AYDIN ESK ÇNE AHMET GAZ CAM MNBER THE MINBAR OF AHMET GAZ MOSQUE IN OLD ÇNE, AYDIN Elif GÜRSOY

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 8 Sayı: 37 Volume: 8 Issue: 37 Nisan 2015 April AYDIN ESK ÇNE AHMET GAZ CAM MNBER THE MINBAR OF AHMET GAZ MOSQUE IN OLD ÇNE, AYDIN Elif GÜRSOY Öz Aydın ili Eski Çine Köyü nde Cami Mahallesi nde bulunan, ina tarihi 1308 olarak bilinen Eski Çine Ahmet Gazi Cami, 14. Yüzyılın ilk yarısında Çine hakimi olan Menteeolu Hızır Bey tarafından ina ettirilmi ve Ahmet Gazi Bey tarafından onarılmıtır. Bu çalımada, Menteeolu Beylii dönemine tarihlenen, kare planlı ve tek kubbeli bir yapı olan Eski Çine Ahmet Gazi Cami içerisinde yer alan, ahap minberin tanıtılması amaçlanmıtır. Türkiye de gerek müzelerde, gerek camilerde bulunan ahap minberler halen çok fazla tanınmamaktadır. Ahap sanatı ile ilgili çalımalar da sayılı olmakla birlikte, hemen hepsinde yapım ve süsleme teknikleri hakkında bilgiler verilmitir. Yapım teknikleri konusunda fikir birlii bulunmasına ramen, süsleme tekniklerinin sınıflandırılmasında farklılıklar yer almaktadır. Süsleme tekniklerinin sınıflandırılmasında Rüstem Bozer in çalıması en doru kabul edilmitir ki son yapılan kapsamlı çalımalar da bu sınıflandırmayı esas almaktadır. Çalımanın konusunu oluturan ahap minberin yüzeyi, sonradan yeil boya ile boyanmıtır. Bunun dıında oldukça iyi durumdaki eser, halen cami içerisinde kullanılmaktadır. Eser, öncelikle yerinde incelenmi, fotoraflanmı ve tanıtımının daha iyi yapılabilinmesi için çizimleri yapılmıtır. Yapım teknii, süsleme teknikleri deerlendirildikten sonra kullanılan süslemeler, öncesi ve sonrası örnekleri ile karılatırılmaya çalıılmıtır. Eserin süsleme kompozisyonunda ve minberi oluturan bölümlerin uygulanıında Selçuklu devri geleneinin izleri gözlenmekle birlikle daha sonraki dönemlere, Osmanlı dönemine etkileri konusunda tespitler yapılmaya çalıılmıtır. Eserin fotoraf ve çizimler eliinde tanıtımıyla, Beylikler devri ahap sanatı ve Türk ahap sanatı içerisindeki yerini kazanması hedeflenmitir. Anahtar Kelimeler: Ahap Sanatı, Ahap Süsleme, Ahap Minber, Geometrik Süsleme, Bitkisel Süsleme. Abstract Ahmet Gazi Mosque, which is knowntobuilt in 1308, is builtby Menteeolu Hızır Bey, in thefirsthalf of the 14th century. Andthemosque is restoredby Ahmet Gazi Bey. Inthisstudy, is aimedtointroducethewoodenminbar, datingfromtheperiod of the Menteeolu, which is in a domedstructurewith a square plan and is locatedwithin Ahmet Gazi Mosque in Old Çine. Thesurface of woodenminbarwhich is thesubject of thisstudy, paintedwithgreenpaint. Exceptthegreenpainttheminbar is in goodcondition, and stil used in themosque. Firstlythework is inspected in themosqueandphotographedandplotted. Inthestudy, utilized in constructiontechnique, decorationtechniqueswhichused in thedecorations. Thentocomparewiththebeforeexamplesandafterexamples. Inthestudy, be seeneffect of Seljukperiod in thedecoration of thecomposition, andtheeffect of thelaterperiod. Withtheintroduction of theworkwithphotographsanddrawings, targetedthework in wooden art. Keywords: Woodcraft, Woodenornament, Woodenminbar, Geometricornament, Plantalornament. Aydın ili Çine kazasına balı, Çine ye yaklaık 10 km. uzaklıktaki Eski Çine Köyü nde Cami Mahallesi nde bulunan, ina tarihi 1308 (Uzunçarılı, 1929: 154) olarak bilinen Eski Çine Ahmet Gazi Cami, 14. Yüzyılın ilk yarısında Çine hakimi olan Menteeolu Hızır Bey tarafından ina ettirilmi ve Ahmet Gazi Bey tarafından onarılmıtır (Duran, 2003: 500). Yapı ayrıca, 1904 yılında (Uzunçarılı, 1929: 154), 1978 yılında ve 1990 yılında onarım geçirmitir (Duran, 2003: 500). Eserin Tanıtımı Mentee Beylii dönemine ait yapıdaki, oldukça özenli içilie sahip ahap minber, ceviz aacından yapılmıtır. Dokuz basamaklı minberde, yapım teknii olarak çatma (gerçek kündekâri) kullanılmıtır (Resim 1). Yrd. Doç. Dr., Uak Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü.

