İKTİSAT TEORİSİNDE /v UNUTULMUŞ BİR KAVRAM: MEKAN

Transkript

1 Ekonomik Yaklaşım, C ilt: 22, S ayı: 81, ss İKTİSAT TEORİSİNDE /v UNUTULMUŞ BİR KAVRAM: MEKAN Ebru ARICIOĞLIT Özet Mekân kavramı, iktisat teorisinde çok fazla ele alınmış bir kavram değildir. İktisat teorisi, genellikle ülkeleri ve bölgeleri boyutsuz varsayarak, mekân faktörünü analizlerinden dışlamıştır. Fakat son yıllarda iktisat literatüründe mekânsal analize olan ilgide bir artış göze çarpmaktadır. Bu çalışmanın amacı, mekânı analiz eden teorilerin seçilmiş modelleri aracılığı ile geçmişten günümüze mekâna bakış açısını ortaya koymaktır. Çalışmada mekân, esas itibariyle üç dönem ve üç gelenek itibariyle ele alınmıştır. Öncelikle, etkisini 19. yüzyıldan başlayarak II. Dünya Savaşı na kadar sürdüren Klasik Yerleşim Teorisi analiz edilmiştir. Ardından ise II. Dünya Savaşı ndan sonra ortaya çıkan Bölge Bilimi ve son olarak da 1990 lı yılların başında ortaya atılan Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi ele alınmıştır. Hem Bölge Biliminin hem de Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin temelinde Yerleşim Teorisi bulunmaktadır. Dolayısıyla bu üç geleneğin analizi aslında, bu teorilerin birbirinden ne ölçüde farklılaştığını da ortaya koymaktadır. Ayrıca bu literatür değerlendirmesi, son yıllarda oldukça popüler bir teori olan Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin gerçekten yeni olup olamadığını ve diğer iki teoriden farklılaştığı yönleri ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Mekân, Yeni Ekonomik Coğrafya. JEL Sınıflaması: F12, R12, R14. ** Dr., Niğde Üniversitesi, İ.İ.B.F., İktisat Bölümü.

2 18 Ebru ARICIOĞLU A Forgotten Concept in Economic Theory: Space Abstract In economic theory, space is not a much-anayzed concept. Economic theory assuming that countries and regions are non-dimensional generally, has excluded the space factor from its analyses. However, recently the surge in the interest in spatial analysis is striking. The main objective o f this study is to put forward, from the past to the present, the point o f view o f space through the selected models o f the theories analyzing space. In this study, space is basically discussed in terms o f three periods and three traditions. Firstly, the Classical Location Theory which prevailed from the 19th century to the World War II is analyzed. Then the Regional Science which emerged after the World War II, and the New Economic Geography Theory which was put forward at the beginning o f the 1990s are addressed, respectively. The Location Theory underlies both the Regional Science and the New Economic Geography. Thus, in fact, the analysis o f these three traditions also shows to what extent they differ from each other. Moreover this literature assessment, demonstrates whether the New Economic Geography Theory which has become quite popular in recent years is really new, and its differences from the other two theories. Keywords: Space, New Economic Geography. JEL Classification: F12, R12, R14. GİRİŞ Mekân, başka bir deyişle iktisadi faaliyetin gerçekleştiği yer, başlı başına önemli bir kavram iken, iktisat teorisinde çok fazla analize konu olmamıştır. Tam rekabet piyasası ile nitelendirilen ana akım iktisat teorisinde boyutsuz bir ekonomi anlayışı vardır. Aslında 19. ve 20. yüzyıl boyunca, tam rekabet piyasasımn yetersizliği belirgin hale gelmişti. Zaman unsurunun, eksik bilgi ve monopolün farkına varılmış ve bunların bir kısmı analizlere dâhil edilmiştir. Fakat mesafenin etkisi çok az dikkat çekmiştir, çünkü diğer problemler daha acildi ve bunlar çözülene kadar mekânsal konulan yeterince açıklamak mümkün değildi (Chisholm, 1966:7). Bu durumu ünlü İngiliz iktisatçı Alfred Marshall ın kendi sözleri ile aktarmak da mümkündür: Piyasalar, arz ve talep güçlerinin dengeye geldiği zaman boyutunun yanı sıra mekân bakımından da değişirler. Zamamn etkisi mekâna göre daha önemlidir. Çünkü dengenin doğası ve bunu belirleyen nedenler, piyasa döneminin uzunluğuna bağlıdır (1961: 330).

3 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 19 Ana akım iktisat, mekân unsurlanm analizlerine dâhil etmemesine rağmen kökenleri 19. Yüzyıla kadar uzanan Yerleşim Teorisi ve Bölge Bilimi mekânı çok farklı açılardan analiz etmiştir. Aynca 1990 h yılların başında ortaya atılan Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi de Yerleşim Teorisi gibi iktisadi faaliyetin gerçekleştiği mekânı analiz etmektedir. Bu çalışmanın amacı, bu teorilerin öne çıkan isim ve modelleri aracılığı ile mekâna bakış açışım yansıtmak, böylece geçmişten günümüze mekânı analiz eden teorileri ortaya koymaktır. Çalışmada mekân, üç dönem ve üç teori itibariyle İncelenmektedir. İlk olarak Klasik Yerleşim Teorisi ele alınacaktır, bu gelenek esas itibariyle 19. yüzyılın başında başlayıp II. Dünya Savaşı na kadar olan dönemi kapsamaktadır. İkinci olarak ise II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan ve 1970 lere kadar oldukça popüler olan Bölge Bilimi ele alınacaktır. Çalışmada ele alınan üçüncü teori ise 1990 h yılların başında ortaya çıkan Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisidir. Çalışma, genel bir değerlendirmenin yapıldığı sonuç bölümü ile sona ermektedir. 1. Klasik Yerleşim Teorisi Yerleşim Teorisi, temel olarak iktisadi hayatın iki özelliği olan mesafe ve alan ile ilgilenmektedir. Mesafenin rolünü temsil eden taşıma maliyetleri, hem piyasa fiyatlarım hem de üretim birimlerinin yerleşimim etkilemektedir. Alan ise, belirli malların piyasalanmn belirli coğrafi sınırlara bağlı olduğunu ifade etmektedir (Blaug, 1985: 614). Yerleşim Teorisi, kökenleri 19. yüzyılın1başlarına kadar uzanan eski Alman Ekonomik Coğrafya geleneğine dayanmaktadır. Bu geleneğin en önemli temsilcisi Johann Henreich von Thünen dir. Aynca bu geleneğin diğer temsilcileri; Alfred Weber, Walter Christaller ve August Lösch dur (Warf, 2006: 286). Blaug (1985), Yerleşim Teorisinin her zaman Alman iktisatçılann özel ilgi alanı olduğunu vurgulamıştır. Bames (2003) ise, Yerleşim Teorisinin bu geleneğinin, hem çok çeşitli olduğunu hem de tarihsel olarak uzun bir dönemi kapsadığım belirtmektedir. Öyle ki von Thünen ile Lösch ün çalışmalan arasında 100 yıldan uzun bir zaman bulunmaktadır. Ponsard (1983:127) da, bu isimleri aynı çatı altında birleştiren şeyin kullandıklan biçimselleştirilmiş analiz şekli olduğunu vurgulamaktadır. 1 Aynı tarihsel dönemde İngiltere A vrupa nın en büyük ve bütünleşmiş piyasasıdır. Ayrıca hem ülke içinde hem de ülkenin kolonileri arasındaki deniz ticareti gelişmiş ve ucuzdur. Dolayısıyla İngiliz iktisatçıları geliştirdikleri kuramlarda taşım a maliyetlerini göz ardı edebilmişlerdir. Buna karşılık Alm anya da ulusal piyasanın birleşmesi hem yavaş hem de daha sonra olmuştur. Aynı zamanda deniz taşımacılığından daha pahalı olan kara taşımacılığı ülkede önemlidir. Dolayısıyla mekân kavramı Alman iktisatçılarının daha fazla dikkatini çekmiştir (Combes, Mayer, Thisse, 2008:28).

