İMALAT SANAYİİ VE ALT SEKTÖRLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ Hazırlayan Oktay KÜÇÜKKİREMİTÇİ ESAM Müdürü

Transkript

1 İMALAT SANAYİİ VE ALT SEKTÖRLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ Hazırlayan Oktay KÜÇÜKKİREMİTÇİ ESAM Müdürü

2 2

3 1. İMALAT SANAYİİ VE ALT SEKTÖRLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ 1.1. İmalat Sanayiinin Genel Değerlendirmesi İncelenen dönem için imalat sanayiinin genel görünümüne bakıldığında; - endeksinin 10 yıl içinde %36 lık bir artış gösterdiği ve 1997=100 bazlı endeksin ortalama değerinin de 109,5 civarında gerçekleştiği, en düşük değerine ulaştığı 2001 yılından itibaren (92,4) sürekli artış göstererek 2006 yılı itibariyle 136,42 ye ulaştığı, - İmalat sanayi Kapasite Kullanım Oranının (KKO) %77 civarında gerçekleştiği ve 2001 yılından itibaren KKO serisinin artma eğilimini sürdürdüğü, - İmalat sanayinin istihdam yaratma potansiyelini gösteren Çalışanlar Endeksinin ise döneminde yaklaşık %16 lık bir azalma göstererek, imalat sanayinde görülen üretim artışına rağmen istihdam yaratılamadığını, aksine istihdam düzeyinin azaldığı, - Fiilen çalışılan saati endeks olarak ifade eden Çalışılan Saat Endeksinin de Çalışanlar Endeksine paralel bir gelişme göstererek 1997=100 düzeyinden 2006 yılında 87 ye gerilediği, - Çalışanlar Verimlilik Endeksinin ise, dönemin tamamında artış göstererek 162 düzeyine ulaştığı, ancak bu verimliliğin teknoloji ya da etkinlik artışından kaynaklanmış olabileceği gibi, önemli ölçüde çalışan endeksindeki azalmadan da kaynaklanmış olabileceği, - İmalat sanayi dış ticaret hacminin 1997 deki 63 milyar USD düzeyinden 2005 yılı sonu itibariyle 163 milyar USD düzeyine ulaştığı, ancak bu artış içinde ihracat artışının (yaklaşık 45,5 milyar USD), ithalat artışının (yaklaşık 55 milyar USD) gerisinde kaldığı ve bu nedenle de döneminde imalat sanayi dış ticaret açığının 146 milyar USD düzeyine ulaştığı ve dönem ortalaması olarak ihracatın ithalatı karşılama oranının %72 ler düzeyinde gerçekleştiği, - İmalat sanayi yıllık ortalama fiyat artışının da %36 civarında olduğu, görülmektedir. 3

4 TABLO 1: YILLAR İTİBARİYLE İMALAT SANAYİİNİN GENEL PERFORMANS GÖSTERGELERİ Yıllar Endeksi KKO (%) Çalışanlar Endeksi Çalışılan Saat Endeksi Çalışanlar Verimlilik Endeksi Çalışılan Saat Verimlilik Endeksi Dış Ticaret X+M (Milyon $) İhracat (Milyon $) İthalat (Milyon $) X-M (Milyon $) X/M (%) Fiyat Değişimi (%) ,0 79,4 100,0 100,0 100,0 100, ,6 91, ,1 76,5 100,2 99,5 100,0 100, ,7 47, ,9 72,4 91,2 89,2 105,2 107, ,6 76, ,1 75,9 89,1 88,1 114,5 115, ,7 29, ,4 70,9 81,7 79,0 113,1 116, ,2 96, ,5 75,4 82,2 80,7 124,6 126, ,4 29, ,0 78,4 83,7 82,3 133,8 136, ,7 12, ,7 81,3 85,4 84,6 144,8 146, ,1 14, ,6 80,3 84,8 83,7 152,9 154, ,0 5, ,2 80,6 84,3 82,7 161,6 164, ,3 12, Ort. 109,45 77,11 88,26 86,98 125,05 126, , Değişim % Toplam 36,2-15,7-17,3 61,6 64, ,8 * (*): Yıllık ortalama değişimi göstermektedir (Yıllık Ortalama Artış Hızı = ln [(Fiyat Endeksi 2006 / Fiyat Endeksi 1997 ) / Dönem Sayısı]. Not: 2006 yılı için, üretim endeksi, KKO, çalışanlar endeksi, çalışılan saat endeksi, çalışanlar verimlilik endeksi, çalışılan saat kısmi verimlilik endeksi ilk üç çeyrek dönem ortalamasıdır yılı itibariyle, dış ticaret ile ilgili veriler ocak-temmuz dönemini kapsamakta iken, fiyat değişimi (TEFE) yıl sonu itibariyledir. 4

5 1.2. İmalat Sanayii Alt Sektörlerinin Performans Değerlendirmesi Performans düzeyleri ayrı ayrı analiz edilen imalat sanayiine ait 22 alt sektörün, bir bütün olarak değerlendirilerek, genel performans göstergelerinin vurgulanması ve sektörlerin belirli kriterler çerçevesinde kendi içinde sıralamalarının yapılması amacıyla aşağıdaki analiz yapılmıştır. Bu amaçla, ilk olarak, sektör değerlendirme raporlarında detayları verilen kriterlere göre, dönemine ilişkin yıllık tablolar hazırlanmıştır. Tablolarda sektörlerin her bir yıl için dikkate alınan performans kriterleri ve ölçü birimleri aşağıdaki gibidir. Kriterler Ölçü Birimi Endeksi Endeks (1997=100) Kapasite Kullanım Oranı (KKO) Yüzde Değeri Milyon USD İhracat (X) Milyon USD İthalat (M) Milyon USD Dış Ticaret Hacmi (X+M) Milyon USD Dış Ticaret Dengesi (X-M) Milyon USD Dış Ticarette Rekabet Gücü RCA Skorları de Çalışanlar Endeksi Endeks (1997=100) de Çalışan Kişi Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Endeks (1997=100) Toptan Eşya Fiyat Endeksi (TEFE, ÜFE) Yüzde Değişim (1994=100) İmalat sanayii üretim değeri verisi olarak sektörlerin toplam üretim değeri dikkate alınmıştır dönemi fiyat artışları ise; dönemi için 1994=100 bazlı endeks üzerinden, 2005 ve 2006 yılları için ise 1994=100 bazlı endekse 2003=100 bazlı endeksin fiyat artışları uygulanarak hesaplanmıştır. Yukarıda belirtilen 11 kriter bazında imalat sanayiinin 22 alt sektörünün yıllar itibariyle gelişimleri izleyen tablolarda verilmektedir. Tablo 7'de ise dönemi ortalama verilerden hareketle sektörlerin seçilmiş kriterler bazındaki ortalama performansları verilmiştir. Tablo 7'de 2006 yılına ait değerler, ortalamaları saptırmaması için koyulmamıştır. 5