2 Daha çok süsleme teknii olarak tanınan gerçek kündekâri teknii, aynı zamanda, bir yapım tekniidir. Teknikte, geometrik süslemeler meydana getirilirken, aynı zamanda süslenecek yüzey de kendiliinden oluur (Bozer, 1992: 19-21; Bozer, 2006: ). Uygulanacaı yerde öncelikli yapılacak ilem, ana iskeleti oluturmaktır. Böylece oluturulan alanda, yüzeye baka bir teknik uygulanmasa da ortaya çıkan kompozisyon bezemeye de ait durumdadır (Bayrakal, 2007: 10). Minberin yan aynalıklarında, onikigen formların iç içe yerletirilmesi ile oluan altı kollu yıldız ve poligonaller kullanılarak geometrik bezeme salanmıtır (Çizim 1). Yan aynalık geometrik süslemesi, Çorum Ulu Cami minberi (1306) merdiven korkuluunda ve Trabzon Orta Hisar Cami minberi (15. yüzyıl) yan aynalıında görülmektedir. Bezemenin oluturulmasında çıtalar birbirine kündekari geçmeler halinde birletirilmitir. Çıtalarla yapılan kafes teknii olarak tanımlanan teknikte, çıtalar, oluturulmak istenen motife uygun olarak birbirine çakılmakta veya yuva açılarak geçirilmektedir (Bayrakal, 2007: 14). Bu görünümüyle kafes ii kündekâri olarak da tanımlayabileceimiz tekniin Ürgüp Takınpaa Cami minberi (14. yüzyıl ) aynalıında ve Kayseri Lala Paa Cami minberi (13. yüzyıl) aynalıında görüldüü söylenmekte olup çatma kafes olarak tanımlanmaktadır (Öney, 1970: 144). Ancak iki eserde de gerçek kündekâri teknii kullanılmıtır, geometrik parçaların dökülmesi sonucu çıtalarının kalması nedeniyle hatalı bir gruplandırma söz konusu olmutur (Bozer, 1992: 32). Yan aynalıı, üç yönden yuvarlak yüzeyli oyma teknii ile yapılmı, birbiri içine girmi rumili kıvrım dallardan oluan bitkisel bezemeli bordür çevrelemitir (Çizim 3). Kayseri Ulu Cami ahap minberinde bu süslemenin benzeri yer almakta olup kapıda kanatların etrafını, yan sövelere ve üstteki kapı kemerine uygun olarak dolaan, sapları ile kıvrımlar yaparak birbirine balı, salı-sollu iki tüveyçli çiçeklerden ibaret bir su görülmektedir. Ayrıca Birgi Ulu Cami minberinde de aynı bordür kullanılmıtır. Eserde yan aynalık ile süpürgelik arasında yer alan bitkisel süslemeli bordürde de birbiri içine girmi rumili kıvrım dallardan oluan bitkisel süslemeli bordürün farklı bir varyasyonu kullanılmıtır (Çizim 4). Minberin dolap aynalıklarında, ortada yer alan kare ve dikdörtgenlerden meydana gelmi, merkezdeki kare formu çevreleyen çarkıfelek motifinden oluan geometrik kompozisyon, gerçek kündekâri teknii ile yapılmıtır (Çizim 5). Benzer tarzda geometrik kompozisyona Nayin Camisi minberi (10. yüzyıl) dolap aynalıında, Afyon Ulu Cami minberi (1272) dolap aynalıında, Manisa vaz Paa Cami minberi (15. yüzyıl)dolap aynalıında ve Manisa Hatuniye Cami minberi (15. Yüzyıl) dolap aynalıında rastlanmaktadır. Bu bölümde hem dolap aynalıının çevresini hem de geometrik bezemeyi oluturan profilli parçaların üzerinde, üçgen