif Dairesi doğu cephe çizim Redif Dairesi batı cephe çizimi Redif Dairesi kuzey cephe çizimi Redif Dairesi I.kat rölövesi Redif Dairesi II.kat rölövesi

14 XI FOTOĞRAF LİSTESİ Fot-1 Mahmudiye Kışlası güney cepheden panoromik görünüm Fot-2 Mahmudiye Kışlası kuzey cephe genel görünüm Fot-3 Mahmudiye Kışlası na ait eski bir fotoğraf (Abdülhamit albümü:43 numara ile irae olunan Piyade Kışla-i Hümayunın manzarasıdır) Fot-4 Mahmudiye Kışlası Hamam Batıdan genel görünüm Fot-5 Mahmudiye Kışlası Hamam Sıcaklık kubbe Fot-6 Süvari Kışlası eski bir fotoğraf,( Abdülhamit albümü :41 numara ile irae olunan Piyade Kışla-i Hümayunın manzarasıdır.) Fot-7 Süvari Kışlası U planlı, orta blok batı cephe Fot-8 Süvari Kışlası U planlı, orta blok batı cephe detay Fot-9 Süvari Kışlası Güney Blok batı cephe Fot-10 Süvari Kışlası Güney Blok güney cephe Fot-11 Süvari Kışlası Güney Blok tek katlı bölüm güney cephe Fot-12 Süvari Kışlası Güney Blok doğu cephe Fot-13 Süvari Kışlası Depo Binası Fot-14 Süvari Kışlası II.Mehmet Çeşmesi Güney cephe Fot-15 Süvari Kışlası II.Mehmet Çeşmesi Kuzey cephe Fot-16 Harbiye Binası eski bir fotoğraf (Harita 34 numara ile irae olunan Mekteb-i İdadi-i mülk-i Şahanenin manzarasıdır) Fot-17 Kemal Tanca Kışlası Harbiye Çeşmesi Fot-18 Kemal Tanca Kışlası Harbiye Çeşmesi Kitabesi Fot-19 Demirtaş Asker Hastanesi güney cephe Fot-20 Demirtaş Asker Hastanesi doğu cephe Fot-21 Demirtaş Asker Hastanesi kuzey cephe Fot-22 Merkez Asker Hastanesi duvar kalıntısı Fot-23 Daire-i Müşir eski bir fotoğraf Fot-24 Sanayi Kışlası giriş açıklığı Fot-25 Sanayi Kışlası hava fotoğrafı Fot-26 Redif Dairesi güney cephe Fot-27 Redif Dairesi doğu cephe

15 XII Fot-28 Redif Dairesi batı cephe giriş Fot-29 Redif Dairesi eski bir fotoğraf (Engin Özendes albümünden) Fot-30 Redif Dairesi Sanayi Kışlası depo binası doğu cephe

