TÜRKİYE DE SERBEST BÖLGELER VE KURULUŞ YERİ ALTERNATİFİ OLARAK KAHRAMANMARAŞ İLİNİN POTANSİYELİ

Transkript

1 II. BÖLGESEL SORUNLAR ve TÜRKİYE SEMPOZYUMU 1-2 Ekim 2012 TÜRKİYE DE SERBEST BÖLGELER VE KURULUŞ YERİ ALTERNATİFİ OLARAK KAHRAMANMARAŞ İLİNİN POTANSİYELİ Seçil FETTAHLIOĞLU a Selçuk Ferit DERELİ b ayrd.doç.dr., KSÜ, İİBF, İşletme Bölümü, Kahramanmaraş bksü, SBE, İşletme ABD, Kahramanmaraş ÖZ Serbest bölgeler, ülke sınırları dâhilinde olmakla beraber, dış ticaret, vergi ve gümrük mevzuatının uygulanması bakımından ülkenin gümrük hattı dışında sayılan bölgelerdir. Bu bölgelerde ilgili ülkeye ait yasal düzenlemeler uygulanmamakta, bunun yanında yapılan faaliyetler için çeşitli teşvikler sağlanmaktadır. Özellikle ihracata dayalı kalkınma stratejisini tercih eden ülkeler tarafından ihracatı artırmanın en önemli araçlarından birisi olarak görülmektedir. Serbest Bölgelerde verilen hizmetler, uluslararası standartlara uygun olup, yerli ve yabancı yatırımcılar için birçok avantaj sağlamaktadır. Kurulacak Serbest Bölge için yer seçimi yapılırken Serbest Bölgenin amacı, verilecek hizmetin türü, hizmet alacak bölge kullanıcılarının pazarlarıyla irtibatı haberleşme ve ulaşım imkânları, kontrol edilebilir bir sahanın varlığı, alt yapı yatırımlarının durumu incelenmektedir. Serbest Bölgeler işletmelere sundukları hazır hizmetlerle optimal kuruluş yeri alternatifi olma özelliği gösterirler. Bu çalışmada Serbest Bölgelerin tarihi gelişim süreçleri, Türkiye deki Serbest Bölgeler ve kuruluş yeri alternatifi olarak Kahramanmaraş ilinin potansiyeli anlatılmıştır. Anahtar Kelimeler: Serbest Bölge, Kuruluş Yeri, Kahramanmaraş İli ABSTRACT FREE TRADE AREAS IN TURKEY AND THE POTENTIAL OF K.MARAŞ AS A SAMPLE Although located in the national boundaries of a country, free trade areas are accepted as abroad in application of the custom and taxation codes. Legal procedures of the country are not valid in these areas, moreover incentive opportunities are being provided. Particularly export-led advancement strategy enforcing countries prefer these areas and they are handled as one of the most important tools of uplifting exports. The services provided in the free trade areas are in accordance with the international Standards and these provide many opportunities for domestic and foreign investors. While making a decision on where to locate a free trade zone, many circumstances such as the purpose of the zone, the type of the service, the communication and transportation facilities, the presence of a controllable area, the infrastructure assets are being considered. Free trade areas act as an optimal facility location as they provide preprepared services. In this study, the historical development of free trade zones, the examples on Turkish context and the potential of K.Maraş as a latent free trade zone are explained. Key Words: Free trade areas, place of incorporation, Kahramanmaraş Province 396