aynalıkta kullanılan rumili kıvrım dallardan ibaret bitkisel süslemeli bordürün bir varyasyonu kullanılmıtır (Çizim 5). Dolap aynalıı ile kök korkuluu arasında yer alan sülüs yazı panosunu çevreleyen yuvarlak yüzeyli oyma teknikli süslemeli bordür, eserdeki bir dier bitkisel bordürdür. Bu bordür de dier bitkisel süslemeli bordürlere benzer tarzda ancak palmet motiflidir. Kıvrım dallarla birbirine balanan palmetler süslemenin merkezinde yer almakta, palmetlerin iki yanında yine palmetlerin kollarından gelien Rumiler yer almaktadır (Çizim 6). Kök korkuluu ile dolap aynalıı arasında kalan bölümde sülüs karakterde yazılmı yuvarlak yüzeyli oyma teknikli yazı panosunda da hadis metni yer almaktadır. Minberin batı cephesindeki bölümde: Hz. Peygamber (s.a.v.): Kim ki, özürsüz olarak Cuma (namazını) terk ederse, bir dinar sadaka versin buyurdu., doudaki panoda ise; Hz. Peygamber (s.a.v.) öyle buyurdu: Kim ki, be vakit (namazını) vakitleri içinde kılmaya itina gösterirse kendisi için bir nur olur. hadisi yazılıdır (Duran, 2003: 497). Merdiven korkuluunda, yan aynalıktaki gibi çatma kafes teknii ya da kafes ii kündekâri teknii ile yapılan geometrik süslemede altıgen, kare ve dört kollu yıldızlar kullanılmıtır (Çizim 7). Geometrik süslemede yatayda ve dikeyde iki eksen yer almıtır. Yataydaki eksenden birinde altıgen ile kare form atlamalı yerletirilmiken dierinde yıldız ve altıgen bulunmaktadır. Dikeyde de eksenin birinde yıldız ile altıgen, dierinde altıgen ve kare atlamalı olarak karımıza çıkmaktadır. Merdiven korkuluunu alttan dolanan bordür, üçgen aynalıktaki bitkisel bordürün aynısıdır (Çizim 3). Korkuluun taht bölümü ile kapı sövesine bititii kesimde de yine aynı bordür tekrarlanmıtır (Çizim 3). Bordürün üst kesimi yarım palmet süslemesi eklinde oyulmu köebentle sonlanmıtır. Korkuluun üst kesiminde yer alan boydan boya uzanan sülüs karakterli yazı eridi, dier yazı süslemeleri gibi yuvarlak yüzeyli oyma teknii ile yapılmıtır. Dört hadisten oluan yazı eridi, minberin batı korkuluunun taht kısmından balamakta ve dou korkuluun taht kısmında sona ermektedir. Bordürde Türkçe, Resulullah (s.a.v.) buyurdu: Kim Cuma günü yıkanarak en güzel elbiselerini giyer, yanında varsa koku sürünür sonra Cuma ya gelip kimsenin omzunu çinemeden Allah ın kendine farz kıldıını kılar, imam hutbeye çıktıı andan namazı bitirinceye kadar konumazsa, bu Cuma ile bir önceki Cuma arasındaki kusurlara keffaret olur. Ebu Hureyre den (r.a.) Resulullah (s.a.v.) öyle buyurmutur: Üzerine günein doduu günlerin en hayırlısı Cuma günüdür. Adem (a.s.) o günde yaratıldı, o günde Cennet e konuldu, yine o günde Cennet ten çıkarıldı. Kıyamet de ancak Cuma günü kopacaktır. Hz. Peygamber öyle buyurdu: Cuma da öyle bir saat vardır ki, ayet bir