16 1.GİRİŞ 1

17 2 1.GİRİŞ Orta Asya dan sürekli batıya ilerleyen Türkler, batıdaki askeri gelişmeleri örnek alarak ordularında düzeni sağlamak amacıyla, kışla, askeri okul, askeri hastane, depo, karargah ve hizmet binalarının yapımına ağırlık vermişlerdir. Bugünkü anlamda kışla denilen düzenli ve teşkilatlı binaların inşasına, Yeniçeri askeri teşkilatının kaldırılması ve düzenli orduların kurulmasıyla başlanmıştır 1. Osmanlı ordu teşkilatında askeri yapılar, kışla yapıları ( koğuş, ahır, depo, cami, hamam, çeşme vb.), karargah, okul, hastane fabrika vb. yapılardan oluşmaktaydı. 19.yüzyılda İstanbul merkezli kışla imar faaliyetlerinden, Osmanlı Devleti nin önemli kentlerinden biri olan Edirne de fazlasıyla etkilenmiştir. İncelediğimiz döneme ait(19-20yy) askeri yapılar, belirli akım ve üslupların etkisinde inşa edilmiştir. 18.yüzyılın sonlarından itibaren, sanatsal üsluplar, yerini sanatsal akımlara bırakmıştır. Barok ve rokoko üsluplarının aşırı süslemelerine bir tepki olarak ortaya çıkan neo-klasizm, 18.yüzyılın ikinci yarısı ve 19.yüzyılın ilk 25 yılında etkin olmuştur. Bu akımın, mimarideki ilk temsilcileri ise Fransa ve Almanya dır y.y. da Avrupa sanatının etkisinde kalan Osmanlı Mimarisi ne 19.yüzyıldan itibaren neo-klasik üslup hakim olmuştur. Yüzyılın sonlarında batı eksenine bir tepki olarak batı seçmeciliğinden uzaklaşan mimarimiz, Türk neo-klasik sentezini oluşturmuştur. Batı mimarisinde neo-klasik olarak değerlendirilen ve özellikle cephelerde etkin olan bu anlayış sürerken, yeni ihtiyaçların doğurduğu değişik fonksiyonlu, yeni yapı tipleri üretilmiştir. Bu dönemde Osmanlı Devleti ndeki gelişmeler dikkat çekicidir 3. Neo-klasik akımın özellikleri, klasik üslupla paralellik gösterir. Simetrik düzenin önem kazandığı yapılarda, planlı geometrik düzenlemeler görülür. Yapı ekseninde, plan ikiye bölünerek, yapının her iki kısmı aynı şekilde düzenlenmiştir. Kare ve 1 Zuhal Çetiner Doğdu, (2002): Kışla Mimarisi, Türkler Ansiklopedisi, Cilt:12, Ankara, s Engin Beksaç, (1993): Avrupa Sanatına Giriş, Engin Yayıncılık, İstanbul, s.78 3 Fırat Nurcan İnci, (1999): XX. Yüzyıl Başlarında Görülen Osmanlı Mimarisi, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt; 10, Ankara, s. 290

18 3 dikdörtgen planlar bu dönemde de uygulanmıştır. İç ve dış mekanlar arasında ilişiler kurularak, streometrik yapı biçimlendirilmesi ortaya çıkarılmıştır. Yapılar mekan, fonksiyon ve dış biçim bakımından planlanmıştır. Cephelerde dikey ve yatay hatlar sütun, silme ve plasterlerle oluşturulmuştur 4. Dekoratif öğelere nadiren rastlanan yapılarda süsleme sade ve azdır. Cephelerde hareket, mimari plastik öğelerle sağlanmıştır. Bunlar, kat kornişi, silme, plaster, kapı ve pencere söveleridir. Esas girişin bulunduğu cepheler çoğunlukla sütunlu ve dışarı taşırılarak inşa edilmiştir. Askeri binaların biçimlenmesinde etkili olan neo-klasik akımın, resmi devlet yapılarında görülen üslup özelliklerinden biri de, cephelerinde antik taklidi sütuna dayanan üçgen biçiminde bir alınlığın (fronton) bulunmasıdır. 19.yüzyılın sonlarında inşa edilen binaların batı etkisinde belirli bir üsluba bağlı kalmayan eklektik(karma) üslup özelliklerini yansıttığı da görülür 5. Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından (1826), Balkan Harbi ne (1912) kadar olan sürede Edirne il sınırları içerisinde kışla yapıları, askeri hastane, askeri okul ve karargah binaları ile bu binalara ait depo, cami, hamam ve çeşmeler inşa edilmiştir. Edirne de inşa edilen savunma amaçlı yapıları (tabya, sur, kale vs.) geniş kapsamlı ve ayrıca incelenmesi gereken bir konu olduğundan inceleme dışında bırakılmıştır 6. Bu incelemede söz konusu yapılardan günümüze ulaşanları tüm yönleriyle incelenmeye çalışılmıştır. Şimdiye kadar Edirne deki askeri binalar, Sanat Tarihi biliminin esas ve kurallarına göre ele alınmamıştır. Bu yapılar, 19 yy.da Osmanlı coğrafyasında özellikle İstanbul da gelişen batı etkili mimarinin ve ulusal mimarlık akımının önemli temsilcileri arasında olması nedeniyle de ayrıca önem arz etmektedir. 4 Özsezgin ve Büyükişleyen, (1993): Sanat Eserlerini İnceleme, Eskişehir:s.16 5 Semavi Eyice, (1981): XVIII:Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu, Sanat Tarihi Yıllığı( ), İstanbul, s Edirne Tabyaları ile ilgili bkz. Yavuz Güner,(2004):Edirne Askeri Tabyalarının Mimarisi,Mimar Sinan Ünversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsi, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi)İstanbul