4 20 Ebru ARICIOĞLU Başka bir ifade ile bu yerleşim teorisyenleri, genellikle idealleştirilmiş mekansal ekonomi modellerine yol açan formel ve soyut modelleri ile bilinirler. Fakat çalışmaları yakından incelendiğinde, bu çalışmalarda hem soyut ve formel analizlerin hem de ayrıntılı tarihsel durum çalışmalarının olduğu görülmektedir (Essletzbichler, 2011: 23) Toprak Kullanımı ve R antlar Teorisi Genel olarak, Yerleşim Teorisinin tarihinin 1826 da Johann Heinrich von Thünen nin yazdığı The Isolated State adlı kitap ile başladığı kabul edilmektedir. J.H. von Thünen mekânı, ekonomik olgu olarak analiz eden ilk yazar olmamasına rağmen, mekânsal ekonominin babası olarak kabul edilmesinin nedeni, bu olguyu bir coğrafya teorisi/ modeli yardımı ile analiz eden ilk kişi olmasıdır2. The Isolated State adlı kitabının ilk sayfasında von Thünen, hipotezini şöyle ortaya koymaktadır: Taşımaya elverişli herhangi bir nehrin veya kanalın olmadığı ve tek taşıma olanağının atların çektiği vagonların olduğu eşit verimliliğe sahip homojen bir ovanın merkezinde geniş bir kasaba bulunmaktadır. Ova boyunca toprak tarıma uygundur ve aym verimliliğe sahiptir. Daire şeklindeki bu tarımsal alanda toprak yapısı ve iklim şartlan her yerde aynıdır. Bölgede ulaşım şebekesi karayolları olarak yine her yerde aynı nitelikte olup, maliyetini ve taşıma süresini bazı konumlar lehine etkilemektedir. Thünen bu homojen alan varsayımı ile doğal faktörleri elimine ederek yer seçiminde sadece ekonomik faktörlerin etkisini belirlemeyi amaçlamaktadır (Müftüoğlu, 1983: 12). Ovada tek bir kasaba olduğu için, kasaba kırsal kesimin tüm sanayi ürünlerini sağlayıp, karşılığında onu çevreleyen kırsal kesimden tarım mallarım alacaktır (von Thünen, 1966: 7). Böyle bir durumda von Thünen, çiftçilerin malları için belirleyeceği fiyatları, elde edecekleri toprak rantlarım ve bu rant ve fiyatlarla birlikte toprak kullanım modellerim belirleyen ilkeleri bulmayı amaçlamıştır (Blaug, 1985: 615). von Thünen in modelinde, kasabayı çevreleyen tarımsal ardbölgede yetiştirilen tahıllar, hem rekolte hem de taşıma maliyetleri bakımından farklılaşmaktadır. Bir tahılın nerede yetiştirileceği taşıma maliyetlerine ve taşıma süresine bağlıdır. Taşıma maliyetleri, taşınan malın ağırlığı ve üretim merkezinin tüketim merkezine uzaklığı ile doğru orantılıdır. Taşıma süresi ise, bozulabilir ürünler için geçerli olup, üretim merkezinden tüketim merkezine taşıma süresinin 2 von Thünen nin modelinin ekonomi biliminde belirli soyutlamalara gidilerek geliştirilen ilk model denemesi olduğu kabul görmüştür (Samuelson,1983: 1468, Fujita ve Thisse, 2002: 11).

5 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 21 belirli bir sırnn aşmaması gereğim ifade etmektedir (Müftüoğlu, 1983: 12). Bu durumda tanmsal üretim modeli birbirinden farklı halkalar şeklinde olacaktır ve halkadan halkaya değişen ürün ile birlikte tüm çiftçilik sistemi de değişecektir (von Thünen, 1966: 8). Bu ekonomik faktörlerin etkisi sonucunda belirli bir ürün çeşidim tüketim merkezine yakın üretenler, nispeten daha az taşıma maliyetlerine katlanacaklar ve tüketim merkezinde fiyatın sabit olmasının bir sonucu olarak belirli bir konum rantı elde edeceklerdir (Müftüoğlu, 1983: 12). Tüketim merkezine en uzak halkada üretim yapanlar ise taşıma maliyetlerine daha fazla katlanacaklar, buna karşılık ödedikleri rant miktan en düşük olacaktır. Dolayısıyla her bir faaliyet için toprak rantı, taşıma maliyetlerindeki tasarrufa eşit olmaktadır. Modelde her bir ürün için teklif edilen bir rant eğrisi bulunmaktadır ve bu eğriler kasabadan uzaklığına bağlı olarak, çiftçilerin ne kadar ödemeye istekli olduğunu göstermektedir (Brakman vd., 2009: 36). Şekil 1. von Thünen nin geliştirdiği modeli göstermektedir. Şeklin üst kısmı üç farklı mal için teklif edilen rant eğrilerim, alt kısmı ise tanmsal üretim halkalarım göstermektedir. Şekil 1 : Teklif edilen rant eğrileri ve toprak kullanımı Kaynak: Fujita vd, (1999a:16).

6 22 Ebru ARICIOĞLU von Thünen in teorisinde analizin odak noktası, şehir ve piyasa merkezlerinin çevresindeki tarımsal ardbölgelerin gelişimidir. Bu dönemde tarım ve (şehir yerleşimli) tarımsal piyasaların davramşı hâlâ Alman ekonomisinin baskın özelliğidir, dolayısıyla bu yerleşim teorisi, toprak kullanımı, mal fiyatları ve tarımsal dönüşüm süreci arasındaki etkileşimleri anlamaya çalışmaktadır. Bu teoriye mesafe- taşıma maliyetleri, aslında her bir yerleşimde bu mekana özgü rant ödemeleri temelinde toprak arasında farklılaşma yapabilmek için dahil edilmiştir (Mc Cann ve Shepard, 2003) En Az Maliyet Teorisi Yerleşim Teorisi nde öne çıkan bir başka isim de Alfred Weber dir ile 1958 yıllan arasında yaşayan Weber Almanya nın hızla sanayileştiği döneme tanıklık etmiştir. Dolayısıyla Weber in teorisindeki temel motivasyon 19. yüzyıl sanayi girişimcisinin davranışlan ile Alman şehir- sanayi merkezlerinin hızlı büyümesi arasındaki ilişkiyi anlamaktır. Öyle ki bu yerleşim geleneğinde tanmdan daha çok sanayide gerçekleşen dönüşüm sürecinin baskın yönlerine odaklanılmaktadır (McCann ve Sheppard, 2003: 652). Bu süreci Weber in kendi sözleri ile aktarmak mümkündür: Bugünlerde iktisadi güçlerin, sermayenin ve işgücünün başka hiçbir çağda görünmeyen şekilde muazzam yer değiştirmesine tanıklık etmekteyiz. Bu tür mekânsal değişimlerin sonucu olarak imparatorluklann yükseldiğim ve zayıfladığım görmekteyiz... Aynca ulusal sınırlar içinde önemli yer değiştirmeler de dikkat çekmektedir. Belirli bölgeler, sermaye ve işgücü bakımından hızla fakirleşirken, diğer bölgeler zenginleşmektedir. Metropol merkezlerinde sonu olmayan büyük kümeler görmekteyiz (Weber, 1929: 2). Sanayinin devasa hareketim gözlemleyen Weber şu soruyu sormaktadır: sanayinin bir yerden diğerine kaymasına ne yol açmaktadır? Bu hareketleri belirleyen genel ekonomik yasalar nelerdir? (Friedrich, 1929: 33). Weber in geliştirdiği Yerleşim Teorisinde, temel olarak kullanılan coğrafya kavramı iki boyutlu mekân olup, coğrafya açıkça geometrik çatı içinde anlaşılmaktadır. Burada toprak büyük ölçüde tanımlanmamış ve toprağın üretken ve niteliksel özellikleri göz ardı edilmektedir(mccann ve Shepard, 2003).