6 TABLO 2: 2002 YILI İÇİN SEKTÖRLERİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ Sektörler Endeksi KKO Değeri X+M X-M X M Ür. Çal. End. Ür. Çal. Ver. End. RCA TEFE İmalat Sanayii 102,5 75, ,6 66, ,7 71, ,3 82, ,8 84, ,1 60, ,1 87, ,2 78, ,1 82, ,4 81, ,8 76, ,7 76, ,0 75, ,1 75, ,5 66, ,2 69, ,0 66, ,3 74, ,2 83, ,9 66, ,7 56, ,3 70, ,6 78,

7 Sektörler Endeksi TABLO 3: 2003 YILI İÇİN SEKTÖRLERİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ KKO Değeri X+M X-M X M Ür. Çal. End. Ür. Çal. Ver. End. İmalat Sanayii 112,0 78, ,6 70, ,0 68, ,4 81, ,7 84, ,8 69, ,1 81, ,9 81, ,1 80, ,5 85, ,5 76, ,9 78, ,2 76, ,8 80, ,9 69, ,2 80, ,0 74, ,6 71, ,0 91, ,2 81, ,1 65, ,3 56, ,1 77, RCA TEFE 7

8 Sektörler Endeksi TABLO 4: 2004 YILI İÇİN SEKTÖRLERİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ KKO Değeri X+M X-M X M 8 Ür. Çal. End. Ür. Çal. Ver. End. İmalat Sanayii 123,7 81, ,2 71, ,3 64, ,9 80, ,8 83, ,9 65, ,9 86, ,6 85, ,8 79, ,7 88, ,9 79, ,9 82, ,7 83, ,7 84, ,3 71, ,2 83, ,6 76, ,0 74, ,0 91, ,1 79, ,6 78, ,6 78, ,6 86, RCA TEFE

9 Sektörler Endeksi TABLO 5: 2005 YILI İÇİN SEKTÖRLERİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ KKO Değeri X+M X-M X M 9 Ür. Çal. End. Ür. Çal. Ver. End. İmalat Sanayii 129,6 80, ,0 71, ,5 63, ,7 80, ,4 81, ,0 66, ,9 83, ,1 84, ,9 74, ,6 90, ,7 75, ,6 80, ,0 82, ,2 82, ,0 74, ,8 75, ,8 88, ,8 76, ,3 83, ,3 79, ,2 83, ,7 78, ,4 85, RCA TEFE

10 Sektörler Endeksi TABLO 6: 2006 YILI İÇİN SEKTÖRLERİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ * KKO Değeri X+M X-M X M Ür. Çal. End. Ür. Çal. Ver. End. İmalat Sanayii 136,2 80, ,6 70, ,6 68, ,3 80, ,1 81, ,6 68, ,0 86, ,8 81, ,1 74, ,4 89, ,3 77, ,7 80, ,4 82, ,8 83, ,1 76, ,4 77, ,2 84, ,1 79, ,6 82, ,9 82, ,7 86, ,1 79, ,4 83, (*): 2006 yılı değerleri verilerin frekansına bağlı olarak 3 çeyreklik, 7 aylık ya da iki çeyreklik olarak değişmektedir. RCA TEFE 10

11 Ort TABLO 7: DÖNEMİ ORTALAMALARINA GÖRE SEKTÖRLERİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ Sektörler Endeksi KKO Değeri X+M X-M X M Ür. Çal. End. Ür. Çal. Ver. End. RCA TEFE * İmalat Sanayii 117,0 78, ,1 69, ,6 66, ,1 81, ,7 83, ,7 65, ,8 84, ,2 82, ,0 79, ,3 86, ,7 77, ,0 79, ,0 79, ,7 80, ,7 70, ,6 77, ,6 76, ,7 74, ,4 87, ,4 76, ,7 71, ,2 71, ,9 82, (*): döneminde, TEFE deki toplam artışı ifade etmektedir. 11

