Küreselleşmenin Sosyalleşmesi ve Özel Sektörün Sorumlukları: Kurumsal Etik Davranış Açısından Bir Değerlendirme

Transkript

1 Küreselleşmenin Sosyalleşmesi ve Özel Sektörün Sorumlukları: Kurumsal Etik Davranış Açısından Bir Değerlendirme STEAM - Etik Arenası Sunumu Nebil İLSEVEN Ankara, 14 Temmuz 2010 GİRİŞ Önümüzdeki yıllarda İnsanlığın karşı karşıya bulunduğu Yeni Küresel Mimari de barış, refah ve istikrarın sağlanması, Küreselleşme olarak yaşanılan pratik gerçekliğin alabildiğince Sosyalleştirilmesi ile mümkün olacaktır. Küreselleşmeyi dünya üzerinde varolan tüm bireylerin bilinçli veya bilinçsiz olarak içinde oldukları sonsuz bir tekne yolculuğuna benzetebiliriz. Bu yolculuk sırasında gerek hava şartlarına, dış etkenlere, bağlı olarak gerekse de teknenin kendi iç koşullarından kaynaklanan her türlü olumlu ve olumsuz gelişmelerin yolcular üzerindeki etkileri farklı farklı olacaktır. Bu yolculukta tekne içindekiler ne kadar birbirlerine açık ve yakın bir düzen içinde olurlar, ne kadar az yolcu birbirlerine sırtlarını dönmeden bu yolculuğu sürdürebilirse, herkesin yolculuktaki olumlu gelişmelerin güzel sonuçlarından o kadar fazla yararlanması, karşılaşılacak olan sıkıntıların da herkes için o kadar daha kolay çekilir hale gelmesi mümkün olacaktır. Ancak bu yolculuğun yaşanılır hale getirilmesinin, yani Yeni Küresel Mimarinin başarısının, bir irade, tercih ve emek meselesi olduğu unutulmamalıdır. Bu irade ise teknedeki yolcuların birbirleri ile olan ilişkilerinin bilinçli olarak kararlaştırılmış ve uygulamaya alınmış bir strateji zemininde yürütülmelidir. Bu strateji nihai olarak Küreselleşmenin sosyalleştirilmesine yönelik olmalı ve yapıcı ilişkiler-constructive engagement olarak tanımlanabilecek bir uygulama zeminine dayandırılmalıdır. Özel sektör kuruluşları, toplumların karşı karşıya oldukları bu sınavda yaşanılan büyük sosyal, ekonomik ve siyasi dönüşüm süreçlerinin en önemli yapı taşları olup; en tepe yöneticilerden, CEO lardan başlayarak bu kuruluşlarda sorumluluk ve yetki taşıyan profesyonel çalışanlar bu süreçlerin mühendisleri ve kurucu kadroları olarak sorumluluk taşımaktadır. İş Etiği/Kurumsal Etik Davranış modelleri ise Yeni Küresel Mimarinin belirleyici iradesi, bu yönde oluşan yapılar ve davranış modellerinin harcıdır. ÖZEL SEKTÖRÜN YENİ KÜRESEL MİMARİDEKİ YÜKSELEN KONUMU Özel sektörün Küreselleşme sürecindeki bu kritik rolü ve sorumlulukları son yıllarda neden daha öne çıkmaya başlamıştır? Bu gelişmeyi çevresel ve içsel alanlar olarak iki ana alanda irdeleyebiliriz. Herşeyden önce, çevresel, dışsal alana bakıldığında, özel sektörün yeni küresel mimari içinde yükselen önemi ve sorumluluklarının dünyada eş-zamanlı olarak gelişen iki önemli trend ile çakıştığı görülmektedir. Bu trendler: 1) Ulus-devletlerin özellikle ekonomik ve siyasal olarak uluslar arası ilişkileri etkileme ve yönlendirme alanlarında giderek zayıflayan etkinliği yanında uluslar arası ve bölgesel işbirlikleri ve ittifak ilişkilerinin küresel ekonomik, sosyal ve siyasi politikalarda etkinlik kazanmaları;