7 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 23 Weber, geliştirdiği yerleşim teorisinde tek bir firma için optimal kuruluş yerini bulmayı amaçlamaktadır3. Bu teoride, firma tarafından katlanılan mesafe ile ilgili maliyetler ile yerleşime özgü maliyetler arasında ayınm yapmaktadır. Başka bir deyişle burada çeşitli maliyet bileşenleri arasında ayınm yapmak için farklı coğrafya kavramlanm kullanmakta, bazı maliyetleri mesafenin fonksiyonu olarak belirtirken, diğerlerim yerleşimin fonksiyonu olarak belirtmektedir. Mesafe ile ilgili maliyetler taşıma maliyetleri, yerleşime özgü maliyetleri ise yığılma ekonomileri ve yerel işgücü maliyetleridir(mccann ve Sheppard, 2003: 652). Weber e göre kuruluş yerini belirleyen bu üç faktör üretim sırasında avantaj sağlayan maliyet avantajlan olup, aynı zamanda firmanın yer seçiminin aşamalanm göstermektedir. Weber e göre sanayinin yerleşiminin temel belirleyicisi taşıma maliyetleridir (Dicken,1998: 76). Dolayısıyla birinci ve temel aşamada, optimum kuruluş yeri: toplam taşıma maliyetlerinin minimum olduğu yerdir. Birinci aşamada toplam taşıma maliyeti minimizasyonuna göre belirlenen bu optimum kuruluş yeri, işgücü maliyetleri ve yığılma avantaj lanndaki farklılıklara göre gözden geçirilerek yemden değerlendirilmektedir. İşgücü farklı yerlerde farklı fiyatlar üzerinden elde edilebildiği için, eğer herhangi bir yerdeki ücret seviyesi birinci aşamada belirlenen optimum kuruluş yerindeki ücret seviyesinden daha düşük ise, birinci aşamada belirlenen kuruluş yerinin ikinci aşamada da geçerli olup olmadığı, her iki yerdeki ücret farkı ile taşıma maliyetinde meydana gelecek artışın karşılaştınlması sonucunda belirlenmektedir (Müftüoğlu, 1983: 25). Weber in analizinde yığılma ekonomileri de, ucuz işgücü gibi, bir işletmeyi en düşük taşıma maliyetine sahip noktadan başka yerlere kaydırabilir. Weber e göre yığılma ekonomileri bir avantaj, ya da üretimin belirli bir yere taşınmasından dolayı maliyetlerdeki düşüştür (Weber,1929: 126). Yukanda ele alınan iki bölgesel nitelikteki kuruluş yeri faktöründen farklı olarak yığılma ekonomileri yerel niteliktedir. Aynca bu iki faktör esas olarak tek bir firmanın kuruluş yeri seçimi sürecim etkilemektedir. Fakat yığılma ekonomilerinden sağlanan avantajlar üretimin sosyal yapısından kaynaklandığından tek bir firma için ele alınmaz. Yukanda da vurgulandığı üzere, ucuz işgücü ve yığılma ekonomileri minimum maliyetli yerden sapmalan göstermektedir. Weber e göre ucuz işgücüne sahip yer, daha fazla tasarruf sağlamaktadır. Dolayısıyla ucuz işgücü ile yığılma ekonomileri arasındaki mücadelede galip gelen ucuz işgücüne sahip olan yerdir (Berry vd., 1993: 279). 3 Tek bir firmanın kuruluş yerini bilimsel olarak ilk kez Launhardt ele almıştır. Launhardt, tek bir durumda iki hammadde merkezi ve bir piyasanın bir üçgenin köşelerini temsil ettiği durumda tek bir firma için optimum yerleşim yerini bulmayı amaçlamıştır (Smith, 1981: 69).

8 24 Ebru ARICIOĞLU 1.3. Merkezî Yerler Teorisi CMstaller ve Lösch Yerleşim Teorisine farklı bir bakış getirmiş, temel olarak şehirsel yerleşimi analiz etmişlerdir. Christaller (1966) e göre Merkezî Yerler Teorisi, von Thünen in tarımsal üretimin ve Weber in sanayilerin yerleşimim ele alan teorilerinin yamnda, şehirsel ticari faaliyetlerin ve kuramların yerleşim teorisi olarak düşünülebilir. Başka bir deyişle Christaller in geliştirdiği teorinin ayırt edici özelliği, piyasaya yönelik fonksiyonlara odaklanmış olmasıdır. Dolayısıyla eneıji kaynaklan, hammaddeler, sanayi girdileri ve işgücünün yerleşimi ele alınmamıştır (Pan, 2002: 42). Christaller, sanayi yerleşimim hariç tutarak merkezilik, eşik ve yayılma sahası kavramlanna dayanan altıgen piyasa alanlanndan oluşan idealize bir sistem geliştirmiştir (Essletzbichler, 2011:32). Bu yedi seviyeli hiyerarşik sistemin herhangi bir basamağındaki bir yeri merkezî, ya da önemli hale getiren olgu, kendi ihtiyaçlanndan fazla mal ve hizmet üretmesi, başka bir deyişle hinterlandına hizmet sağlamasıdır. Bu durumda merkezî yer, aslında kendi geçim olanaklanmn üstüne çıkıp, bir fazla yaratarak çevresindeki tamamlayıcı bölgeye hizmet sağlayabilme yeteneğine sahip bir piyasa olmaktadır. Mekâmn yayılma sahası ve eşik kavranılan aracılığı ile analiz edildiği teoride bir malın yayılma sahasım belirleyen temel faktör, uzaklık/ mesafedir. Taşıma maliyetleri cinsinden ifade edilen uzaklık kavramı, tamamlayıcı bölgede yaşayan birinin bir merkezî yerde arz edilen malı satın almak için gitmek isteyeceği en uzak mesafeyi göstermektedir. Eğer mesafe çok fazla ise bireyler, bu malı çok pahalı hale geldiği için (artan taşıma maliyetleri nedeniyle) ya satın almaz ya da daha ucuz olarak elde edebileceği bir başka merkezî yerden almayı tercih eder. Yayılma sahasım belirleyen diğer bir faktör de merkezî yerin kendisinde yoğunlaşmış nüfus ve tamamlayıcı bölgedeki nüfusun yoğunluğu ve dağılımıdır. Aynca tüm nüfusun sosyal yapısı ve gelir şartlan da malın yayılma sahasım belirler. Dolayısıyla bir merkezî malın yayılma sahası, yukarıda belirtilen tüm faktörlerin eşanlı olarak mekânsal etkilerim temsil etmektedir (Christaller, 1966: 49). Eşik kavramı ise, merkezî malın üretilebilmesi ya da arz edilebilmesi için gerekli olan minimum tüketim miktan, satış miktan tarafından belirlenir. Eşik ve yayılma sahası birlikte, merkezî malın, bölgenin merkezî yerinde başan ile arz edilebilme şansım gösterir (Christaller, 1966: 60). Bu kavramlardan bir hizmet merkezi hiyerarşisi canlandınlmıştır, bu hiyerarşide çok sayıda düşük sıralı merkez, temel hizmetleri sağlarlarken, daha az sayıda yüksek sıralı merkez, temel hizmetlere ek olarak uzmanlaşmış hizmetleri de sağlamaktadır (Essletzbichler, 2011:32). Başka bir ifade ile ideal olarak en yüksek sıralı merkezi yerde ya da metropolde elde