12 Tablo 2-7'de verilen ve gerek yıllar itibariyle gerekse dönem ortalaması şeklinde verilen kriter değerlerinin sektörlerin imalat sanayine ve birbirlerine göre performanslarının karşılaştırmasına bir ölçüde imkân vermekle birlikte, dönem geneli olarak hangi sektörlerin öne çıktığı, hangi sektörlerin performanslarının geride kaldığı yönünde bir nihai karşılaştırmaya imkân tanımamaktadır. Örneğin, bazı yıllarda bir sektörün KKO'su hep diğer sektörlerden yüksek çıkmasına rağmen, bu sektör ağırlıklı olarak ithalata dayalı çalışmakta olabilmekte, ihracat imkânı sınırlı kalabilmektedir. Başka bir açıdan, sektörün RCA skorları yüksek çıkmasına karşın, üretim değeri (burada üretim değerinin anket neticesinde elde edilen ve sektörün toplam üretim değerini yansıtmayan sadece sektör büyüklüğü hakkında fikir vermeye yarayan bir değişken olduğu unutulmamalıdır), fiyat artışları sürekli diğer sektörlerden daha düşük gerçekleşmiş olabilir. Bu anlamda, kullanılan kriterlerin yardımıyla (ve bu kriterleri sektörlerin performanslarının ölçütü kabul ederek) ve sektörlerin zaman içindeki performans değişimlerini de içerecek bir yöntem geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu sayede ön plana çıkan sektörlerin belirlenmesi ve sektörlerin tüm performans ölçütlerini ve zaman boyutunu da içerecek şekilde değerlendirilmesi mümkün olacaktır Yöntem Öncelikle sektörel performansın değerlendirilmesinde kullanılabilecek değişkenler 11 değişken içerisinden belirlenmiştir. Bu anlamda "de Çalışanlar Endeksi" ve "Dış Ticaret Hacmi" değişkenlerinin analiz dışı tutulması kararlaştırılmıştır. Çünkü bu değişkenlerin artması ya da azalması sektörel performansın belirlenmesinde belirleyici olmayabilecek (dış ticaret yalnızca ihracat ya da yalnızca ithalat nedeniyle artıyor olabilir) ve bu değişkenlerin "yüksek" ya da "düşük" olması her iki anlamda da yorumlanabilecektir (çalışan sayısının artışı sektördeki istihdamın gelişmesi anlamında olumlu olarak düşünülebileceği gibi, üretim değerinin değişimi bilinmeden bu istihdam artışının pazar payı artışı anlamına gelmeyebileceği gibi). Ayrıca dış ticaretle ilgili diğer değişkenlerin mevcudiyeti (ihracat, ithalat, dış ticaret dengesi ve RCA skorları) sektörün dış ticaretindeki performansını yeterince göstermekte, "Çalışan Başına Verimlilik Endeksi" değişkeni ise hem üretim hem çalışan sayısını içeren ve bu değişkenlerden hareketle verimlilik gibi daha belirleyici bir tanımı da bünyesinde barındırmaktadır. Sonuç olarak, Endeksi, KKO, Değeri, Dış Ticaret Dengesi, İhracat, İthalat, de Çalışanlar Verimlilik Endeksi, RCA skorları ve fiyat artışları (TEFE) değişkenleri karar değişkenleri olarak belirlenmiştir. Bu aşamadan sonra her bir sektörün bu 9 kritere göre büyükten küçüğe doğru sıralaması yapılmıştır 1. Bu analiz her yıl için ayrı ayrı ve dönemi ortalamaları için de bir kere yapılmıştır. Bu sayede kriterlerin her birine göre sektörlerin sıra değerleri elde edilmiştir (Her bir kritere göre sektörler 1 ile 23 arasında sıralanmıştır). Bu sıra değeri sektörün o kriterden aldığı "skor" olarak düşünülmüştür. Sektörlerin kriterlere göre aldıkları bu skorlar yatay olarak 1 Yalnızca ithalat değerine göre sıralamada küçükten büyüğe doğru sıralama yapılmıştır (en az ithalat olan sektörün en avantajlı sektör olması kabuluyle). Dolayısıyla en az ithalatı olan sektör 1 numarada yer alırken en fazla ithalat yapılan sektör 23. sırada yer alacaktır. 12

13 toplanarak, en küçük skora sahip sektörden başlayarak ilgili yıl için sektörler en fazla skora sahip olana doğru sıralamaya tabi tutulmuştur. Yüksek skor sektörün kriterlerin çoğunda alt sıralarda kaldığını göstereceği için o sektörün zayıf performans gösterdiğini, düşük "skor" ise o sektörün genellikle üst sıralarda yer aldığının göstergesi olacaktır. Bu anlamda bir yıl için elde edilebilecek en iyi skor 9 iken (9 kriterin tamamında da birinci sırada yer almak anlamında, 9*1=9), en kötü skor ise 207 olacaktır (9 kriterde de 23. sırada yer aldığı için 9*23 =207) Bulgular Yöntem bölümünde açıklanan yaklaşıma göre yıllar itibariyle hesaplanan sektör skorları (sıra değerleri) izleyen tablolarda verilmektedir. TABLO 8: 2002 YILI İÇİN SEKTÖRLERİN SIRA DEĞERLERİ Sektörler End. KKO Değ. X-M X M Ür.Çal. Ver.E. RCA TEFE Toplam Skor İma. Sanayii

14 TABLO 9: 2003 YILI İÇİN SEKTÖRLERİN SIRA DEĞERLERİ Sektörler End. KKO Değ. X-M X M Ür.Çal. Ver.E. RCA TEFE Toplam Skor İma. Sanayii

17 TABLO 12: 2006 YILI İÇİN SEKTÖRLERİN SIRA DEĞERLERİ Sektörler End. KKO Değ. X-M X M Ür.Çal. Ver.E. RCA TEFE Toplam Skor İma. Sanayii yılı değerleri dönem olarak farklılık arzetmesine ve yıllık veri olmamasına rağmen, bu durum bütün sektörler için geçerli olduğundan, genel skor hesaplamasına dahil edilecektir. Gerek yıllar itibariyle dönemi için hazırlanan Tablo 8-12 de gerekse dönemi ortalama değerlerine göre hazırlanan Tablo 13'de imalat sanayii geneline ait veriler (doğal olarak) bazı kriterlerde ilk ve son sırada yer almaktadır. Bunlar, üretim değeri, ihracat, ithalat ve dış ticaret dengesidir. Sıralamada imalat sanayiinin korunmasının nedeni, diğer kriterler bazında sektörlerin imalat sanayi geneline göre performanslarını gösterebilmektir. 17