19 4 Kütüphane, arşiv ve arazi araştırmaları sonucunda, Edirne ve çevresinde, 19 ve 20. yüzyıllardan günümüze ulaşan üç kışla, iki askeri hastane, bir askeri okul, iki karargah binası ile bu binaların bulunduğu kışlaların hizmeti için yapılan, iki çeşme iki hamam ve iki depo incelenmiştir. İncelenen yapılar içerisinde en eski tarihli olan Piyade Kışlası (Mahmudiye,Yanık Kışla) Edirne, Sarayakpınar yolu üzerindedir. Günümüzde kapalı cezaevi olarak kullanılan kışlanın kuzeyinde, Merkez Askeri Hastanesi kalıntıları, doğusunda Tunca nehri bulunur. Kışlada birbiriyle bağlantılı iki bloktan oluşan L düzenli bina ile hamam görülür. Tarihi vesikalarda bahsi geçen caminin kalıntılarına rastlanılmamıştır. Bu kışlanın güney doğusundaki, Süvari Kışlası ve Ahırları oldukça büyük bir alan üzerinde, tel örgü ile sınırlandırılmıştır. Süvari Kışlasının, güneyinde Saraçhane Köprüsü, doğusunda Yeni Saray ve Tunca nehri bulunur yılında Trakya Üniversitesi ne teslim edilinceye kadar General Fahri Özdilek Kışlası olarak kullanılan alanda, Osmanlı Dönemi ne ait yapılardan karargah ve ahır olarak kullanılan üç bina ile namazgahlı meydan çeşmesi(ii.mehmet çeşmesi) bulunur. Süvari Kışlası, Edirne, Sarayakpınar yolu tarafından bölündüğünden kışlaya ait depo binası yolun batısında kalmıştır. Edirne nin Karaağaç Mahallesi nde, Karaağaç Kışlası olarak da bilinen General Celalettin Alkoç Kışlası nda, Osmanlı Devleti nin son dönemine ait birbirinden bağımsız üç blok bulunur. Bu binalar, Ulusal mimarlık akımının özelliklerini yansıtır. Göçmen Misafirhanesi olarak da bilinen Demirtaş Askeri Hastanesi kışlanın güney batısındadır. Hastanenin ikinci ve üçüncü katı tahrip olduğu için bu katlarda detaylı inceleme yapılamamıştır. Edirne nin ilk askeri hastanesi olarak inşa edilen Merkez Askeri Hastanesi, Edirne Kapalı Cezaevi nin kuzey batısındadır. Hastane yapısından günümüze hastanenin bir duvar parçası kalmıştır. Selimiye Cami nin kuzeyinde, General Kemal Tanca Kışlası olarak kullanılan alanda, kapalı bir avlu etrafında kare planlı bir bina ile kışlanın güney batı duvarına bitişik bir çeşme bulunur. Kare planlı ve iç avlulu bina, Osmanlı Dönemi nde farklı tarihlerde yapılan iki binanın belirlenemeyen bir tarihte birleştirilmesi sonucu