9 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 25 edilemeyecek lıiçbir mal yoktur. Bu merkezler teorik olarak daha düşük sıralı tüm mallan sağlamasına rağmen, bu tür mallar sınırlı yayılma sahalan nedeni ile diğer merkezler tarafından da arz edilir (Lloyd ve Dicken, 1972: 14-15). Christaller in geliştirdiği teoride hiyerarşinin oluşumu, yani düşük sıralı merkezî yerlerin yüksek sıralı ticaret alanlanmn içine yerleşimi belirli bir kurala, ilkeye göre olmaktadır (Garner, 1967: 308). Bu pazarlama ya da piyasa ilkesidir ve piyasanın şekli bu ilkeye göre oluşmaktadır. Bu ilkeye göre k değeri, hiyerarşinin bir üst seviyesindeki merkezi yer tarafından hizmet edilen (hiyerarşinin bir alt seviyesindeki) yerleşimlerin sayısını vennektedir. Buna göre k değerinin üç olması, her bir B merkezi yerinin (şehrin) hizmeti, üç K yerine (kasabaya), dokuz A yerine (köye) eşittir. Bu ilke doğrultusunda, tüm merkezî yerlerin yerleşimi sonucunda meydana gelen panorama Şekil 2 deki gibi olmaktadır. Şekil 2 : Christaller in Merkezî Yer Hiyerarşisi ve Altıgen Piyasa Alanlan Kaynak: Matthews ve Herbert (2008: 55). Christaller in geliştirdiği teori von Thünen ve Weber in teorilerinden bazı noktalarda farklılaşmaktadır. Örneğin von Thünen ve Weber analizlerinde bireysel

10 26 Ebru ARICIOĞLU üreticilerin kararlan ile ilgilenirken Christaller bireysel/firma düzeyindeki üreticiden, şehir ve piyasa alanlan sistemine geçmiştir. Aynca Thünen ve Weber analizlerinde temel olarak karar verme süreci ile ilgilenmiş ve bu teorilerde toplu sonuçlar bireysel kararlardan oluşmuştur. Christaller in çalışmasında ise mikro düzeyde kararlar ile toplu yerleşim modeli arasındaki bağ kaybolmaktadır (Essletzbichler, 2011:32). Yerleşim Teorisinde Christaller in yaklaşımına benzer bir yaklaşım Lösch tarafından geliştirilmiştir. Fakat Lösch ün geliştirdiği teori Christaller inkinden farklı olarak tek bir üretici ile başlayıp, en yüksek sıralı merkeze ulaşmaktadır. Ponsard (1983:87), Lösch ün çalışmasının daha önceki teorileri birleşmiş analitik bir yapı içinde eriten ilk modem ve sistematik çalışma olduğunu vurgulayarak Lösch ün Yerleşim Teorisi ne yaptığı katkıyı ortaya koymaktadır. Lösch, kitabının başında, amacının gerçek dünyadaki ekonomik faaliyetin yerleşimim açıklamak olmadığım belirtmektedir. Lösch e göre iktisatçının temel görevi, berbat gerçeği açıklamak değil, onu geliştirmektir. En iyi (rasyonel) yerleşimin neresi olduğu sorusu, gerçek yerleşimin belirlenmesinden çok daha değerlidir (Lösch, 1954: 4). Isard (1956), Lösch ün geliştirdiği modeli bütün yönleri ile değerlendirmek için, Lösch ün piyasa kavramının anlaşılmasının gerekli olduğunu, çünkü bu kavram aracılığı ile mekâmn probleme dâhil edildiğim vurgulamaktadır. Piyasa alanı nedir ve nasıl sımrlandınlmıştır? Bu sorular oldukça önemlidir (Isard, 1956: 44). Ekonomik faaliyet, ancak bireysel bir üreticinin ihtiyacından fazla olarak ürettiği malı, diğer üreticilere satması ile başlar. Üreticinin karşı karşıya bulunduğu piyasanın sınırlan, bütünüyle ekonomik güçlerin karşılıklı etkileşimi sonucu belirlenir. Büyük ölçekli üretim ve uzmanlaşma avantaj lan, faaliyetlerin toplanmasına, taşıma maliyetleri ve ürün farklılaşması ise dağılmasına yol açar (Lösch, 1963: 105). Üreticinin piyasa alanının sınırlan, taşıma maliyetleri tarafından belirlenir. Lösch, tek bir üretici taşıma maliyetleri engeline karşılık olarak büyük ölçekli üretim nedeniyle kendi ihtiyaçlarının ötesinde üretim yaparsa piyasa alanın daire şeklinde olacağım varsaymaktadır(isard, 1956: 44). Çok sayıda üretici dairesel bir piyasa alanı içinde benzer şekilde faaliyet gösterdiğinden, potansiyel piyasalardaki talebe hizmet vermek için rekabet artar ve bu bazı durumlarda dairelerin üst üste çakışmasına, bazen ise bazı alanlara satış yapılamamasına neden olur (Şekil 3). Rekabetin daha fazla üreticiyi alana çekmesi zamanla, her bir üreticinin piyasa alanının daralmasına yol açar. Nihayetinde,

11 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 27 başlangıçtaki dairesel piyasa, en sonunda altıgen şekilli bir piyasaya dönüşür. Bu altıgen şeklindeki piyasaların merkezinde üreticiler yer alır. Şekil 3: Dairesel piyasa alanlarının altıgen haline gelmesi Çakışan Kaynak: Lösch (1954: 111). Bu ekonomide dengenin sağlanabilmesi, aşağıdaki koşulların sağlanmasını gerektirir: Üreticiler kâr, tüketiciler ise fayda bakımından mümkün olduğunca avantajlı olmalıdır, Üretim yerleri, tüm alanı kaplayacak şekilde çok sayıda olmalıdır, Piyasaya giriş serbest olduğu için aşın kârlar yoktur, Üretim ve satış alanlan mümkün olduğunca küçük olmalıdır, çünkü sadece o zaman yaşayabilecek girişim sayısı maksimum olur, Her bir piyasamn sımrlannda, komşu, iki üreticinin mallan arasında kayıtsız kalır (Lösch, 1954: 94-97). Bu altıgen şeklindeki piyasa, belirli bir talebin minimum maliyet ile karşılanmasını, başka bir deyişle, belirli bir alandaki nüfusun talebinin maksimize edilmesini sağlar. Lösch e göre en iyi/ rasyonel yerleşim yeri, kânn en yüksek olduğu yerleşim yeridir. Dolayısıyla Weber en az maliyetli kuruluş yeri arayarak tek taraflı yanlış bir yaklaşım izlemektedir (Lösch, 1954: 27-28). Fakat Lösch kendi analizinde