2 2) Uluslararası ve ulusal sivil toplum kuruluşlarının tek tek ilgi alanlarında geliştirdikleri pozisyonlar ve politika tercihleri ile siyaset ve dolayısı ile ekonominin gidişatına giderek daha fazla yön verme kapasitesi edinmeleri. Her iki trendin temelinde de son yılarda iletişim teknolojileri alanında görülen büyük sıçrama yatmakta olup, Küreselleşmenin kendisi de dahil olmak üzere çevremizde yaşanılan büyük ekonomik, sosyal ve siyasi dönüşümler üzerine yapılacak tüm değerlendirmelerin bizi anlamlı ve sağlıklı sonuçlara götürmesi ancak teknoloji boyutunun doğru algılanması ile mümkündür. Öte yandan, içsel alana bakıldığında, unulmamalıdır ki, İşletmelerin/firmaların esasında çalışanları, müşterileri, tüm ekonomik ve sosyal paydaşlarının aralarında yazılı veya kabul görmüş bir sözleşmeler, mutabakatlar, antlar bütününden oluşan hukuki ve hukuki oldukları kadar da sosyal oyunculardır. Bu sosyal ve hükmi kişiler sahip oldukları örgütlenme modelleri ile önemli düzeyde ölçek ekonomilerini temsil etmektedirler. Aynı zamanda bu kuruluşlar, kontrol ettikleri maddi kaynaklar ve yönetsel mekanizmalara dayalı olarak önemli operasyonal imkanlar, mali kaynaklar ve teknik kapasitelere de sahiptirler. Bu kurumlar temsil ettikleri bu nitelikleri ile zaten Yeni Küresel Mimari içinde faaliyet göstermektedir. Özel sektörün bu konumu ile yapıcı ilişkiler stratejinini benimsemesi ve bu stratejik perspektif içinde hareket etmesi, Küreselleşmenin Sosyalleştirilmesi çabalarında karşılaşılan engellerin aşılmasına ciddi katkılar yapacaktır. Esasen bu katılım pek çok nedenden dolayı şirket düzeyinde de kaçınılmaz duruma gelmekte olup, kendi içlerindeki sosyalleşme süreçlerini başarı ile yürüten şirket ve işletmelerin daha kalıcı ve sürdürülebilir performans çizgileri yakaladıkları görülmektedir. KURUMSAL STRATEJİ ve KURUMSAL ETİK Küreselleşme sürecinin stratejisi ve harcının, yani yapıcı ilişkiler stratejisi ile Kurumsal Etiğin kesiştiği nokta özel sektörün bu süreçteki önemi ve sorumluluklarının da başladığı noktadır. Bu nokta etik ve stratejinin ne derecede bağlantılı ve iç içe geçmiş konular olduklarını işaret etmektedir. Peki burada bu kadar bahsi geçen Etik Davranış nedir? ne değildir? Bu soruların cevapları aynı zamanda Kurumsal Etik konusunun hangi çerçevede değerlendirilmekte olduğuna açıklık getirilmesi açısından yararlıdır. Etik Değerler ve Etik Davranış konuları; Aristo ve diğer eski Yunan filozoflarından başlayarak pekçok düşünür ve toplum önderinin ilgi alanlarını oluşturmuş, tarihin her döneminde bilinen tüm toplumsal örgütlenmeler ve davranış biçimlerinin oluşması ve gelişmesinde etkili olmuştur. Bu bağlamda eski Yunan dan buyana düşünce tarihinde görülen tüm tanımlamalarda, Etik Değerlerin bir kurallar listesine indirgenmesinin mümkün olmadığı ortaya konulmuş; ancak, Etik Değerler olarak bazı ihlal edilemez, mutlak, değerler olduğu da ayrıca kabul görmüştür. 2

3 Etik Değerleri bire bir ahlaki değerlerle, yasalarla tanımlanan hukuki ilke ve kurallarla, inanç sistemlerinden-dini inançlardan gelen kural ve değerlerle, bilimsel kural ve kurmalarla, kültürel değer sistemeleri ile veya hislerle açıklamak mümkün değildir. Öte yandand, Etik Davranışların zamana ve toplumsal gelişim süreçlerine göre farklı boyutlarda ama bütün bu değerler sistemlerinin tümünden beslendiğini de anlamamız gerekir. Bu yaklaşım içinde bir değerin Etik bir değer olarak kabul görmesi için; 1- Bu değerin yanlızca kendisi için tercih edilen ve benimsenen bir değeri temsil etmesi; 2- Bu değerin kendisinin dışında ve ötesinde tanımlanan başka değerleri desteklemek veya tümlemek adına tercih edilmiyor ve benimsenmiyor olması; 3- Diğer bütün faaliyetler, değerler veya kabullerin bu tercih edilen değerin gerçekleştirilmesi ve geçerliliği için kullanılıyor, değerlendiriliyor olmaları gereklidir. Etik Davranışlar belli sabit kurallardan oluşan evrensel formüller olmayıp, yaşamın her alanında, toplumların her kademesinde ve insan a ait olan her olguda zamanın gerekleri ve