18 TABLO 13: DÖNEMİ İÇİN SEKTÖRLERİN ORTALAMA SIRA DEĞERLERİ Sektörler End. KKO Değ. X-M X M Ür.Çal. Ver.E. RCA TEFE Toplam Skor İma. Sanayii Sonuç Bu aşamadan sonra, her sektörün yıllar itibariyle almış olduğu sıra değerleri toplamı (tablolarda "Toplam Skor" olarak ifade edilen değerler) toplanarak dönemi için sektörlerin toplam skor değerleri hesaplanmış ve bu skor değerleri küçükten büyüğe doğru sıralanarak, sektörel anlamda bir performans sıralaması elde edilmiştir. Bu sıralama imalat sanayii dahil yapılmasına rağmen, nihai tablolarda (Tablo 14 ve Tablo 15) imalat sanayi, daha önce belirtildiği gibi, bazı kriterler için ya sonda ya da başta yer alacağı önsel olarak bilindiğinden dikkate alınmamıştır. 18

19 TABLO 14: SEKTÖRLERİN 9 KRİTER ÇERÇEVESİNDE GENEL SIRALAMASI ( DÖNEMİ YILLAR İTİBARİYLE SKOR TOPLAMLARINA GÖRE) Sıra No. Sektörler Toplam Skor Giyim Eşyası İmalatı; Kürkün İşlenmesi ve Boyanması Metalik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalatı Mobilya İmalatı; BYS Diğer İmalat Radyo, Televizyon, Haberleşme Teçhizatı ve Cihazları İmalatı Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı Tekstil Ürünleri İmalatı Ana Metal Sanayii Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Ağaç ve Mantar Ürünleri İmalatı (Mobilya Hariç) Motorlu Kara Taşıtı, Römork ve Yarı-Römork İmalatı Tütün Ürünleri İmalatı Kok Kömürü, Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakıt Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı Makine ve Teçhizatı Hariç; Metal Eşya Sanayii BYS Makine ve Teçhizat İmalatı Derinin Tabaklanması, İşlenmesi ve Ayakkabı İmalatı Basım ve Yayım; Plak, Kaset vb. Kayıtlı Medyanın Çoğaltılması Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı BYS Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Büro, Muhasebe ve Bilgi İşlem Makineleri İmalatı Tıbbi Aletler; Hassas ve Optik Aletler ile Saat İmalatı

20 TABLO 15: SEKTÖRLERİN 9 KRİTER ÇERÇEVESİNDE GENEL SIRALAMASI ( DÖNEMİ ORTALAMA DEĞERLERİNİN SKORUNA GÖRE) Sıra No. Sektörler Toplam Skor Giyim Eşyası İmalatı; Kürkün İşlenmesi ve Boyanması Metalik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalatı Mobilya İmalatı; BYS Diğer İmalat Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı Tekstil Ürünleri İmalatı Ana Metal Sanayii Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Radyo, Televizyon, Haberleşme Teçhizatı ve Cihazları İmalatı Ağaç ve Mantar Ürünleri İmalatı (Mobilya Hariç) Tütün Ürünleri İmalatı Kok Kömürü, Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakıt Motorlu Kara Taşıtı, Römork ve Yarı-Römork İmalatı Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı Makine ve Teçhizatı Hariç; Metal Eşya Sanayii BYS Makine ve Teçhizat İmalatı Basım ve Yayım; Plak, Kaset vb. Kayıtlı Medyanın Çoğaltılması Derinin Tabaklanması, İşlenmesi ve Ayakkabı İmalatı Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı BYS Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Büro, Muhasebe ve Bilgi İşlem Makineleri İmalatı Tıbbi Aletler; Hassas ve Optik Aletler ile Saat İmalatı 176 Tablo 14 ve Tablo 15'ten görüleceği gibi, her iki sıralamaya göre de (Skor 1 olarak adlandırılan dönemi yıllar itibariyle skor toplamlarına göre ve Skor 2 olarak adlandırılan dönemi ortalama değerlerinin skoruna göre) ilk 3 sırayı alan sektörler değişmemiştir. Buna göre Giyim Eşyası İmalatı; Kürkün İşlenmesi ve Boyanması (18), ilk sırayı alırken, Metalik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalatı (26) ikinci sırayı almakta ve üçüncü sırada da Mobilya İmalatı; Başka Yerde Sınıflandırılmamış Diğer İmalat (36) bulunmaktadır. Üçüncü sıradan sonra sektörlerin sıraları farklılaşma gösterse dahi, bu farklılıklar çok belirgin bir şekilde olmamaktadır. Örneğin yerleri değişmiş olsa dahi, ilk 9 sektör her iki sıralamada da aynıdır. Benzer bir şekilde yine yerlerinde küçük değişiklikler görülmesine karşın, son 10 sektörün de yine aynı olduğu görülmektedir. Buradan hareketle, seçilen kriterlere göre "iyi" ya da "kötü" performans göstermiş sektörlerin bu performansları sadece bir ya da birkaç yıla özgü olarak sergilemeyip, dönem genelinde aynı şekilde davranış kalıbı sergiledikleri görülmektedir. 20