12 28 Ebru ARICIOĞLU taşıma maliyetleri dışındaki üretim maliyetlerim sabit varsaymıştır (Lösch, 1954: 18). Bu durumu kendi analizinin de tek taraflı olduğu şeklinde yorumlamak mümkündür. Lösch e göre kânn en fazla olduğu yer, üretim maliyetleri sabit olduğu için talebin en fazla olduğu yerdir. Fakat talebin en fazla olduğu noktalan, ne geometrik ne de cebirsel olarak bulmak mümkündür. Dolayısıyla tek bir üreticinin yerleşimi neresi olmalı sorusunun, ne bilimsel ne de açık bir çözümü bulunmaktadır. Buna karşılık deneme yanılma yöntemi olan pratik bir çözümü bulunmaktadır (Lösch, 1954: 29). 2. Bölge Bilimi Mekâna farklı bir bakış açısı, Bölge Biliminin kurucusu Walter Isard tarafından getirilmiştir. Isard analizim II. Dünya Savaşı sonrasında geliştirmiştir. Bu dönemde dünyanın pek çok yerinde olduğu gibi ABD de de Savaş, birçok bölgesel problemi ya ortaya çıkarmış ya da daha kötüleştirmiştir. Bu dönemde parçalanma ve yer değiştirmeler oldukça yaygındı (Isard, 2003:1). Aynca Savaş sonrası Kuzey Amerika ve Batı Avrupa da ortaya çıkan genişleme, Fordist kitle üretiminin hızla genişlemesini ve modem tüketim toplumunun ortaya çıkmasını da beraberinde getirmiştir. Bu dönemde yerleşim problemleri, mekânsal gelişme, taşımacılık gibi konular önem kazanmıştır (Scott, 2000: 485). Isard, diğer sosyal bilimlerin, şehirsel-bölgesel problemlere yönelik önemli analitik yaklaşımlan ihmal ettiği için eleştirmiş ve tüm bu konulara dikkat çekmek için 1954 yılında Bölge Bilimim kurmuştur (Isard, 1975:5). Isard aslında, coğrafyanın ve iktisadın unsurlanm birleştiren melez bir disiplin geliştirmiştir. Bu melez disiplin, bölge biliminin temel amacı, neoklasik genel denge teorisini mekansal koordinatlar cinsinden yeniden modellemek, böylece tüm talep, arz ve fiyat değişkenlerim yerleşimin açık bir fonksiyonu olarak ifade etmek mümkün olabilir (Scott, 2000: 486). Martin (1999:66) ise, Isard ın geliştirdiği teorinin Alman Yerleşim Teorisinin devamı olduğunu vurgulamaktadır. Isard analizlerinde, özellikle neoklasik iktisadı ve geleneksel dış ticaret teorisini mekânsal unsurlan göz ardı ettiği için eleştirmiştir. Neoklasik iktisat, piyasalarda tam rekabetin ve tek fiyat yasasımn geçerliliğim kabul etmiş ve taşıma ve diğer maliyetlerin sıfır olduğunu varsaymıştır. Bu bağlamda mekân faktörü dışlanmış, ekonomideki her şey tek bir noktaya sıkıştınlmış ve tüm mekânsal direnç ortadan kalkmıştır. Dolayısıyla neoklasik iktisat, kendini boyutları olmayan bir harikalar diyarına hapsetmiştir. Isard a göre dengeli bir değerlendirme için

13 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 29 üreticileri birbirinden ayıran taşıma ve mekânsal maliyetlerin etkileri dikkate alınmalıdır (Isard, 1956: 25-6). Aynca genel denge analizinin çatısı tam rekabete dayalı olduğu için, ekonomik faaliyetin mekânda yarattığı belirli mekânsal ve taşıma maliyetlerinin etkilerim içerecek kadar kapsamlı değildir (Isard, 1956: 54). Isard, bir bölgedeki çeşitli yerler farklı piyasalar olarak kabul edildiğinde (böylece yerler arasında taşıma maliyetleri nedeni ile yerel fiyatlar farklılaşacaktır) bu durumda her bir piyasada her bir mal ve faktör için çok sayıda alıcı ve satıcı gerekli koşulunun yerine getirilemeyeceğim vurgulamaktadır. Aynca eğer bölgenin kendisi tek bir piyasa olarak kabul edilirse, bölge içinde farklı yerlerde belirli bir malın farklı fiyatları olacaktır, çünkü bireyler kendi pozisyonlarındaki avantajlar doğrultusunda monopol durumunda olduklannda homojen bir mal eksik rekabet piyasasında olacaktır. Dolayısıyla bir anlamda monopol unsurları mekansal ilişkilerde daima var olduğu için tekelci rekabete dayalı bir genel denge teorisi aslında bir mekansal ekonomi ve genel yerleşim teorisidir (Isard, 1949: 505). Bu eleştiriler doğrultusunda Isard, ekonominin tümünü kapsayacak bir Genel Yerleşim Teorisi geliştirmeyi amaçlamıştır. Bu Yerleşim Teorisi, mekânsal bir ekonomide karşılıklı ilişkileri anlamayı sağlayacak şekilde von Thünen in, Lösch ün ve Weber in Yerleşim Teorisine yaptığı katkılann birleşiminden oluşmaktadır (Isard, 1956: 19). Isard (1956:53) e göre Genel Yerleşim Teorisi girdi ve çıktılann coğrafi dağılımım, fiyatlar ve maliyetlerdeki coğrafi farklılıklan dikkate alarak ekonomik faaliyetlerin toplam mekânsal düzenini, tanzimini (array) ele almaktadır. Böylece ekonomik faaliyetin yerleşimi ve dağılımı, ele alınması gereken birer değişken haline gelmektedir. Isard a göre ekonomideki karmaşık mekânsal ilişkilerin ortak bir kavram cinsinden tanımlanması gerekmektedir. Bu kavram da taşıma girdisidir. Taşıma girdisi genel olarak bir birim ağırlığın bir birim mesafe boyunca hareketi olarak tanımlanabilir. Dolaylı açıdan ele alınırsa, taşıma girdisi, mekân boyunca hareketin karşı karşıya olduğu direncin üstesinden gelmek için diğer faktörlerin hizmetleri ve çabalarıdır4. Mekânsal bir ekonomide amaç, bu çabaları minimize etmektir. Ayrıca, 4 Isard a göre taşım a girdisi, temelde emek girdisinden türetilmiş dolaylı bir girdidir. Geleneksel anlamda amaç, kârı maksimize etmektir. Örneğin basit bir ekonomide bir çiftçi belirli bir miktarda sermaye ve diğer kaynaklar ile kasabanın yanındaki sınırlı miktardaki eski topraklarda yoğun şekilde ekip biçmek yerine art bölgenin çevresindeki yeni toprakları kullanmayı tercih edebilir. Burada işgücünün daha az kısmını tarım için ve daha çoğunu ürününü pazarlamak için kullanmasına rağmen daha fazla getiri elde etmeyi amaçlamaktadır. Başka bir deyişle taşım a girdisini (dolaylı emek girdisini) doğrudan emek girdisi ile ikame etmektedir.