koşulları altında genel kabul görmüş ve yaşayan bir davranışlar bütünüdür. Böyle bakıldığında, Kurumsal İş Etiği soyut bir kurallar ve kısıtlamalar listesi değil, kurumsal davranış modellerinin veya yaşayan kurumsal hareket çerçevelerinin dayanak olarak yararlanacağı bir Uygulama Teorisi dir. Yani özel sektör dünyasında geçerliliği olduğu düşünülen Etik Değerler ve Etik Davranışlar bireylerin veya iş birimlerinin kendilerinden ziyade, birbirleri ile olan etkileşimleri, birbirleri ile olan davranış biçimleri ile ilgilidir. ETİK DEĞERLER ve PROFESYONELLER: Harvard Business School tarafından geçtiğimiz yıllarda yaptırılan bir çalışmasında, şirketlerde üst düzey yetki konumunda görev yapan kadroların etik davranış konusunda gösterdikleri farklı algılama ve yaklaşımları irdelenmiştir. Bu çalışmanın pekçok sonucu arasında özellikle 3 sonuç yöneticilerin etik davranış ile ilgili duruşları konusunda bize oldukça çarpıcı bilgiler vermektedir. Bu sonuçlara göre; 1) yöneticiler kurumsal faaliyetler ve verdikleri kararlar ile ilgili olarak ileride şimdi olduğundan çok daha etik davranacaklarını beklediklerini ve bildiklerini belirtmektedir. 2) yöneticiler, karar anında takıntıkları etik tutum veya verdikleri kararlarla ilgili etik değerlerin, karar almazdan hemen önce veya karar anına yaklaşırken düşündükleri etik tutum ve değerlerden bir veya daha alt seviyede değerler olduğunu kabul ve beyan etmektedir. 3) yöneticiler, geriye dönüp baktıklarında ve aldıkları kararları değerlendirdiklerinde bazı hareketlerinin neden olduğundan daha etik davranışlar veya o anda benimsedikleri değerlerin olduğundan daha etik değerler olduğu konusunda kesin ve kendilerini iknaya yönelik yorumlar getirdiklerini, bir anlamda tarihi yeniden yazdıklarını ifade etmektedir. 3

4 Bu gözlem ve sonuçlar göstermektedir ki, - belli ki kişiler kendi etik davranış ve etik değerleri söz konusu olduğunda içgüdüsel olarak ne kadar etik davrandıkları konusunda ikna etme eğilimine kolaylıkla yönelmektedirler; - Buradan da yola çıkarak, etik davranış konusunda duyarlı olması beklenen kişi ve kurumların bu konularda yanlızca resmi olarak geliştirilen etik kodları ve bu kodlarla ilgili eğitim faaliyetlerine odaklaşmayıp, bireyler düzeyinde etik değerler ve davranış biçimlerini etkileyen psikolojik nedenleri ve bu psikolojik süreçlerle ilgili özellikleri anlamaya odaklaşmaları gerekmektedir. Etik konusunun ne derecede yaşayan bir değerler ve davranış modelleri kümesi olduğunu tekrar etsek, yani konunun ne derecede görecelilik arz ettiğini vurgulasak da, etiğin strateji ile kesiştiği nokta olan pratik yaşamda bugün itibarı bazı evrensel kabul görmüş ilke ve değerlerin yavaş da olsa şekillenmeye, adlandırılmaya başladığını da burada söylemek durumundayız. Bu değerler uluslararası sivil toplum ve diğer siyasi oyuncular kadar, yukarıda belirtilmiş olan nedenlerden dolayı özel sektör kuruluşlarının de etik olarak her kademede gözetmek, sahip çıkmak ve geliştirmek durumunda oldukları ilkeleri oluşturmaktadır. Bu ilkeler Küresel İlkeler Sözleşme-Global Compact girişimi olarak küresel düzeyde eski Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan ın sözlüğünü üstlendiği bir girişim hareketi tarafından 9 ana maddede toplamıştır: - uluslararası düzeyde kabul görmüş insan haklarının desteklenmesi ve korunması - insan hakları ihlallerinin hoş görülemez olduğunun teminat altına alınması - örgütlenme özgürlüğü ve toplu pazarlık hakkının etkin ve anlamlı olarak kabul edildiğinin temnat altına alınması - her türlü zoraki