20 5 oluşturulmuştur. İki bina, Harbiye Mektebi ve Ek Hizmet Binası dır. Edirne ve Trakya daki II.Ordu birliklerinin karargahı olarak kullanılan Müşirlik Binası (Tümen Karargahı) 1897 yılında inşa edilmiştir. Şehir merkezinde, Selimiye Cami nin güneybatısında yer alan binanın, batısında Üç Şerefeli Cami, güneyinde ise Bedesten bulunur. Bu binanın Edirne de incelenen diğer askeri binalardan en büyük farkı, cephelerindeki süslemelerinin zenginliği ve tarihi dokusunun hiç bozulmadan günümüze kadar ulaşmış olmasıdır. Baba Demirtaş Mahallesi, Sanayi Caddesi nde yer alan ve Sanayi Kışlası olarak da bilinen General Adil Alpay Kışlası, kısa bir süre önce Trakya Üniversitesi Sağlık Meslek Yüksek Okulu na teslim edilmiştir. Burada Osmanlı Dönemi ne ait üç katlı ve tek katlı iki bina mevcuttur. Bazı kaynaklarda askeri hastane olarak da belirtilen üç katlı bina, 1906 yılında inşa edilen Redif Dairesi dir. Tek katlı bina ise Redif Dairesi ne ait depodur. Bu yapılar dışında Edirne de belirli dönemlerde askeri amaçlar için kullanılan fakat değişik işlevler için inşa edilen, saray, han vb. yapılarda tespit edilmiştir. Ancak bu yapılar araştırma konusu dışında tutulmuştur. Bu araştırma ile, 14.yüzyıldan itibaren Osmanlı Ordusu nun önemli merkezlerinden olan Edirne deki 19 ve 20 yüzyıllarda askeri amaçlar için inşa edilmiş olan askeri yapıların mimari niteliği aydınlatılmaya ve Türk mimarisindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Edirne ve Çevresinde Osmanlı Dönemi Askeri Mimari başlıklı tez konumun belirlenmesinde, mesleki ilginin yanı sıra içinde bulunduğum mesleki ortamın etkisi büyüktür. Daha önce üzerinde herhangi bir bilimsel araştırma yapılmayan Edirne deki askeri yapıların mimari özelliklerini araştırma konusu olarak seçmemin ardından konuyla ilgili ön bilgi edinmek amacıyla, kütüphanelerdeki kaynak ve yayınlar taranmıştır. Yaşayan Tarihi Ve Kültürel Askeri Yapılar, 54. Mknz. Piyade Tugay Komutan lığının derlediği Tarihi kışla ve binalar adlı kitapçık, Türkler Ansiklopedisi, Osmanlılar Ansiklopedisi, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye

21 6 Ansiklopedisi, Mimarlık Sözlüğü, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü nden konuyla ilgili ön bilgi edinilmiştir 7. Ancak, konuyla ilgili birkaç kitap ve makale dışında ayrıntılı bir bilgiye ulaşılamamıştır. Bu konuda bilgisi olabileceği düşüncesiyle Edirne li yerel tarihçiler ve araştırmacılarla görüşülmüştür. Yapılan kaynak taramasında, Edirne deki askeri binalarla ilgili kapsamlı bir çalışmanın yapılmadığı tespit edilmiştir. Konuyla ilgili ulaşılan kaynaklardaki bilgiler, kısa ve genel olduğundan konuyu aydınlatmaktan uzaktır. İncelenen kaynak ve yayınlardan Yıldırım ve Tekkollu nun hazırladığı Yaşayan Tarihi ve Kültürel Askeri Yapılar 8 adlı kitapta, Türkiye deki mevcut tarihi kışla ve askeri binaların hemen tümü arşiv ve kataloglama anlayışı içerisinde derlenmiştir. Söz konusu kitapta, araştırma konumuz olan Edirne deki kışlalar genel hatlarıyla tanıtılmıştır. Bahsi geçen kitapta, incelediğimiz bazı binaların yapım amacı, inşa tarihi gibi konularda yanlış bilgiler verilmektedir. Günümüzde askeri birliklerce kullanılan kışlaların, karargahlarında tutulan Kışla Tarihçe Defterlerinde 9 inceleme yaptığımız binaların, Cumhuriyet Dönemindeki kullanım amaçları ve yapılan onarımlar hakkında bilgi edinilmiştir. Tosyavizade Rıfat Osman ın Edirne Rehnüması 10 adlı eseri, kışla ve askeri binaların tarihlendirilmesinde yararlandığımız eserlerden bazılarıdır. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde Edirne deki askeri teşkilat ve imar faaliyetleri ile ilgili belgeler taranmıştır. Bulunan çok sayıda belgeden, günümüze ulaşan yapılarla ilgili olanlarından yararlanılmıştır. Belgelerin birçoğu teşkilat içi idari görevleri ve onarımları içermektedir. 7 Adı geçen eserler için kaynakça bölümüne bakınız. 8 Yıldırım ve Tekkollu, (2001): Yaşayan Tarihi Ve Kültürel Askeri Yapılar, M.S.B. İnşaat Emlak Daire Başkanlığı yayınları, T.T.K. basımevi, Ankara. 9 Kışla Tarihçe Defteri: Kışlanın kısa tarihçesi, kışla tesislerinin kroki ve planı, yapılan onarım gibi konuların yer aldığı defterdir. Defter birliklerde belirli personel tarafından güncel olarak tutulur. 10 Tosyavizade Rıfat Osman, (1994): Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Klavuzu), Çev: Ratip Kazancıgil, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, İstanbul.