14 30 Ebru ARICIOĞLU mekânın öneminin tamamen kavranması amaçlanıyorsa, taşıma girdisi cinsinden düşünülmesi zorunludur (Isard, 1956: 79). Buna ek olarak, Isard taşıma girdisini analize dâhil ederek genel bir yerleşim teorisi geliştirmek için en iyi aracın neoklasik iktisadın kullandığı ikame ilkesi5 olduğunu belirtmiştir( Isard, 1956: 54). Dolayısıyla Isard a göre taşıma girdileri, maliyetler ve gelirler arasında ikame yapılarak belirli bir yerleşim teorisi metodolojisi elde edebilir (Isard, 1956: 35-36). Üretim sürecinde belirli bir yerde işgücüne, sermayeye, toprağa, girişimciye ve son olarak taşıma girdilerine gereksinim vardır. Başka bir deyişle hammaddelerin, ekipmanın, işgücünün ve nihai ürünün uygun yerlere taşınması için çeşitli hizmetler gereklidir, bunlar da taşıma girdileridir. Böylece Isard taşıma girdisinin geleneksel üretim faktörleri kadar önemli olduğunu kabul etmektedir. Aynca üretim ve tüketim sürecinde, taşıma girdisinin önemim fark etmek, aym zamanda ekonominin mekânsal özelliklerini anlayabilmek anlamına gelir (Isard, 1956: 90). Isard, teorisinde işgücü ve sermayeye kısmi taşınabilirlik özelliği vermektedir. Zira işgücü ve sermaye faktörlerinin bölünmezliğinden ve faktör fiyatlarının mekânsal farklılıklar göstermesinden dolayı bu faktörler arasında sürekli ikame mümkün değildir. Ancak kesikli ikame durumu geçerli olabilir. Bu şartlar altında mümkün yerleşim yeri sayısı da sonsuz olmayıp sonlu sayıdadır. Buna göre yerleşim yeri problemi, tam rekabet ve sürekli ikame varsayımlarına göre değil, ancak eksik rekabet ve kesikli ikame şartlan altında çözülmelidir (Müftüoğlu, 1982: 17). Dolayısıyla sürekli coğrafik mekân kavramından parçaların birleşmesinden meydana gelen kesikli mekân kavramına geçilmekle, mekân kavramından bölge kavramına da geçilmektedir (Tekeli, 1979: 24). Kuzey Amerika da mekânsal analiz ve bölge bilimi 1960 lann sonu ve 1970 lerin başında doruk noktasına ulaşmıştır. Daha sonra ise kısmen politik nedenler kısmen de tam rekabete dayalı modellere olan bağlılığı nedeni ile bir prestij ve inandıncılık kaybı yaşamıştır (Scott, 2000: 487). 3. Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi Mekân kavramını ana akım iktisadin içine dâhil etmeye yönelik önemli bir çaba 1990 lı yıllann başında ortaya atılan Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinden gelmiştir. Baldwin (1994: 42) Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisini yeni yerleşim teorisi olarak nitelendirmiş ve bu teorinin klasik yaklaşımdan oldukça farklı 5 İkame ilkesinin yerleşim analizine uygulanabileceğini Isard dan önce Andreas Predöhl ortaya atmıştır.

15 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 31 olduğunu vurgulamıştır. Fujita (2010:3) ise, Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin en yeni ve en başarılı yerleşim teorisi olduğunu vurgulamıştır. Krugman (2000: 59), Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi nin ana akım iktisadın, iktisadi faaliyetin nerede gerçekleştiği ve neden orada gerçekleştiği ile ilgili suskunluğunu sona erdirdiğini ve artık diyalogun başladığım ve süreceğinden emin olduğunu vurgulamaktadır. Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi, temel olarak ekonominin mekânsal yapısını modellemeyi amaçlamaktadır. Teori, özellikle ulusal ya da uluslararası düzeyde merkez-çevre yapısının nasıl ortaya çıktığım açıklamayı amaçlamaktadır (Fujita, 2010:3). Bu merkez-çevre yapısı birbirine zıt iki güç olan merkezcil ve merkezkaç güçler tarafından birlikte belirlenmektedir. Teori bu güçleri mikro temeller cinsinden açıklamayı amaçlamaktadır (Krugman, 2000: 51). Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi, firma düzeyindeki ölçek ekonomileri/artan getiriler, taşıma maliyetleri ve faktör hareketliliğinin karşılıklı etkileşimi sonucu ortaya çıkan içsel yığılma güçlerim modellemektedir (Fujita, 2010:3). İktisadi faaliyetin yığılması çeşitli kompozisyonlarda pek çok coğrafi seviyede meydana gelmektedir (Fujita ve Krugman, 2004:140). En küçük ölçekte belirli sektörlerin yer seçimi vardır. Bu yerleşim, başlangıçta geçici olan avantajların orada kilitlenmesini yansıtmaktadır. Orta seviyede ise şehirler, yığılmaların göstergesidir (Krugman, 1991b: 10). Görüntünün diğer uç noktasında ise, Kuzey- Güney düalizmi olan küresel ekonomideki merkez-çevre yapısı yer almaktadır (Fujita ve Krugman, 2004:140). Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi bu farklı ölçekteki yığılmaların nasıl ortaya çıktığım modellemeyi amaçlamaktadır. Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin dört temel özelliği bulunmaktadır: Tüm mekânsal ekonomi, genel denge anlayışı ile modellenmektedir. Bu yaklaşım Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisini, geleneksel yerleşim teorisi ve ekonomik coğrafyadan farklılaştırmaktadır. Firma düzeyindeki artan getiriler ya da bölünmezlikler, ekonominin arka bahçe kapitalizmine dönüşmesini engellemektedir. Aynca artan getirilerin varlığı eksik rekabet piyasasımn geçerli olduğunu gösterir. Taşıma maliyetleri, mekânı önemli hale getirmektedir. Son olarak, üretim faktörlerinin ve tüketicilerin mekânlar arasındaki hareketliliği, yığılma için bir ön koşuldur (Fujita ve Mori, 2005:3) Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi Gerçekten Yeni Bir Teori mi? Krugman (1995), mekânın iktisadi analizin dışına itilmesinin nedeninin geçmişte genel yerleşim teorisinin birleşmiş bir çatısının olmaması ve iktisadi