ve zorunlu çalışma biçiminin tasfiyesi - çocuk istihdamının kaldırılmasının etkin güvenceye alınması - çevrenin korunması ve çevresel etkiler konusunda önleyici önlemler alınması - daha fazla çevresel sorumluluklar üstlenilmesi - çevre-dostu teknolojilerin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmalarının özendirilmesi Ben üniversite eğitimimi yaptığım yıllarda, uluslararası bir bankanın Güney Afrika dan da sorumlu olarak görev yapan bir üst düzey yöneticisi okulumuzda bir konuşma yaptı. Dünyada iki-kutuplu sistemin, Güney Afrika da da Apartheid rejiminin sürdüğü o günlerde, kendisi de Amerikalı siyah bir yönetici olan bu konuğumuza, o günlerin bu günlerde de dinmemiş olduğunu bilmenizi istediğim heyecanı ile bir uluslararası firmanın Güney Afrika Cumhuriyetinde faaliyet gösteriyor olmasının nasıl bir etik anlayışla bağdaştığını, bağdaşıp bağdaşmadığını sormuştuk. O da bize hala hafızalarımızda olan bir cevap vermişti: The business of Business is to do business İşletmetlerin işi işletmecilik yapmaktadır bu kadar öz ve basit O günlerde küresel siyasetin yeri iki siyasi kutubun nükleer caydırıcılık stratejisi ile çok net ayrılmış; dolayısı ile özel sektörün de verilen cevaptaki kadar bir yer kadar bir alanda faaliyet göstermesi konuşulabilir bir gerçek olarak ortaya çıkmıştı. 4

5 SONUÇ: Bugün burada yapıcı ilişkiler stratejisi ve etik değerler kesişmesi bağlamında, tırnak içine alıyorum, özel sektörün üst yöneticilerinin etik ile ilgili cevap larının bu kadar kolay olduğu dönemleri artık çok gerilerde bıraktığımızı anlatmak istedim. Bugün özel sektörün Küreselleşme karşısında bu sürecin sosyalleştirilmesi yönünde yapıcı bir stratejisi benimsemesi ve bu stratejinin kendine göre hayata geçirilmesinin içinde olması kaçınılmazdır. Şirketlerin bu stratejik yaklaşımlarını duvar posterleri veya yıllık rapor sayfaları olarak değil yaşayan bir değerler bütünü olarak tanımlamalarının; ve bu tanımlarını uygulamaya taşıyacak olan etik tercihlerini ortaya koyabilmelerinin zamanı gelmiştir. Gerek yukarıda belirtilen genel ilkeler, gerek işletmelerin kendi özgün koşulları altında belirleyeceği etik değerlerin tespiti ve duyurulması önemlidir. Ancak bu adımı anlamlı ve etkili kılacak bir diğer adım, benimsenin bu ilkelerin takip ve uygulamasının yapılması, uygulanmama hallerindeki mueyyide ve sonuçlarının ise anlamlı olarak ortaya konulduğu bir uyum politikasının da oluşturulması gereklidir. Bu konularda sessiz diplomasi şirketler için bir seçenek değildir. Strateji ve Etiğin ana öznesi olan diğeri nin farkına varılması, saygı duyulması, gerektiğinde kollanması ve korunması sessizce yapılacak birşey değildir. Bu konudaki sorumluluk, benimsenen ilke ve uygulamaların en samimi ancak kararlı şekilde dile getirilmesini gerektirir ki, bunun aksi, yani etik duruş konusunda sessizlik, etiğin en temel kaynaklarından biri olan adalet ve adillik yaklaşımının ihlali olur. Etik davranışın yanlızca kurumların ekonomik veya finansal başarısı ile ölçülmesi düşünülemez. Günümüzde ekonomik aktörler; kendilerine eskiden başkaları tarafından ayrılmış olan veya kendi kendilerine değişik nedenlerle biçmiş oldukları alanların dışına çıkıp, yani kendilerinin dışına çıkıp, bir anlamda kendilerine dışarıdan bakarak, kendilerini aşarak, küresel süreçlerin sosyalleşmesi, insan yaşamının normalleşmesi yönünde hareket etmek durumundadırlar. Bu da en temel etik olan insanı bir davranışsal vektör olarak değil, insanı insan olduğu için kabul etmekle başlar diye düşünüyorum. Teşekkür ederim, 5