21 Tablo 14 ve Tablo 15'te son sıraları alan sektörler 33 no'lu sektör olan Tıbbi Aletler; Hassas ve Optik Aletler ile Saat İmalatı Sektörü (22 nci), 30 no'lu sektör olan Büro, Muhasebe ve Bilgi İşlem Makineleri İmalatı (21 inci) ve 35 no'lu sektör olan Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı (Skor 1'e göre 20 inci, Skor 2'ye göre 18 inci) sektörleridir. Tablo 14 ve Tablo 15, 9 kritere göre yapılan sıralamanın skorlarını göstermektedir. Burada bir noktanın belirtilmesi gereklidir. Performans kriteri olarak seçilen 9 kriterden 4 tanesi sektörün dış ticaret performansı ile ilgilidir (Dış Ticaret Dengesi, İhracat, İthalat ve RCA değerleri). Buradan hareketle, dış ticarette göreli bir avantaja sahip sektörün RCA değerinde, ihracatta ve dış ticaret dengesinde üst sıralarda ithalatta ise alt sıralarda yer alması bekleneceğinden, bu sektörün genel sıralaması dış ticarette böyle bir avantajlı yapı sergilemeyen ancak diğer performans göstergelerinde (KKO, fiyat artışı gibi) daha iyi durumda olan sektörlere karşı "olduğundan daha iyi noktada gösterme" riskini taşımaktadır. Dış ticaretle ilgili göstergelerin (tam ve doğrusal olmasa bile) bir anlamda "çoklu bağlantı" sergilemeleri bunların tamamının kullanılarak yapılacak bir performans sıralamasını "yanlı" (biased) olarak belirleme riski bulunmaktadır. Ayrıca Müdürlüğümüz (Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü) tarafından 2006 yılı içinde gerçekleştirilen ve sanayi ve imalat sanayi sektörlerinin dış ticaretteki rekabet güçlerini analiz eden çalışmalarda, yalnızca dış ticaretteki göreli avantajların dikkate alarak sektörlerin RCA değerlerine göre bir sıralaması yapılmış olduğundan, bu çalışmamızın bahsedilen çalışmaları tamamlayıcı bir nitelik taşıması arzulanmıştır. Buradan hareketle de dış ticaretle ilgili 4 gösterge yerine yalnızca daha genel bir dış ticaret rekabet göstergesi olan RCA değerleri korunup, diğer dış ticaret değerleri (Dış Ticaret Dengesi, İhracat ve İthalat) analiz dışı bırakılmıştır. Dolayısıyla sektörlerin genel sıralaması, Endeksi, KKO, Değeri, RCA, de Çalışanlar Başına Kısmi Verimlik Endeksi ve Fiyat Artış Oranları olmak üzere 6 kriter bazında değerlendirilerek, Tablo 14 ve Tablo 15'deki sıralama, hem 2002, 2003, 2004, 2005 ve 2006 yılları için tek tek ve bunların toplamı olarak hem de dönemi ortalama değerleri üzerinden tekrar yapılmıştır. Bu sıralama sonuçları Tablo 16 ve Tablo 17 de verilmektedir. 21

22 TABLO 16: SEKTÖRLERİN 6 KRİTER ÇERÇEVESİNDE GENEL SIRALAMASI ( DÖNEMİ YIILAR İTİBARİYLE SKOR TOPLAMLARINA GÖRE) Sıra No. Sektörler Toplam Skor Radyo, Televizyon, Haberleşme Teçhizatı ve Cihazları İmalatı Ana Metal Sanayii Mobilya İmalatı; BYS Diğer İmalat Metalik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalatı Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı Giyim Eşyası İmalatı; Kürkün İşlenmesi ve Boyanması Kok Kömürü, Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakıt Ağaç ve Mantar Ürünleri İmalatı (Mobilya Hariç) Tekstil Ürünleri İmalatı Motorlu Kara Taşıtı, Römork ve Yarı-Römork İmalatı Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Tütün Ürünleri İmalatı Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı BYS Makine ve Teçhizat İmalatı Makine ve Teçhizatı Hariç; Metal Eşya Sanayii Basım ve Yayım; Plak, Kaset vb. Kayıtlı Medyanın Çoğaltılması Derinin Tabaklanması, İşlenmesi ve Ayakkabı İmalatı BYS Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Büro, Muhasebe ve Bilgi İşlem Makineleri İmalatı Tıbbi Aletler; Hassas ve Optik Aletler ile Saat İmalatı

23 TABLO 17: SEKTÖRLERİN 6 KRİTER ÇERÇEVESİNDE GENEL SIRALAMASI ( DÖNEMİ ORTALAMA DEĞERLERİNİN SKORUNA GÖRE) Sıra No. Sektörler Toplam Skor Ana Metal Sanayii Radyo, Televizyon, Haberleşme Teçhizatı ve Cihazları İmalatı Giyim Eşyası İmalatı; Kürkün İşlenmesi ve Boyanması Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı Metalik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalatı Mobilya İmalatı; BYS Diğer İmalat Ağaç ve Mantar Ürünleri İmalatı (Mobilya Hariç) Kok Kömürü, Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakıt Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Tekstil Ürünleri İmalatı Tütün Ürünleri İmalatı Motorlu Kara Taşıtı, Römork ve Yarı-Römork İmalatı Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı BYS Makine ve Teçhizat İmalatı Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Basım ve Yayım; Plak, Kaset vb. Kayıtlı Medyanın Çoğaltılması Derinin Tabaklanması, İşlenmesi ve Ayakkabı İmalatı Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı Makine ve Teçhizatı Hariç; Metal Eşya Sanayii BYS Elektrikli Makine ve Cihazların İmalatı Büro, Muhasebe ve Bilgi İşlem Makineleri İmalatı Tıbbi Aletler; Hassas ve Optik Aletler ile Saat İmalatı 124 Tablo 14 ve 15'te 9 kritere göre yapılan sıralama ile Tablo 16 ve 17'de 6 kritere göre yapılan sıralamalara bakıldığında; son sıraların hemen hiç değişiklik göstermediği, yıllar itibariyle 9 kritere göre yapılan sıralama ile 6 kritere göre yapılan sıralamada son 4 sektörün aynı kaldığı (en sondan başlamak üzere sırasıyla; 33, 30, 35 ve 31 no'lu sektörler) görülmektedir. 6 kriter ve 9 kriter sıralamasında en üstlerde yer alan sektörlerin de çok belirgin bir değişiklik göstermediği, yalnızca 9 kritere göre yıllar itibariyle yapılan sıralamada 7'nci sırada, ortalamalarına göre yapılan sıralamada 6 ncı sırada yer alan 27 no'lu Ana Metal Sanayi sektörünün 6 kritere göre yapılan sıralamalarda sırasıyla 2'nci ve 1'inci sıraya yerleştiği görülmektedir. Bununla birlikte, 9 kriter bazında yapılan her iki değerlendirmede 1'inci sırada yer alan 18 no'lu Giyim Eşyası İmalatı; Kürkün İşlenmesi ve Boyanması sektörünün, 6 kritere göre yapılan değerlendirmede yıllar itibariyle skor toplamında 6'ncı sıraya, dönem ortalaması skorunda ise 3'üncü sıraya gerilediği görülmektedir. 23