16 32 Ebru ARICIOĞLU panoramanın iki temel bileşeni olan artan getiriler ve eksik rekabeti içeren kapsamlı bir yerleşim teorisinin eksikliği olduğunu vurgulamaktadır (Krugman, 1991a: 5). Yerleşim Teorisi, hiçbir zaman ana akımın sahip olduğu analitik bütünlüğe sahip olamamıştır. Bu teori, daha çok birbirine bağlı olmayan dağınık düşüncelerden oluşmaktadır ve bazı durumlarda aym düşüncenin farklı versiyonları bile birleştirilememiştir. Sonuç olarak Yerleşim Teorisi anlaşılması zor bir alan olmuştur (Krugman, 1993: 113). Aynca Yerleşim Teorisi ile ilgili literatürün büyük bir kısmı özellikle piyasa yapısı sorununu ihmal etmiş, onun yerine ideal mekân üzerinde piyasa alanlanmn şekli olan geometriye ya da piyasalar ve kaynaklar veri iken, tesislerin optimal yerleşimine kilitlenip kalmış, piyasalann modellenmesi problemi ile ya çok az ilgilenmiş ya da hiç ilgilenmemiştir (Krugman, 1991a:5). Örneğin Weber in geliştirdiği teori, sanayinin yerleşimi konusunda öncü bir teori olmasına rağmen, teori, fiyat analizi ve piyasa yapısından tamamen yoksundur. Başka bir deyişle teoride girdi ve çıktı fiyatlanmn içsel olarak belirlenişi göz önüne alınmamıştır. Belki de bu nedenle Weber in Yerleşim Teorisi daha sonraki dönemlerde iktisatçılar tarafından yeterince ele alınmamıştır (Fujita, 2010: 10). Christaller ve Lösch ün geliştirdiği teoriler ise hiçbir biçimde piyasalan açıkça modellememiş, piyasalar arasındaki etkileşim ile ilgilenmemiştir (Krugman, 1993: 114). Üreticiler, sınırlı sayıda yerde üretim yapılmasına yol açan ölçek ekonomileri ile üretim yerlerinin sayısının artınlması ile düşürülebilecek taşıma maliyetleri arasında bir değiş tokuş ile karşı karşıyadır. Bu durum aslında eksik rekabet piyasa koşullanmn geçerli olduğunu gösterir. Eksik rekabetin geçerli olduğu piyasa yapısı tanımlanmadan Merkezî Yer Teorisi anlaşılamaz (Krugman, 1995: 41). Dolayısıyla Merkezî Yer Teorisi, nedensel bir model değildir. Teoriyi bir sınıflandırma şeması, ya da görüşleri ve verileri organize etmek için bir yol olarak düşünmek mümkündür. Bu durumda teori, ekonominin mekânsal yapışım açıklayamaz, sadece betimleyebilir (Fujita vd, 1999a: 27). Krugman (1995), Bölge Biliminin kurucusu Isard ın geliştirdiği modelin temel eksikliğinin benzer bir şekilde artan getiriler ve eksik rekabete dayalı bir genel denge teorisi olmamasından kaynaklandığım vurgulamaktadır. Isard zaten var olan araçlar (ikame analizi) ile mekânın ele alınabileceğini göstermiştir (Krugman, 1995:56). Dolayısıyla, hem Yerleşim Teorisi hem de Bölge Bilimi, iktisadi faaliyetin yerleşimim analiz etmek için gerekli olan eksik rekabet piyasasım modelleyemediği için iktisat literatüründe çevre konumuna itilmiştir. Krugman (1991b), iktisadi faaliyetin yerleşimi ile ilgili herhangi bir şey söyleyebilmek için, hâlâ çoğu iktisadi analize hâkim olan sabit getiriler, tam rekabet

17 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 33 yaklaşımından uzaklaşmak gerektiğim ve iktisatçılar, artan getiriler ve eksik rekabet ile ilgili çalışacak araçlara sahip olmadıkça, ekonomik coğrafyanın ana akım iktisadın dışında kalmaya mahkûm olduğunu vurgulamaktadır (Krugman 1991a:4) lerde endüstriyel organizasyon teorisindeki gelişmeler ana akım iktisada eksik rekabet modellerinin dâhil edilmesini sağlamıştır. Bu modellerin hiçbiri bütünüyle tatmin edici değildir, fakat bu modeller artan getiriler ile ilgili kolay anlaşılan ve sağlam (rigorous) iktisadi modeller oluşturulmasını sağlamıştır. Bu modellerin ekonomik coğrafya alanında kullanılması ile birlikte mekânın önemli olduğunu kabul etmek mümkün olmuş ve böylece coğrafya iktisadi analize dâhil edilebilmiştir (Krugman, 1991a: 8). Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi, artan getiriler ve dolayısıyla eksik rekabeti modellemek için 1977 yılında ortaya atılan Dixit-Stiglitz modelinden yararlanmaktadır. Dixit-Stiglitz modeli gerçekçi bir model olmamasına rağmen çözülebilir ve esnek bir model olup çok özel fakat anlamlı sonuçlar vermektedir (Fujita vd.,1999a:45). Başka bir deyişle Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi aslında neoklasik iktisadın kurallarına bağlı kalarak mekânın rolünü içselleştirmiştir (Brakman ve Garretsen, 2003: 641). Krugman (1991b), Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin temel modeli kabul edilen Merkez-çevre modelinde ortaya konulanların yeni olmadığım, buna karşılık modelin amacımn, daha önce ortaya konulanları modellemek olduğunu vurgulamaktadır. Ottaviano ve Thisse (2005) de Krugman ı destekler bir biçimde Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin temel katkısının, eski teorilerin yeni bir reçete ile birleştirilmesi olduğunu belirtmektedir. Scott (2000: 488) Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin, bölge biliminin ve mekânsal analiz geleneğinin devamı olarak kabul edilebileceğim ve yeni bölge bilimi olarak adlandırılabileceğini belirtmektedir. Isserman (1996) da benzer bir şekilde Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi nin Isard ın çalışmalanmn devamı olarak kabul edilebileceğim vurgulamıştır. Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi, Isard gibi mekânı taşıma maliyetleri aracılığı ile analize dâhil etmiştir. Isard çalışmasında ikame prensibine, Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi ise artan getirilere odaklanmaktadır. Ayrıca Isserman (1996), hem Isard ın hem de Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin iktisadın dışından bir potansiyel teorik çerçeve aramayı çok sevdiğim vurgulamaktadır. Martin (1999: 70) ise, Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin vurguladığı artan getirileri kullanan köklü bir coğrafi geleneğin zaten olduğunu vurgulamaktadır. Dolayısıyla Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisindeki modellerin kasvetli bir dejâ vu hissi yarattığım belirtmektedir.

18 34 Ebru ARICIOĞLU Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi, merkez-çevre modeli, dış ticareti açıklamaya yönelik modeller ve şehirsel yerleşimler ile ilgili modeller olmak üzere üç temel model grubundan oluşmaktadır (Krugman: 1998; Fujita ve Mori: 2005; Fujita: 2010) M erkez- çevre modeli 1991 yılında Krugman tarafından geliştirilen merkez-çevre modeli, temel olarak ülke içindeki yığılmaların nasıl meydana geldiğim ortaya koymak için geliştirilmiş bir modeldir. Merkez- çevre modeli iki bölgeli, iki sektörlü bir modeldir. Tablo 1, Merkez- çevre modelinin ve birçok Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi modelinin temel varsayımlarını göstermektedir. Tablo 1:.Merkez-Çevre Modelinin Temel Varsayımları Tüketim Üreticiler İşçiler Piyasa Yapısı Tüketiciler mal çeşitliliğinden hoşlanmakta ve faydalarım bir CES fonksiyonu ile maksimize etmektedirler. Tüm tüketiciler aynı tercihlere sahiptir. Atomistik, kârını maksimize eden her bir üretici tek bir (biricik) mal üretmektedir ve üretimde ölçek ekonomileri geçerlidir. Firmalar piyasalara (talebe) yakın yerleşmeyi tercih ederler. İşgücü piyasasımn aym anda dengeye geldiği varsayılmaktadır. Sanayi işçileri reel ücretlerdeki mekânsal farklılığa bağlı olarak bölgeler arasında hareket etmektedir. İki sektörlü ekonomi: tam rekabet piyasasımn geçerli olduğu geleneksel (tarım) sektörü, eksik rekabetin olduğu sanayi sektörü. Ticaret/Taşıma Buzdağı şeklinde formüle edilmektedir. Taşınan malın bir kısmı Maliyetleri nakliye sırasında yok olmaktadır. Kaynak: Martin (2011). 6 Çalışmada temel olarak Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin mekâna bakışı ortaya konmaya çalışıldığı için teorinin büyüme ile ilgili literatürüne yer verilmemiştir.