2 1.GİRİŞ İlkçağdan günümüze kadar gelen serbest bölge uygulamaları uzun bir geçmişe sahip olup değişik özellikte bulunmaktadır. Diğer bir deyimle serbest bölgeler bulundukları yerlerin ekonomik ve siyasal yapılarının izlerini de taşıdıklarından çok değişik özellikte bulunmaktadır (Beyaz, 1991: 1). Serbest bölgeler, günümüze kadar uzanan dönemler içinde amaçları, şekli ve özellikleri bakımından ait oldukları dönem ve kuruldukları yerin ekonomik ve siyasal yapısını göz önüne koymuşlardır. Uzun bir geçmişe sahip olmakla birlikte 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gerek tür gerekse sayı olarak büyük artış göstermiştir. Etkin bir uygulamayla gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerin dış ticaret hacmi, ödemeler dengesi, sanayileşme, teknoloji transferi, istihdam, ithalat ve ihracat kolaylaştırma gibi konularda kuruldukları ülkelere önemli yararları olmuştur. Serbest bölgeler, özellikle gelişmekte olan ülkelerin kalkınma çabalarını destekleyici yöndedir. Türkiye 1930 lardan 1980 e kadar uyguladığı ithal ikamesi politikası döneminde serbest bölgelerden yararlanma imkânını kullanamamıştır. Fakat bu konuda Türkiye nin değerlendirebileceği yeni fırsatları bulunmaktadır (Orhan, 1997: 2). Dünya üzerinde yer alan ülkeler, sosyal ve kültürel yapı, sahip olduğu doğal kaynaklar, geliştirdikleri teknolojiler ve ekonomik yapıları itibariyle birbirinden farklılıklar gösterirler. Bu ülkeler arasında siyasal, kültürel, askeri ve ekonomik ilişkiler kaçınılmazdır. Günümüzde özellikle ekonomik ilişkiler, diğerlerinden önde gelmeye başlamış ve dış ticaret, bütün dünya ülkeleri arasında zorunlu hale gelmiştir (Gündüz, 1987: 1). Serbest Bölgeler, ülkenin dış dünya ile sürekli ve doğrudan bağlantısının ağırlık taşıdığı özel öneme sahip oluşumlardır. Serbest bölgeler ile ülkenin uluslararası piyasalara açılımı daha ağırlıklı bir konu olarak gündeme gelmektedir. Diğer bir deyişle, serbest bölgenin uluslararası piyasalara kolay açılan bir kapı oluşturduğu söylenebilir. Bununla birlikte, serbest bölgelerde başlatılan bir hareket ülke ekonomisine daha geniş ve kapsamlı boyutlarda yansır ve etki eder. Bu nedenle serbest bölgelerde oluşturulan faaliyetlerin yöresel çok yönlü etkileri vardır. Bunlar doğrudan ve dolaylı etkiler olup serbest bölgelerin ülke ekonomileri ile bağlantıları sonucu oluşmaktadırlar (Çelenk, 2007: 1). Özellikle ihracata dayalı kalkınma stratejisini tercih eden ülkeler tarafından ihracatı artırmanın en önemli araçlarından birisi olarak görülmüştür. Serbest bölge uygulaması ile amaçlananlar; kalkınmaya uygun ortamı yaratmak, geleceğin sektörlerini seçip, teşvikleri onlara odaklamak yani yatırımları gerçekleştirecek yabancı sermaye ile teknolojiyi ülkeye çekip ülkenin dünya ekonomisinde söz sahibi olmasını sağlamaktır (Ebiri, 2006, iii). Kuruluş yeri, sanayi işletmelerinin tedarik, üretim, depolama ve dağıtım gibi temel fonksiyonlarını ve bunlara bağlı ekonomik amaçlarını sürdürebileceği en uygun yer olmalıdır. İşletmeler kuruluş yerini seçerken elde edeceği teşvik, muafiyet ve kolaylıklarla, kuruluş yerinin var olan mukayeseli üstünlüklerini ortaya çıkaracak alternatif kuruluş yerleri arasında tercih yapacaklardır. Alternatif kuruluş yerleri, endüstri bölgeleri, teknoparklar, organize sanayi bölgeleri ve özel alanlardan oluşan müstakil araziler olabilir. Serbest bölgeler işletmelere sundukları hazır hizmetlerle optimal kuruluş yeri alternatifi olma özelliği gösterirler. Serbest bölgelerin bu özelliğinin yanı sıra iyi planlanıp yönetilen bir serbest bölge asıl kuruluş amaçlarını yerine getirerek dış ticaretin artmasına da katkıda bulunabilir (Tüzemen, 2004: v). Serbest bölgeler genellikle bir liman civarında ve sınırları belirlenmiş bir alanda faaliyetleri kolaylaştırmak amacıyla oluşturulmaktadır. Formalite azlığı nedeniyle yapılacak yatırımların teknolojik gelişmelere adaptesi kolay ve süratli