24 Tablo 16'da yıllar itibariyle skor toplamlarına göre yapılan değerlendirmede ilk sırada yer alan 32 no'lu Radyo, Televizyon, Haberleşme Teçhizatı ve Cihazları İmalatı sektörünün genel olarak bakıldığında üretim endeksi ve üretimde çalışanlar verimlilik endeksinde ilk sırada yer aldığı, KKO kriterinde ise yine genellikle ilk sıralarda yer aldığı göze çarpmaktadır. Bununla birlikte, sektörün, RCA değerlerinde ve fiyat artışlarında nisbeten gerilerde kaldığı dikkati çekmektedir. Tablo 17'de dönemi ortalama değerlerine ve 6 kritere göre yapılan sıralamada ilk sırada yer alan 27 no'lu Ana Metal Sanayi sektörüne bakıldığında ise, fiyat artışları ve üretim değeri kriterinde ön sıralarda yer aldığı, RCA değerinde nisbeten geride kaldığı, diğer kriterlerde ise orta-üst grupta yer aldığı görülmektedir. Sektörlerin kendi içindeki sıralaması üçlü düzeye göre yapıldığında ise, 323 no lu televizyon ve radyo alıcıları; ses ve görüntü kaydeden veya üreten, teçhizat ve bunlarla ilgili araçların imalatı alt sektörü ile 271 no lu demir çelik ana sanayi ve 181 no lu kürk hariç, giyim eşyası imalatı alt sektörlerinin ön plana çıktığı görülmektedir. 323 no lu sektör, yıllar itibariyle skor toplamlarına göre ilk sırada bulunurken, dönemi ortalama skor sonuçlarına göre ikinci sırada yer almaktadır. Yine 271 no lu alt sektör, yıllar itibariyle skor toplamlarına göre ikinci sırada yer alırken, dönemi ortalama skor sonuçlarına göre birinci sırada bulunmaktadır. 181 no lu sektör ise her iki sıralamada da üçüncü sırada yer almaktadır. Sektörler arası sıralamada, 322 no lu radyo ve televizyon vericileri ile telefon ve telgraf hattı teçhizatı imalatı alt sektörü son sırada yer alırken, bunu sırasıyla 332 no lu optik aletler ve fotoğrafçılık teçhizatı imalatı ile 315 no lu elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teçhizatı imalatı alt sektörü takip etmektedir. Üçlü düzey bazında sektörlerin sıralamasında dikkati çeken bir diğer önemli nokta ise, son sırada yer alan bu sektörlerin her iki sınıflandırma düzeyine göre yerlerinin değişmediğidir. Bu üç alt sektör, hem yıllar itibariyle skor toplamlarına göre hem de dönemi ortalama skor sonuçlarına göre, sırasıyla 51, 50 ve 49 uncu sırada bulunmaktadır (Tablo 18 ve Tablo 19). 24

25 TABLO 18: ÜÇ HANELİ SEKTÖRLERİN 6 KRİTER ÇERÇEVESİNDE GENEL SIRALAMASI ( DÖNEMİ YILLAR İTİBARİYLE SKOR TOPLAMLARINA GÖRE) Sıra No. Sektörler Televizyon ve radyo alıcıları; ses ve görüntü kaydeden veya üreten teçhizat ve bunlarla ilgili araçların imalatı 25 Toplam Skor Demir-çelik ana sanayi Kürk hariç, giyim eşyası imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış ev aletleri imalatı İçecek imalatı Cam ve cam ürünleri imalatı Diğer tekstil ürünleri imalatı Tütün ürünleri imalatı Kauçuk ürünleri imalatı Tekstil iplikçiliği, dokumacılığı ve aprelenmesi Plastik ürünleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı Diğer gıda maddeleri imalatı Mobilya imalatı Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı Sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması Ağaç ve mantar ürünleri imalatı; hasır ve buna benzer, örülerek yapılan maddelerin imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar Akümülatör, pil ve batarya imalatı Motorlu kara taşıtlarının imalatı Suni elyaf imalatı Süt ürünleri imalatı Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı Trikotaj (örme) ürünleri imalatı Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta, nişastalı ürünler ve hazır hayvan yemleri imalatı İzole edilmiş tel ve kablo imalatı Diğer kimyasal ürünlerin imalatı Ayakkabı imalatı

26 TABLO 18 in devamı Sıra No. Sektörler Toplam Skor Ana kimyasal maddelerin imalatı Motorlu kara taşıtları ve bunların motorlarıyla ilgili parça ve aksesuarların imalatı Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı Genel amaçlı makine imalatı Elektronik valf ve elektron tüpleri ile diğer elektronik parçaların imalatı Metal yapı malzemeleri, tanklar, sarnıç ve buhar kazanı imalatı Diğer metal eşyaların imalatı; metal işleri ile ilgili hizmet faaliyetleri Derinin tabaklanması ve işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı Basım ve basımla ilgili hizmet faaliyetleri Hava ve uzay taşıtları imalatı Tarım ve orman makineleri imalatı Yayım Motorlu kara taşıtları karoseri imalatı; römork ve yarı-römork imalatı Kereste ve parke sanayii Demir-çelik dışındaki ana metal sanayii Tıbbi araç ve gereçler, ölçme, kontrol, test, seyrüsefer ve benzer amaçlı alet ve cihazların imalatı; optik aletler hariç Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları imalatı Büro, muhasebe ve bilgi işleme makineleri imalatı Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teçhizatı imalatı Optik aletler ve fotoğrafçılık teçhizatı imalatı Radyo ve televizyon vericileri ile telefon ve telgraf hattı teçhizatı imalatı Not: ISIC Revize 3 sınıflandırmasına göre üç haneli düzeyde verisi olan toplam 59 alt sektör bulunmasına rağmen, sektörlerin performans sıralaması için yapılan analizde, kriterlere ait verileri süreklilik arzeden alt sektörleri dikkate alındığında bu sayı 51 e düşmüştür. 26