19 iktisat Teorisinde Unutulmuş Bir Kavram: Mekân 35 Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisinin tüm modellerinde olduğu gibi merkez- çevre modelinde de firma düzeyindeki ölçek ekonomileri, taşıma maliyetleri ve faktör hareketliliği teorinin temel taşlarım oluşturmaktadır. Firma düzeyindeki artan getiriler ile taşıma maliyetleri birlikte üretimin gerçekleştirileceği yeri belirlemektedir. Fakat yığılmaya yol açan ya da yığılmanın büyüklüğünü belirleyen faktör, işgücünün bölgeler arasındaki hareketliliğidir (Brakman ve Garretsen, 2003: 641). İşçiler yeni bir bölgeye gittiğinde, hem tüketim hem de üretim kabiliyetim birlikte götürmektedirler. Dolayısıyla işgücünün hareketi, hem gittiği hem de ayrıldığı bölgedeki işgücü ve mal piyasalanmn büyüklüğünü etkilemektedir (Fujita ve Thisse, 2009: 113). Merkez-çevre modelinde, ekonomide ortaya çıkan mekânsal yapıyı merkezcil ve merkezkaç güçler birlikte belirlemektedir. Modelde yığılmaya yol açan merkezcil güç karmaşık yapıdır. Merkezcil güç, ileri bağlantılar (işçilerin tüketim mallan üreticilerine yakın olma isteği) ile geri bağlantılann (üreticilerin piyasanın büyük olduğu yerde toplanma isteği) birikimi nedenselliği aracılığı ile yaratılmaktadır (Fujita ve Mori, 2005:4). Yığılmayı meydana getiren ileri ve geri bağlantılann işleyişindeki mantık şöyledir: daha çok firma bir bölgede yerleştiğinde, burada daha çok çeşit üretilir. Bu durumda, buradaki işçiler, diğer bölgelere kıyasla daha çok mala erişir ve daha fazla reel gelir elde ederler, bu durum bölgeye daha fazla göçü teşvik eder. Aynca, işçilerin sayısındaki artış diğer bölgeye göre daha büyük bir piyasa yaratır ve iç piyasa etkisini meydana getirir. Firmalar ölçek ekonomilerinden faydalanmak için, bir malın üretimim sadece bir yerde yoğunlaştım ve taşıma maliyetleri nedeni ile (diğer şeyler eşit iken) daha büyük piyasanın olduğu yerde üretim yapmak ve diğer yerlere göndermek daha kârlıdır (Fujita ve Mori, 2005:4). Yukanda da belirtildiği üzere, modelde tüketiciler şehirlerde daha yüksek reel ücret ve daha çok mal çeşidi bulunduğu için yerleşmeyi tercih ederler. Firmalar ise bu mekânlar mallanna daha geniş piyasalar sunduğu için şehirlerde yoğunlaşırlar. Martin (1999:69) bu durumun Say Kanunu nun mekânsal bir döngüsü gibi düşünülebileceğim yani firmalann şehirlerde yoğunlaşarak kendi piyasalanm yarattıklarını vurgulamaktadır. Krugman (1991b) ise modelde sanayi mallarına yönelik talebin önemine vurgu yapmakta ve talebin nerede fazla olacağım sormaktadır. Sanayi mallanna talebin bir kısmı tarım sektöründen gelmektedir. Fakat önemli olan tarım kesiminden talep gelseydi sanayi üretiminin dağılımı Christaller ve Lösch ün ileri sürdüğü altıgen şeklinde olurdu. Sanayi sektörüne yönelik talep yine sektörün kendisinden gelmektedir. (Krugman, 1991b: 486). Dolayısıyla sanayi kesiminden

20 36 Ebru ARICIOĞLU gelen talep, işçilerin bölgeler arasındaki hareketliliği yığılmanın yapışım içsel hale getirmekte ve eksik rekabet piyasasını bir kez daha ön plana çıkarmaktadır. Modelde merkezkaç gücü ise tanm işçilerinin bölgeler arasında hareketsiz oluşu, toprağa olan bağımlılığı oluşturmaktadır. Eğer ileri ve geri bağlantılar yeterince güçlü olup çiftçilerin yarattığı merkezkaç gücün üstesinden gelebilirse, tüm sanayi üretiminin bir bölgede toplandığı bir merkez-çevre modeli ortaya çıkar (Fujita ve Mori, 2005:4). Ortaya çıkan sonuç, bu merkezcil ve merkezkaç güçler arasındaki dengeye dayanmakta ve bu denge modelin temel parametreleri olan taşıma maliyetlerinin düzeyi, çeşitler arasındaki ikame esnekliği ve işçilerin mekândaki başlangıç dağılımı tarafından belirlenmektedir (Brakman ve Garretsen, 2003: 641). Örneğin taşıma maliyetleri çok yüksek olduğunda yığılma meydana gelmez ve sanayi iki bölge arasında eşit olarak bölünür. Taşıma maliyetleri belirli bir seviyenin altına düştüğünde ise, sanayinin iki bölge arasında eşit olarak bölündüğü simetrik denge bozulur, ekonomide ileri ve geri bağlantılar egemen olur ve iki bölge birbirinden farklılaşır (Wolfmayr-Schnitzer, 1999: 15). Diğer bir ifade ile taşıma maliyetlerinin çok yüksek düzeylerinde bölgeler kendi ürünlerim üretmek zorunda kalırlar, buna karşılık taşıma maliyetlerinin çok düşük düzeylerinde ise mekân önemim kaybetmektedir (Brakman ve Garretsen, 2003: 641). Taşıma maliyetlerinin orta düzeyinde ise tüm sanayinin bir bölgede toplandığı merkez- çevre yapısı ortaya çıkmaktadır Dış Ticareti Açıklamaya Yönelik Model Çeşitli ölçekteki yığılmaları analiz etmeyi amaçlayan Yeni Ekonomik Coğrafya Teorisi, ülkeler arasındaki veya büyük entegrasyonlardaki yığılmaları açıklamak için Merkez-çevre modelinden farklı olarak sanayi sektörünün girdi çıktı yapışım kullanmaktadır. Dış ticareti açıklamada sıklıkla kullanılan model, Venables (1996)7 tarafından geliştirilmiştir. Sanayi, girdi çıktı yapısı ile birbirine dikey olarak bağlantılı olduğunda geri bağlantı endüstrisi, ileri bağlantı endüstrisi için bir piyasa oluşturmaktadır8. Piyasaya 7 Dış ticareti açıklamaya yönelik bir başka model Krugman ve Venables (1995) tarafından geliştirilmiştir. Bu iki model birbirine büyük ölçüde benzediği için yer kısıtı nedeni ile çalışmada sadece Venables (1996) modeline yer verilmiştir. 8 Bu şekildeki ara m allan arzı argümanı Hirschman (1958) ın ileri ve geri bağlantı argümanı ile aynıdır. Hirschman a göre girdi sağlama ya da geri bağlantı etkileri, yani her temel olmayan iktisadi faaliyet, o faaliyete ihtiyaç duyulan girdilerin yurtiçi üretim aracılığı ile arz edilmesini teşvik edecektir. Çıktı kullanma ya da ileri bağlantılar, nihai talebe hizmet etmeyen her faaliyet, çıktısının bazı yeni faaliyetlerde girdi olarak kullanılmasını teşvik edecektir (Hirschman, 1958: 100).