22 7 Ankara, İstanbul ve Edirne deki kütüphanelerde yaptığımız araştırmalarda, tez konumuz ile ilgili kısa bilgiler veren yayınlar tespit edilmiştir. Söz konusu bu yayınlar, araştırmanın ilgili yerlerinde belirtilmiştir. Edirne deki askeri kışla ve binaların eski durumlarını gösteren fotoğrafların bir bölümü, İstanbul Üniversitesi Eski Eserler Kütüphanesi ndeki Abdülhamid Albümü ve Edirne Albümü nden temin edilmiştir 11. Yaklaşık altı ay süren saha çalışmaları sırasında söz konusu askeri yapıların plan ve cephe rölöveleri alınmış, fotoğraflarla ayrıntılı bir şekilde belgelenmiş ve gerekli notlar alınmıştır. Kullanılmayan binaların fotoğraflarının çekimi, plan ve detay çizimleri için birlik komutanından izin alınmıştır. Bir çoğu halen kullanılan kışlaların stratejik konumu ve emniyeti gerekçesiyle, fotoğraflarının çekilmesi, plan ve rölövelerinin çıkarılması için araştırmacıların kışlaya giriş ve çıkışı ile ilgili hususlar, bir takım kurallara bağlanarak kısıtlamalar getirilmiştir. Günümüzde askeri birlikler tarafından kullanılan yapılara ait çizim ve fotoğraflar çalışma içersine konulmamıştır. Kaynak taramasının ardından araştırma konusu olan binaların rölövelerinin alınması, fotoğraflarla belgelenmesi kapsamında altı ay boyunca saha çalışması yapılmıştır. Bu çalışmalar sırasında, Süvari Kışlası(General Fahri Özdilek), Sanayi Kışlası(General Adil Alpay Kışlası), Demirtaş Askeri Hastanesi, çizim (plan ve cephe rölövesi) ve fotoğraflarla belgelenmiştir. Harbiye Kışlası, (General Celalettin Alkoç Kışlası) Karaağaç Kışlası, Daire-i Müşir binası (Tümen karargahı) yapılarının, plan ve detay çizimleri askeri emniyet gerekçesiyle yapılamamıştır. Ancak, Mahmudiye Kışlası, kapalı cezaevi olarak kullanıldığından binanın avludan ve dışarıdan fotoğrafları alınmıştır. Demirtaş Askeri Hastanesi ndeki çalışmalar sırasında bina harap olduğundan, ikinci ve üçüncü katların rölöveleri alınamamış ve bu katlara ait iç mekan incelemesi yapılamamıştır. Merkez Askeri Hastanesi nden ölçüsü alınabilecek bir kalıntı bulunamadığından inceleme yapılamamıştır. Saha araştırmaları sonucunda kışlaların plan ve cephe rölöveleri çizilmiştir Engin Özendes, (1999):Osmanlı nın İkinci Başkenti Edirne,Yem Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 12 Kışla Tarihçe Defterindeki plan krokileri yeterli olmadığından, incelenen eserlerin rölöveleri