27 TABLO 19: ÜÇ HANELİ SEKTÖRLERİN 6 KRİTER ÇERÇEVESİNDE GENEL SIRALAMASI ( DÖNEMİ ORTALAMA DEĞERLERİNİN SKORUNA GÖRE) Sıra No. Sektörler 27 Toplam Skor Demir-çelik ana sanayii Televizyon ve radyo alıcıları; ses ve görüntü kaydeden veya üreten teçhizat ve bunlarla ilgili araçların imalatı Kürk hariç, giyim eşyası imalatı Diğer tekstil ürünleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış ev aletleri imalatı İçecek imalatı Cam ve cam ürünleri imalatı Mobilya imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı Plastik ürünleri imalatı Ağaç ve mantar ürünleri imalatı; hasır ve buna benzer, örülerek yapılan maddelerin imalatı Rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı Kauçuk ürünleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar Tütün ürünleri imalatı Akümülatör, pil ve batarya imalatı Diğer gıda maddeleri imalatı Motorlu kara taşıtlarının imalatı İzole edilmiş tel ve kablo imalatı Suni elyaf imalatı Tekstil iplikçiliği, dokumacılığı ve aprelenmesi Sıvı ve katı yağlar, sebze, meyve, balık ve et üretimi, işlenmesi ve saklanması Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı Süt ürünleri imalatı Diğer kimyasal ürünlerin imalatı Metal yapı malzemeleri, tanklar, sarnıç ve buhar kazanı imalatı Ana kimyasal maddelerin imalatı Motorlu kara taşıtları ve bunların motorlarıyla ilgili parça ve aksesuarların imalatı Elektrik motoru, jeneratör ve transformatörlerin imalatı Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta, nişastalı ürünler ve hazır hayvan yemleri imalatı

28 TABLO 19 un devamı Sıra No. Sektörler Toplam Skor Ayakkabı imalatı Genel amaçlı makine imalatı Yayım Diğer metal eşyaların imalatı; metal işleri ile ilgili hizmet faaliyetleri Trikotaj (örme) ürünleri imalatı Elektronik valf ve elektron tüpleri ile diğer elektronik parçaların imalatı Basım ve basımla ilgili hizmet faaliyetleri Derinin tabaklanması ve işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı Demir-çelik dışındaki ana metal sanayii Kereste ve parke sanayii Hava ve uzay taşıtları imalatı Tarım ve orman makineleri imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat imalatı Elektrik dağıtım ve kontrol cihazları imalatı Büro, muhasebe ve bilgi işleme makineleri imalatı Tıbbi araç ve gereçler, ölçme, kontrol, test, seyrüsefer ve benzer amaçlı alet ve cihazların imalatı; optik aletler hariç Motorlu kara taşıtları karoseri imalatı; römork ve yarı-römork imalatı Başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları imalatı Elektrik ampulü ve lambaları ile aydınlatma teçhizatı imalatı Optik aletler ve fotoğrafçılık teçhizatı imalatı Radyo ve televizyon vericileri ile telefon ve telgraf hattı teçhizatı imalatı Bu bölümde yapılan genel değerlendirme, sektörlerin tamamı için performans göstergesi olarak belirlenen kriterlere göre yapılmıştır. Burada, kriter göstergelerinden hiçbirine fazladan bir ağırlık verilmediği, dolayısıyla da her bir kriterin performans sıralaması belirlemesinde eşit ölçüde etkili olduğu şeklinde bir varsayım yapıldığına dikkat edilmelidir. Kriterlerin ağırlıkları farklılaştırıldığında toplam skorların değişebileceği, buradan hareketle de sektörlerin nihai sıralamasının değişebileceği açıktır. Ancak, 4 ayrı şekilde (yıllar itibariyle skor toplamı 9 kriter, dönem ortalaması skoru 9 kriter, yıllar itibariyle skor toplamı 6 kriter ve dönem ortalaması skoru 6 kriter) yapılan sıralamalarda ilk grup ve bilhassa son sıralardaki sektörlerin hemen hiçbir değişiklik göstermemesinin, çalışmamızda uygulanan metodolojinin sağlıklılığı hakkında bir fikir verdiği düşünülmektedir. 28

29 1.3. İmalat Sanayii Alt Sektörlerinin Performansının Dönemsel Olarak Değerlendirilmesi ( / ) Uygulanmakta olan ekonomik programın ve ülke ekonomisindeki 2002 yılı sonrası dinamiklerin sektörlerin performansı üzerinde bir değişim yaratıp yaratmadığını, diğer bir deyişle 2002 yılı öncesi ve sonrasında performansları değişen sektörleri analiz edebilmek için arası iki alt döneme ayrılmıştır. İlk dönem yıllarını, ikinci dönem ise yıllarını kapsamaktadır. Analizde kullanılan tablolar bölüm sonundaki Ek lerde verilmektedir. Bu kapsamda yapılan analiz sonucunda seçilen altı kriter bazında sektörlerin sıralaması hem yıllık skor değerlerin toplamına göre hem de dönemin ortalamalarına göre yapılmıştır. Buna göre elde edilen sonuçlar Tablo 20 de verilmiş olup tablodaki üç haneli rakamlar sektör kodlarını göstermektedir. Performans açısından öne çıkan sektörlerin değerlendirilmesinde iki yöntem (yıllık skor değerlerinin toplamı ve dönem ortalama skor değerleri) kullanılmış olup yorumlar yıllık değerlerin toplamına göre elde edilen skorlara göre yapılmıştır. Tablo 20 den görüleceği gibi yıllık ortalama değerlere göre yapılan sıralamada 323 kod numaralı TV ve radyo alıcıları sektörü her iki dönemde de en üstün performansı gösteren sektör olma özelliğini korumuştur. İlk dönemde ikinci sırada yer alan 181 kodlu kürk hariç giyim eşyası sektörü ikinci dönemde yedinci sıraya gerilemiştir. İlk dönemde üçüncü sırada yer alan 261 kod numaralı cam ve cam ürünleri sektörü de ikinci dönemde beşinci sıraya gerilemiştir. TABLO 20: DÖNEMLER İTİBARİYLE SEKTÖRLERİN SIRALANMASI Sıra Dönemi Dönemi Yıllık Dönem Ort. Yıllık Dönem Ort