olabilmektedir. Bu bölgeler için sağlanan vergi bağışıklığı veya indirimler, bölgelerin cazibesini artırmakta, yatırım artışı istihdamı artırmakta, bu da bağlı olduğu ülkedeki işsizliğin giderilmesine çare olabilmektedir (Civan, 2003: 10-11). Serbest bölgeler kuruldukları alanlarda, doğrudan istihdam ve alt yapıyı iyileştirme gibi kısa dönemde ortaya çıkan doğrudan etkilerin yanında, dolaylı istihdam, sanayileşme ve girişimcilik gibi dolaylı ve uzun dönemde ortaya çıkabilecek dolaylı etkilere de sahiptir. Bu bölgelerin yaratacağı istihdam ölçüsünde ücretler ve diğer gelirler ise bölge ekonomisinde çeşitli uyarılmış etkilere neden olacaktır. Serbest bölgelerin bölgesel kalkınmada bir araç olarak kullanılabilmesi her şeyden önce serbest bölgenin yerli ve yabancı yatırımcıları çekmekteki başarısına ve daha sonra da yerel ekonominin gelişme potansiyeline ve uygulanacak devlet teşviklerinin ileriye ve geriye doğru bağlantıları uyarmadaki etkinliğine bağlı olacaktır Öztürk, 1998: ). Serbest bölgelerin kuruluş yerleri olarak limanlara ve karayollarındaki ana arterlere yakın yerlere kurulmalarının nedeni, bölgeye yatırım yapmayı düşünen firmaların ulaşım sorununu ortadan kaldırmaktır. Gelişen modern teknoloji ve üretim sistemleri firmaların ulaşım maliyetlerini kısmaya zorlamıştır. Dolayısıyla kuruluş yerleri belirlenirken bu faktöre fazla önem verecekleri düşünülmüştür. Fakat yapılan çalışma sonucunda bu faktörlere düşünülenden daha az önem verildiği görülmüştür. Ayrıca enerji Kaynakçanın varlığı en önemli nedenlerden biri olarak düşünülürken yatırımcılar bu faktörü önemsiz olarak nitelenmiştir (Tüzemen, 2004: 92). 2.SERBEST BÖLGELER Gelişmekte olan ülkelerde serbest bölgeler, ihracatın arttırılması, yabancı yatırımların özendirilmesi, teknoloji, bilgi transferi ve yerli iş gücüne istihdam olanakları yaratılması gibi amaçlarla oluşturulmaktadır. Bu nedenle gelişmekte olan ülkelerde serbest bölgeler genellikle, serbest üretim bölgeleri veya ihraç işlem bölgesi olarak tanımlanmaktadır. Gelişmiş ülkelerdeki serbest bölgelerde ise ticaret ön plana çıktığından bu bölgeler serbest ticaret bölgesi veya dış ticaret bölgesi olarak adlandırılmaktadır. Türkiye deki serbest bölge uygulamaları ise hem ticaret hem üretim amacıyla oluşturulduğundan serbest bölge olarak adlandırılmıştır (Öztürk vd., 2009: 364). Serbest bölge, bir ülkenin siyasi sınırları içinde ancak gümrük ve vergi sınırları dışında kalan, ticari, sınai ve hizmet faaliyetlerin kolaylaştırılması amacı ile devlet müdahalesi en aza indirgenmiş, bir bakıma üçüncü ülke statüsündeki yer olarak tanımlanmaktadır (Bağrıaçık, 1999: 1). Serbest bölgeler, bir ülkenin siyasi sınırları içine olmakla beraber, gümrük sınırları dışında kalan, ihracatın arttırılması amacı ile ülkenin diğer kesimlerine kıyasla üretim ve ticari faaliyetler içinde daha geniş teşviklerin 397

3 tanındığı, o ülkede geçerli olan dış ticaret ile mali ve iktisadi alanlara yönelik devlet düzenlemelerinin tamamen veya bir kısmı ile ortadan kaldırıldığı bölgelerdir (Akın, 2004: 309). Literatürde çok sayıda tanım yer almakla birlikte en çok kabul görenleri ve yaygın kullanılanları ise (Erçakar, 2004: 1, aktaran, Aksoy, 2010: 5):» Bir firmanın çeşitli ithalat-ihracat kısıtlamalarına maruz kalmaksızın dünya pazarında yoğun rekabete girilmesine olanak sağlayan endüstriyel park transit yükleme merkezi,» Bir uluslararası liman veya havaalanı yakınında