23 8 Konuyla ilgili belge ve bilgilerin toplanmasının ardından, araştırmanın son safhası olan metnin yazılması aşamasına geçilmiştir. Nitelikli ve belli bir seviyeye ulaşmış orijinal metin oluşturabilmek için araştırma konumuzu ilgilendiren bilgileri, ilgisiz bilgilerden ayırmak için not alma tekniği kullanılarak bilgi fişleri oluşturulmuştur. Daha önceden konunun ana hat planı çıkarılarak bilgi fişleri söz konusu plan çerçevesinde yazılmış ve araştırma metni bilgisayara kaydedilmiştir. Metne dönüştürülen araştırma, altı ana bölüm ile resim ve şekillerden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, konunun niteliği, sınırları, amacı önemi ve incelenen askeri yapıların yerleri, dönem ve üslup özellikleri ile yapılan incelemenin metodu anlatılmıştır. 2.Bölümde, M.Ö.400 yılından, 1923 yılına kadar geçen sürede, Edirne nin tarihçesinden kısaca bahsedilmiştir. 3.Bölümde, Türk mimarisinde askeri yapı türleri, işlevleri ve mimarimizdeki gelişim süreci belirlenmeye çalışılmıştır. Edirne de askeri amaçlı yapılar tespit edilmiş, günümüze ulaşanlardan kısaca bahsedilmiştir. Çalışmanın esas bölümünü, Katalog başlığıyla verilmiştir. Bu bölümde, Edirne ve çevresindeki askeri maksatlı binalar ile bu binaların bulunduğu kışlalardaki çeşme, hamam, depo gibi eserler incelenmiştir. İnceleme, binaların yapım amacı, tarihçesi, üslup özellikleri, yapı elemanları, yapılan onarımlar ile günümüze kadar kullanım süreci gibi konuları içermektedir. Katalogda yer alan eserlerden, günümüzde askeri birlikler tarafından kullanılmayanları resimlerle belgelenmiştir. Mahmudiye Kışlası Binaları ile Demirtaş Askeri Hastanesi nin bir iki ve üçüncü kat rölöveleri hariç askeri birlikler tarafından kullanılmayan diğer yapılara ait çizimler eklerde verilmiştir. Karşılaştırma ve Değerlendirme bölümünde binalar, plan, malzeme ve teknik, yapı elemanları, cephe düzeni, süslemeleri ile ele alınarak, önce kendi içerisinde, daha sonra diğer bölgelerdeki askeri yapılarla karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. alınmıştır.

24 9 Sonuç bölümünde binaların inşa tarihi ve yapım amacı, yerleri, binalarda yapılan değişiklikler ve günümüze kadar olan kullanım süreci belirlenerek yapılması gerekenler belirtilmiştir. Metnin redaksiyonu yapılarak, bilimsel tez ölçütlerinde, söz konusu araştırma metni oluşturulmuştur. Son bölüm, çalışmada yararlanılan kaynakların gösterildiği Kaynakça dır. Yapıların çizim ve fotoğrafları ile şehir haritası eklerde yer almaktadır.

25 2. EDİRNE TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ 10

26 11 2. EDİRNE TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ Balkan Yarımadası nın Trakya yöresinde, Tunca ve Arda Nehirlerinin, Meriç Irmağı yla birleştiği kesimde, yerleşim ve savunmaya elverişli bir zemin üzerinde kurulmuş olan Edirne, yüzyıllar boyunca bir çok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır 13. İlk olarak M.Ö.400 yılında Orta Asya dan Trakya bölgesine göç eden Traklar tarafından iskan edilen bölge, M.Ö 513 yılında Pers lerin, M.Ö.400 de Makedonya Krallığı nın ve M.Ö.168 de ise Romalıların idaresine girmiştir. Roma İmparatoru Traianus yerleşim bakımından yetersiz olan bölgede Roma kent kültürüne uygun şehirler kurmuştur. M.S.124 yılında bölgeyi ziyaret eden imparator Hadrianus, Orestias ı (Edirne) çok beğenmiş ve buraya Hadrianapolis adını vermiştir. M.S.2.yy. ın ikinci yarısında Hadrianapolis, askeri açıdan büyük önem kazanmış; ziraat ve ticaret alanlarında ise altın devrini yaşayarak sürekli gelişmiştir 14. M.S.395 yılındaki Kavimler Göçü sonucunda ikiye ayrılan Roma İmparatorluğu nun Trakya bölgesi Bizans İmparatorluğu nun hakimiyetine geçmiştir. Bu dönemde Balkanlar dan gelen Hun, Avar ve Bulgar saldırıları sonucunda Edirne birkaç kez yakılıp yıkılmıştır 15. Bir dönem Peçenek ve Haçlıların Edirne ye saldırmalarına karşın Bizanslılar kenti ellerinde tutmayı başarmışlardır. M.S.1361 yılında Osmanlı idaresine geçen Edirne 16, hızla gelişmeye başlamıştır. Osmanlı hakimiyeti öncesinde, üç kilise ile beş veya on mahallenin oluşturduğu Kale İçi ve Gazi Mihal Köprüsü nün diğer ucundaki Aina adlı yerleşim biriminden oluşan Edirne, Osmanlıların hakimiyetiyle birlikte hızla gelişmiş ve kale dışında da yeni 13 Besim Darkot, (1993): Edirne, Coğrafi Giriş, Edirne nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, T.T.K Yayınları, Ankara: s.4 14 Arif Müfid Mansel, (1993 ): İlkçağda Edirne, Edirne nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, T.T.K Yayınları, Ankara: s Semavi Eyice, (1993): Bizans Devrinde Edirne Ve Bu Devire Ait Eserler, Edirne nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, T.T.K Yayınları, Ankara: s Edirne nin Osmanlı Devleti ne tam olarak katılış tarihi ile ilgili tartışmalar için bkz. Halil İnalcık, (1993): Edirne nin Fethi (1361), Edirne nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, T.T.K Yayınları, Ankara: s