3 müslüman o saate rastlar da Allah tan bir hayır dilerse, Allah onu kendisine mutlaka verir (Ravi: O çok az bir zamandır dedi.). Hz. Peygamber öyle buyurdu: Kim, önemsemiyerek üç kere Cuma (namazını) terk ederse, Allah onun kalbini mühürler yazılıdır (Duran, 2003: 496). Merdiven korkuluu, panolara bölünmeden, kapıdan köke kadar tek parça olarak tasarlanmıtır. Benzer uygulamalar, Nayin Camisi minberi (10. yüzyıl), Mescidi-i Aksa Cami minberi (12. yüzyıl), Kayseri Ulu Cami minberi (13. yüzyıl), Çorum Ulu Cami minberi (1306), Birgi Ulu Cami minberi (1322), Ürgüp DamsaköyTakınpaa Cami minberi (14. yüzyıl), Bursa Ulu Cami minberi ( ) dou cephe ve Küre Ulu (Hoca emsüddin) Cami minberinde (15. yüzyıl) karımıza çıkmaktadır. Kök korkuluunda, merdiven korkuluunda kullanılan geometrik süsleme tekrarlanmıtır (Çizim 7). Ayrıca üçgen aynalıı üç yönden dolanan, merdiven korkuluu alt ve iki yan kesiminde de gördüümüz rumili kıvrım dallardan oluan bitkisel süslemeli bordür ile çevrelenmitir (Çizim 3). Minberin süpürgelik kısmında, on adet dikdörtgen formlu bölüm kullanılmıtır. Bu bölümlerin aralarında da üçgen aynalıklar ile süpürgelik arasındaki bordürde kullanılan bitkisel bordür süslemesi tekrarlanmıtır (Çizim 4). Kapı bölümünün alt kesiminde de aynı bölüm devam etmitir (Çizim 8). Süpürgelik bölümü dou ve batı bölümünün yanında kuzeyde de kullanılmasıyla minberin kaidesi görünümünü ile karımıza çıkmıtır. Minber, douda ve batıda dilimli kemerlerin, kuzeyde Bursa kemerinin kullanıldıı baldaken bir kök ve üzerini örten bir külahla sona erer. Dilimli kemerin üst kısmında yuvarlak yüzeyli oyma teknii ile yapılmı bir sülüs yazı eridi bulunur. Hadis içerikli yazı, batıda balayarak doudaki bölümde tamamlanmaktadır. Hadiste, _Safran (r.a.) Resulullah tan minberde okurken öyle iittim: Hz. Nebi öyle buyurdu: Cuma (namazı), kadınlar, çocuklar, hastalar, köleler ve yolcuların dıındaki bütün Müslümanlara farzdır yazılıdır. Minber taht kısmının ön yüzünde ise u ayet yazılıdır: Cehennem de öyle seslenirler: Ey nöbetçi! Rabbin hiç deilse canımızı alsın. Nöbetçi: Siz böyle kalacaksınız yazılıdır (Duran, 2003: 497). Kök bölümü, iki yanda boydan boya süpürgelik bölümüne kadar, üçgen aynalıı üç yönden dolanan, merdiven korkuluu alt ve iki yan kesiminde yer alan rumili kıvrım dallardan oluan bitkisel süslemeli bordür ile süslenmitir (Çizim 3). Kök bölümü üzeri külah ile örtülü olup, kasnak kullanılmamıtır. Piramidal külah pirinç malzemeden yapılmı bir alem ile sonlanmıtır (Çizim 1). Minberin kapısında, dı çerçeveyi oluturan pervazlar süslemesiz olup, kapı pervazının süslemesiz oluu ilk kez Çorum Ulu Cami minberinde görülmektedir (Karamaaralı, 1965: 122). Minberin kapı çerçevesinde de üçgen aynalık ile süpürgelik arasında kullanılan bitkisel bordür tekrarlanmıtır (Çizim 4). Dikdörtgen açıklıa sahip kapı çerçevesinin üst kısmında, dört sıra mukarnastan oluan bir alınlık yer almıtır (Çizim 