kurulan, ülkenin gümrük alanından özel araçlarla ayrılmış bir bölge içinde ithal malların gümrüksüz olarak getirilebildiği, depolanabildiği, çeşitli işlemlerden geçirilebildiği, üretim amacıyla kullanılabildiği ve malların ulusal gümrük alanına girmediği sürece gümrük vergisinin ödenmediği, diğer vergi vb. sınırlayıcı faktörlerin en aza indirgendiği belirli alanlardır,» Bir ülkenin dış ticaret rejimi için gerekli olan mevzuat ve kısıtlamaların kısmen veya tamamen uygulama dışı bırakıldığı, genellikle uluslararası bir liman veya havaalanı yakınında olan, milli sınırlar içinde bulunmakla birlikte, gümrük sınırları dışında kabul edilen ve esas itibariyle ihracata yönelik faaliyet göstermek üzere seçilmiş sınai ve ticari alanlardır. Ülkemiz için bir tanım yapmak gerekirse, serbest bölgeler, Türkiye Gümrük Bölgesinin parçaları olmakla beraber, serbest dolaşımda olmayan eşyanın herhangi bir gümrük rejimine tabi tutulmaksızın ve serbest dolaşıma sokulmaksızın, gümrük mevzuatında öngörülen haller dışında kullanılmamak ya da tüketilmemek kaydıyla konulduğu, ithalat vergileri ile ticaret politikası önlemlerinin ve kambiyo mevzuatının uygulanması bakımından, Türkiye Gümrük Bölgesi dışında olduğu kabul edilen; serbest dolaşımdaki eşyanın, bir serbest bölgeye konulması nedeniyle normal olarak eşyanın ihracına bağlı olanaklardan yararlandığı yerlerdir (GTB, , Serbest Bölgelerin Amaçları Temel amacı, ülke içindeki ekonomik faaliyetleri maksimum hale getirmek olan serbest bölgelerin bu temel amaç çerçevesinde benimsenen diğer amaçları ise şunlardır (Toroslu, 2000: 1):» İhracata yönelik yatırımların genişletilmesi ve sanayi malları ihracatının arttırılması,» Dış ticaret ve yatırımlar ile ilgili bürokrasinin azaltılması,» İhracatın daha ucuz ve kolay gerçekleştirilmesi,» Üretim ve istihdam olanaklarının artırılması,» Uluslararası ticarete yeni boyutlar kazandırılması. Diğer bir kaynağa göre ise; serbest bölgelerin kurulmasında, güdülenmesinde amaçlarının başında, gelişen uluslararası ticaretten, kendi dış ticaretlerini geliştirerek, daha çok pay alma isteğidir. Bu sonuca ulaşmak üzere de, ülke sınırları içerisinde uluslararası ticareti artırıcı ve kolaylaştırıcı bir ekonomi aracı oluşturması düşüncesi ön plana çıkmaktadır. Serbest bölgelerin kurulması ve işletilmesindeki amaçlar şu şekilde sıralanmaktadır (Işık ve Çabuk, 2007: 5):» İhracat için yatırım ve üretimi artırmak,» Yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak, ekonominin girdi ihtiyacını ucuz ve düzenli bir şekilde temin etmek,» Dış finansman ve ticaret imkânlarından daha fazla yararlanmak,» Yukarıda sayılan amaçlara paralel olarak serbest bölgelerin aşağıdaki fonksiyonları yerine getirmesi düşünülmektedir,» Ülkeye yabancı sermaye ve teknolojilerin getirilmesine imkan sağlayacak uygun zemin yaratılması,» Sanayicinin ihtiyaç duyduğu bazı hammadde ve ara mallarını kolaylıkla, istenilen miktarda ve zaman kaybı olmadan temin edilmesi,» Sağlanan teşvik ve avantajlarla düşük maliyetli mal üretimi ve ihracatı,» Türkiye dışından gelen malların transit olarak diğer ülkelere satımı,» Yeni istihdam olanaklarının yaratılması,» Türk, ihraç ürünlerinin ihracatını kolaylaştırmak ve hızlandırmak bakımından bir basamak olması,» Gelişmekte olan ve sanayileşmiş ülkelerin sanayi sektörlerinin bileşimini kolaylaştırmak ve ulusal sanayinin uluslararası rekabetini geliştirmek,» Dış göçü düşürerek, özellikle kalifiye ulusal iş gücünü dengelemektir. 