27 12 yerleşim birimleri oluşmaya başlamıştır. Klasik dönem olarak adlandırdığımız bu dönemde, kentdeki Müslümanlar kale dışındaki geniş varoşlara yerleşerek buralarda mahalleler oluşturmuş, kent merkezi konumundaki dar ve sıkışık mahalleler ise kentin gayrimüslim zenginlerini dış mahallelere itmiştir. Şehrin kale içi dışında yeni yerleşim alanları olarak Debbağhane ve Kirişhane Semtleri, İstanbul Yolu Bölgesi, Muradiye, Tekkekapı, Menzil Ahırı, Gazimihal, Yıldırım, Yeni İmaret ve Hıdırlık Semtleri zaman içinde oluşturulmuştur 17. Kentdeki nüfus artışları Osmanlı merkez yöneticilerinin kentte önemli imar faaliyetlerine ağırlık vermelerine neden olmuştur. Bu zaman diliminde, kentin ana fiziki yapısını oluşturacak ve kente ekonomik canlılık kazandıracak birçok han, hamam, cami, imaret, kervansaray ve mektep yapılıp kentin sosyo-ekonomik hayatına kazandırılmıştır 18. Edirne de günümüze kadar gelen ilk eser, Çelebi Sultan Mehmet tarafından M.S.1414 yılında yaptırılan Eski cami dir. Daha sonra II.Murat tarafından M.1434 yılında yaptırılan Muradiye Cami, M.S.1447 de Üç şerefeli Cami, M.S.1488 de II.Beyazit tarafından yaptırılan külliye ile II.Sultan Selim in 1569,1574 tarihleri arasında Mimar Sinan a yaptırdığı Selimiye Cami bu dönemin baş eserleridir. İstanbul un fethinden sonra başkent olma özelliğini kaybetmesine rağmen Edirne, Balkan seferlerinin ana üssü, padişahların dinlenme yeri ve yabancı devlet adamlarıyla elçilerinin ağırlandığı önemli bir şehir olma konumunu 17.yüzyılın ikinci yarısına kadar korumuştur te çıkan yangında 60 mahalle tamamen yanmış, 1751 yılındaki depremde ise birçok bina yıkılmıştır yüzyılın sonlarında III.Selim tarafından Nizam-ı Cedit adlı yeni bir ordu kurulmuş, aynı dönemde Sırp isyanları nedeniyle ordu tekrar dağıtılmıştır. III.Selim 17 Feridun M. Emecen, (1998): Tarih Koridorlarında Bir Sınır Şehri: Edirne, Edirne Serhat daki Payitaht, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul: s Edirne nin Osmanlı Dönemi ndeki kentsel gelişimiyle ilgili geniş bilgi için bkz. Osman Nuri Peremeci, (1939): Edirne Tarihi, Resimli Ay Matbaası, İstanbul. 19 Gökbilgin, 1993: Emecen, 1998: 58