8). Mukarnas dizisi ve üstteki yazı panosu eserdeki dier yazı panolarındaki gibi sonradan yaldızla boyanmıtır. Sonradan yapılan boyama ileminde ilk sıra mukarnas dizisinde atlamalı olarak ay motifi eklenmitir. Ahap minber kapısı üstü mukarnas uygulamasını Kahire Kayıtbay Cami minberi (1475) kapısında, Mescid-i Aksa Cami minberi(12. yüzyıl) kapısında ve Anadolu da Trabzon Orta Hisar Cami minberi (15. yüzyıl) kapısında görmekteyiz. Mukarnaslı alınlık ile dikdörtgen kapı çerçevesini üç yönde dolanan bitkisel bordür arasında, dolap aynalıı üzerindeki yazı panosunu çevreleyen palmet dizilerinin kıvrım dallarla birbirine balandıı bitkisel bordür tekrarlanmıtır (Çizim 6). Kapıda, mukarnaslı bölümün hem üstünde, hem de dou ve batıya bakan yan sövelerinde de sülüs karakterli yazı panoları görülür. Kapı üzerindeki mukarnaslı kısmın alınlıında yer alan ayet ve bir hadis metninde: (Hz. Peygamber) dedi ki: Kim ki Allah için bir mescid bina ederse, Allah a Cennet te onun için bir ev bina eder, ayet metninde: Mescidler üphesiz Allah ındır, öyleyse oralarda Allah a yalvarırken bakasını koymayın yazılıdır (Duran, 2003: 497). Minber yan yüzeyi üzerinde, özellikle yan aynalıı üç yönde minberin dier bölümlerine balayan kesimlerde basit formlu madeni levhalar yer almıtır. Yan aynalık ile süpürgelik arasındaki bölümde farklı olarak yarım olarak kullanılan levha ile bir cephede toplam on adet levha kullanılmıtır (Çizim 9). Benzer ekilde kapı çerçevesi üzerinde de çiçek formunda iki adet rozas uygulanmıtır (Çizim 10). Deerlendirme ve Sonuç Selçuklu minber geleneine göre, Beylikler dönemi minberlerinin boyutlarında, zamanla büyüme gözlenmektedir (Bayrakal, 2008: 51). Birgi Ulu Cami minberi (1322) ve Manisa Ulu Cami minberi ( ) büyük boyutlu örnekler arasında yer almaktadır. Bununla birlikte Erken Dönem Osmanlı minber örneklerinden Bursa Ulu Cami minberi ( ) de büyük boyutludur. Çalıma kapsamında

4 incelediimiz eser büyük boyutlu bir örnek olmayarak, Selçuklu geleneinin izlerinin devam ettiini göstermektedir. Selçuklu minberleri dini mahiyetteki yazılar bakımından çok yüklüdür (Karamaaralı, 1965: 128). Sülüs ve kufi karakterdeki yazı, budönemde ahap sanatçıları tarafından sıkça kullanılmıtır (Bayrakal, 2008: 55). Beylikler devri minberlerinde ise yazının yerini dier süslemeler almıtır (Karamaaralı, 1965, s.128). ncelediimiz eserde ise bolca karılaılan ayet ve hadis içerikli yazı süslemesinde, genel olarak Cuma namazının ve mescit inasının öneminin vurgulandıı görülmütür. Benzer ekilde Cuma namazını ve mescit inasına vurgu yapan ayet ve hadislerle, Siirt Ulu Camii minberi (13. yüzyıl), Divrii Ulu Cami minberi ( ), Malatya Ulu Cami minberi (13. yüzyıl), Çorum Ulu Cami minberi (1306), Birgi Ulu Cami minberi (1322), Manisa Ulu Cami minberi ( ), Çorum Hamit Yahut Muzaffer Paa Cami minberi ( ) örneklerinde