2.2.Serbest Bölgelerin Özellikleri Yapılan tanımlar ve amaçlar çerçevesinde serbest bölgelerin özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Akyürek, 1983: 10-11):» Serbest bölgeler genelde, ülkenin dış ticaretini geliştirmek, döviz gelirini arttırmak, ülkedeki sanayii canlandırmak, ithalat ve ihracatı kolaylaştırmak amacıyla kurulur,» Serbest bölge sınırlandırılmış bir yerdir. Sınırları kesin olarak belirlenmiştir. Burası bir limanın tamamı veya bir kısmını kapsar, ya da bir limanın veya transit yolların yakınlarında oluşturulur. Bir şehrin bütünüyle serbest bölge olarak ilan edilmesi de mümkündür,» Serbest bölgeler, bulundukları ülkenin siyasi sınırları içinde olmalarına rağmen, gümrük sınırlarının dışında sayılırlar ve gümrük mevzuatından ve ülkenin dış ticaret rejiminden tamamen veya kısmen muaftırlar,» Serbest bölgeler çeşitli ticari faaliyetlerin yoğunlaştığı ve odaklandığı yerlerdir,» Serbest bölgelerde, bölgede ikameti işi gereği zorunlu olan kişilerle bazı hizmetlerin sağlanması için gerekli olan kişilerin dışında, genellikle yerleşim yasaktır,» Serbest bölgedeki bütün işlemler yabancı para birimleri ile yapılmaktadır, 398

4 » Serbest bölgelerde yapılmasına müsaade edilen faaliyetler depolama, yükleme-boşaltma, ambalajlama, çeşitli biçimlerde işleme ve pazarın ihtiyaçlarına göre hazırlama, karıştırma, temizleme, imha etme, montaj, bankacılık, sigortacılık, çeşitli araçların bakım onarımları, çeşitli endüstriyel faaliyetler ve çeşitli hizmetlerdir,» Tüccar, forward, broker vb. işlerde uğraşan kişiler serbest bölgelerde depolama, çeşitli biçimlerde malı işleme, taşıma, pazara hazırlama vb. işleri yapabilir ve bu faaliyetler için gerekli olan depo ve ardiyeler işletebilir, atölye kurabilir ve büro açabilirler,» Serbest bölgeleri genellikle hükümet, yerel idare, kanunla kurulmuş tüzel kişiler, kurumlar veya özel şirketler yönetebilir,» Serbest bölgeler genellikle yabancı şirketler ve bankalar şube açabilir, çeşitli yatırımlarda bulunabilirler. Bunların bir kısmı özel izne tabi olabilir,» Serbest bölgelere malların giriş-çıkışları da ortak özellikler gösterir. Genellikle serbest bölgeye girecek olan mallar miktar olarak, malın menşei olarak veya bölgede kalma süresi olarak kısıtlanamaz. Serbest bölgeler malların giriş ve çıkışları bakımından yabancı topraklar gibi muameleye tabi tutulurlar. Dış ülkelerden serbest bölgeye giren mallar her tür ithalat vergisi ve formalitelerden muaftır. Serbest bölgelerin bulunduğu ülkeden serbest bölgeye gönderilen mallar ihraç edilmiş sayılır ve ihracat prosedürüne tabi tutulurlar. Serbest bölgeden ülke içine alınan mallar ise o ülke açısından ithalat sayılır ve ithalat işlemlerine ve vergilere tabi tutulur. Serbest bölgeden diğer ülkelere gönderilen mallar ise, o ülkeye girerken gümrüğe tabidirler.» Serbest bölgeler bulundukları ülkenin gümrük sınırları dışında sayılmalarına rağmen, gümrük yetkilerinin direk veya dolaylı kontrolü altındadır ve kaçakçılığın önlenmesi için etrafı duvar veya parmaklıklarla çevrilmiş ve polisiye tedbirler alınmıştır.» Serbest bölgeler genellikle geniş hinterlandı olan, uluslararası transit yollar üzerinden bulunan, gelişmiş kara, demir, hava ve deniz ulaşım olanaklarına sahip yerlerde kurulurlar. 