30 TABLO 20 nin devamı Sıra Dönemi Dönemi Yıllık Dönem Ort. Yıllık Dönem Ort Tablodan elde edilen diğer bir bulgu da, ilk dönemde 25. sırada yer alan 293 kod numaralı başka yerde sınıflandırılmamış ev aletleri imalatı sektörünün ikinci dönemde ikinci sıraya yerleşmiş olmasıdır. Ayrıca ilk dönemde sekizinci ve dokuzuncu sırada yer alan 271 no lu demir çelik ana sanayii ile 172 no lu diğer tekstil ürünleri imalatı sektörü, ikinci dönemde sırasıyla üçüncü ve dördüncü sıraya yükselmiştir. Performans sıralamasında son sıraları alan sektörlere bakıldığında; 359 no lu başka yerde sınıflandırılmamış ulaşım araçları imalatı sektörünün her iki dönemde de son sırada yer aldığı görülmektedir. İkinci dönemde sondan ikinci sırada yer alan 322 no lu radyo ve televizyon vericileri ile telefon ve telgraf hattı teçhizatı imalatı sektörünün ilk dönemde sondan üçüncü sırada yer aldığı ve ikinci dönemde sondan üçüncü sırada yer alan 332 no lu optik aletler ve fotoğrafçılık teçhizatı imalatının birinci dönemde 41. sırada yer aldığı dikkati çekmektedir. 30

31 Genel performans sıralaması dikkate alınarak bu sektörler dış ticaret yapısı anlamında incelendiğinde; her iki dönemde de ilk sırada yer alan 323 no lu sektörün döneminde toplam 1,9 milyar USD lik dış ticaret fazlası bulunduğu ve döneminde dış ticaret fazlasının 7,8 milyar USD ye yükseldiği görülmektedir. Bu gelişme, sektörün ihracat potansiyelinin ilk dönemdeki 3,1 milyar USD den ikinci dönemde 10,6 milyar USD ye yükselmesi sayesinde gerçekleşmiştir. Özellikle kurların artış göstermediği ikinci dönem dikkate alındığında, bu sektörün dış ticarette göreli olarak önemli bir rekabet gücü kazandığını söylemek mümkündür. Nitekim sektörün RCA (Revealed Comparative Advantage- çalışmamızda rekabet gücü olarak anılacaktır) değerlerinin rekabet gücü yüksek sınır değeri olarak belirlenen 50 değerinin üzerinde olduğu (ilk dönem ortalaması 143, ikinci dönem ortalaması ise 178,6 olarak gerçekleşmiştir), ancak ikinci dönem dikkate alınarak hesaplanan RCA eğiliminin azalmakta olduğu görülmektedir. 323 no lu sektörün seçilen kriterler bazında ve dönemsel olarak gelişimi incelendiğinde; döneminde üretim endeksinde ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bu durum, sektörün gelişen üretim hacminin de bir göstergesi olmaktadır döneminde ise üretim endeksi açısından sektör yine ilk sırada yer almıştır. Diğer yandan Kapasite Kullanım Oranları (KKO) açısından yapılan sıralamada bu sektör üçüncü sırada yer almıştır (ikinci dönemde dördüncü sırada yer almaktadır). Sektörün 2003 ve 2004 yıllarında KKO ları %90 ların üzerinde gerçekleşmiş olup 2005 yılı KKO su da %85 civarındadır. Bu durum sektörün fiili üretim kapasitesinin hemen tamamının kullanıldığını ve bu sektörde yeni kapasite yaratılmasının gerekli olduğunu göstermektedir. de çalışanlar verimlilik endeksi açısından bakıldığında sektör ilk dönemde yedinci sırada yer almış iken, ikinci dönemde ikinci sıraya yükselmiştir. Sektörün üretimde çalışanlar endeksinin (sektör istihdamının) de önemli ölçüde yükseldiği dikkate alındığında, verimliliğin teknolojik gelişmeden kaynaklandığı ve sektörün rekabet gücünü arttırdığı görülmektedir. RCA kriteri açısından sektör, imalat sanayiinin incelenen 51 sektörü arasında ilk dönemde sekizinci, ikinci dönemde ise dördüncü sırada yer almıştır. Fiyat artışlarına bakıldığında ise, sektörün döneminde dördüncü sırada yer aldığı, döneminde ise 46. sıraya gerilediği gözlemlenmektedir. Bu durum iç fiyat hadlerinin sektör aleyhine gelişmesine rağmen, sektörün rekabetçi yapısını, verimlilik artışı, üretim artışı ve dış ticaretteki rekabet gücü faktörlerini kullanarak sürdürebildiğini göstermektedir dönemi dikkate alındığında ikinci sırada yer alan 293 no lu başka yerde sınıflandırılmamış ev aletleri imalatı sektörünün dış ticaret dengesi ilk dönemdeki 451 milyon USD den ikinci dönemde 4,9 milyar USD ye yükselmiştir. Sektörün ihracatı da ilk dönemdeki 1,9 milyar USD den ikinci dönemde 6,8 milyar USD ye artış göstermiştir. Sektörün RCA değerleri ilk dönem ortalaması olarak 77,9, ikinci dönem ortalaması olarak da 171,7 ye çıkmasına rağmen, ikinci dönem RCA eğilimin azalmakta olduğu dikkati çekmektedir. Bu sektörün kriterler bazındaki yapısına bakıldığında, üretim endeksinde ilk dönemde 34. sırada yer alırken ikinci dönemde dördüncü sıraya yükselerek önemli bir üretim artışı gösterdiği görülmektedir. KKO bazında bakıldığında, ilk dönemde 31

Daha göster