karılaılmaktadır (Oral, 1962: 39/43-47/49/59/60/66/69). Bu bakımdan yazı süslemesinin içerii açısından, Selçuklu devri geleneinin devam ettii, 14. yüzyıl örnekleri ile benzerlii dikkat çekmektedir. Bu özellikleri ile Selçuklu geleneinin devamı niteliinde tasarlanmı eser, merdiven korkuluu düzenlemesiyle, Osmanlı dönemi ahap minber sanatının geliimine de katkıda bulunmaktadır. Panolara bölünmeden kapıdan köke kadar tek parça uzanan korkuluk düzenlemesi, Çorum Ulu Cami minberi (1306) örneinde olduu gibi (Karamaaralı, 1965: 127), Osmanlı minberlerindeki korkuluk uygulamalarının balangıcı kabul edilebilmektedir. Kapı pervazının süslemesiz oluunun ilk kez Çorum Ulu Cami minberinde görüldüü göz önüne alındıında bu özellii ile de aynı döneme tarihlenen Çorum Ulu Cami minberine benzerlik göstermektedir. Menteeoulları dönemine, 14. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilen Eski Çine Ahmet Gazi Cami içerisinde kullanılmakta olan çatma kafes ya da kafes ii kündekâri tekniinin kullanıldıı ahap minber, tasarımı ve süsleme kompozisyonu açısından Selçuklu geleneini devam ettirirken, Beylikler dönemi özelliklerini de bünyesinde bulundurmakta ve Osmanlı geleneinin öncüsü eserler arasında yerini almaktadır.

5 Resim1- Minber-Dou Cephe.

6 Çizim1- Minber-Dou Cephe. Çizim 2-Minber-Yan Aynalık Süslemesi.

7 Çizim 3-Minber-Bordür Süslemesi. Çizim 4-Minber-Bordür Süslemesi Çizim 5-Minber-Dolap Aynalıı Süslemesi

8 Çizim 6-Minber-Bitkisel Süslemesi Çizim 7-Minber-Korkuluk Süslemesi

9 Çizim 8-Minber-Kapı Çizim 9-Minber-Madeni Levhaları Çizim 10-Minber-Kapı Rozası

10 KAYNAKÇA BAYAT, Ali Haydar (1991). BirgiUluCamiMinberi (712/1322), VakıflarDergisi, S. 22, s BAYRAKAL, Sedat (2007). ErkenDönemOsmanlıMinberleri ( ), YayımlanmıDoktoraTezi, zmir: EgeÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü. BAYRAKAL, Sedat (2008). ErkenDönemOsmanlıMinberleri, Ankara: Gökkubbe. BOZER, Rüstem (1992). 15. YüzyılınOrtasına Kadar AnadoluTürkSanatındaAhapKapılar, YayımlanmamıDoktoraTezi, Ankara: Ankara ÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü. BOZER, Rüstem (2002). OrtaçaAnadoluTürkAhapSanatındaKündekâriTeknii, Türkler, S. 7, s ÇAYIRDA, M. (1976). Kayseri Ulu Camii Ahap Minberi, Türk Etnorafya Dergisi, S. 15, s DURAN, Remzi (2003). OrtaçaTürkMimarisininÖnemliBirEseri: EskiÇine-Ahmed GaziCamii, SelçukÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüDergisi, S. 10, s KARAMAARALI, Haluk (1965). ÇorumUluCamiindekiMinber, SanatTarihiYıllıı, , s ORAL, Mehmet Zeki (1962). Anadolu dasanatdeeri Olan AhapMinberler, KitabeleriVeTarihçeleri, VakıflarDergisi, S. 5, s ÖNEY, Gönül (1970). Anadolu daselçukluvebeyliklerdevriahapteknikleri, SanatTarihiYıllıı, S. 3, s UZUNÇARILI, smail Hakkı (1929).KitabelerVeSahip, Saruhan, Aydın, Mentee, nanç, HamitOullarıHakkındaMalumat, stanbul.