2.3.Serbest Bölge Türleri Serbest bölgeler birçok ülkede farklı şekillerdeki uygulamaları ile karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla serbest bölge kavramı, kuruluş amaçları, kanuni temelleri ve fonksiyonları bakımından farklı yapısal özellikler taşıyan çeşitli serbest bölge türlerini kapsayan bir ana kavramdır. Kurulduğu ülkenin ekonomik ve coğrafi yapısı, serbest bölgeden ülkenin beklentileri ve serbest bölgeyi düzenleyen hukuki yapının farklılığı çeşitli serbest bölge uygulamalarını ortaya çıkarmaktadır. Serbest bölge türlerin birbirinden kesin çizgilerle ayırmak mümkün olmamakla birlikte şu şekilde ayırmak mümkündür (Erdoğan, 1985: 21):» Faaliyetin türüne göre; serbest bölgede sürdürülen faaliyetlerin türü ile ilgilidir. Serbest bölgelerin faaliyetleri sadece ticari olabildiği gibi, ticari ve endüstriyel bir nitelik taşıyabilir.» Dış ticaretin yönüne göre; bölgenin faaliyetlerinin ithalata mı yoksa ihracata mı yönelik olduğu esasına dayanır. Gelişmiş ülkelerde iç piyasaya (ithalata) yönelik serbest bölge sayısı fazlayken, gelişmekte olan ülkelerde daha çok ihracata yönelik serbest bölgeler faaliyet göstermektedir. Bazı serbest bölgeler ise hem ithalata hem de ihracata yönelik olarak faaliyette bulunmaktadır. Bu kriterlere göre serbest bölgeler temel olarak; serbest ticaret bölgesi ve serbest üretim bölgesi olarak iki sınıfa ayırmak mümkündür. Ancak, değişik ülkelerde uygulamadaki farklılıklar nedeniyle serbest bölge terminolojisinde büyük bir çeşitlilik bulunmaktadır (Uzay ve Tıraş, 2009: 249). Serbest bölgenin türleri hakkında daha ayrıntılı bir sınıflama yapılabilir. Bunlar (Karakuzey, 2003:27):» Serbest ticaret bölgesi (free trade zones), serbest ticaret alanı (free trade area),» Serbest üretim bölgesi veya ihracat işlem bölgesi (free production zone/export processing zone),» Serbest limanlar (free ports),» Maquildors (ikiz fabrikalar),» Yatırım bölgeleri,» Serbest bankacılık veya kıyı bankacılığı (free banking zone or off-shore banking),» Transit bölge,» Antrepolar. 2.4.Serbest Bölgelerin Kurulması İçin Gereken Şartlar Serbest bölgeler uluslararası ticaret ilişkilerine konu olduğundan kuruluş yeri, ulaşım ve haberleşme hizmetleri ile doğrudan bağlantılıdır. İhracat pazarlarıyla hızlı ve düzenli olarak temasta bulunabilmek için uluslararası ulaştırma kolaylıklarının yanı sıra telefon, faks, posta, internet hizmetleri altyapısının gelişmiş olması zorunludur. Ayrıca hangi tür ulaştırma kolaylıklarının gerektiği, işçi sayısı ve tipinin belirlenmesi fiziksel ve ekonomik çevrenin özellikleri, serbest bölgenin kuruluş yeri seçimini ve hangi malların faaliyet konusu olacağını etkilemektedir. Serbest bölgelerin kuruluş yeri seçiminde benimsenen kriterler yeri seçimi, liman ya da havaalanına giriş koşulları, serbest bölge sınırları, altyapı özellikleri, bölgenin tanıtım kolaylıkları, sınırlamalar ve firma yönetimlerinin bağımsız hareket edebilme özgürlükleri olarak belirlenebilir. Yer seçimi bölgenin liman ya da havaalanı yakınında olması ile ilgili olarak verilecek karar kapsamında çevre bağlantısı göz önüne alınarak verilir. Ayrıca serbest bölgede hazır altyapı olması her zaman tercih edilen bir durumdur (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 13-14). Serbest bölgelerin varlık kazanabilmeleri için, kurulacak yerler saptanırken, şu noktalar dikkate alınmalıdır (Akyürek, 1983: 17):» Serbest bölge ulusal ve uluslararası ticaretin yoğunlaştığı ve odaklandığı yerlerde kurulmalıdır,» Ulusal ve uluslararası ana ulaşım ve transit yolları üzerinde olmalıdır,» Serbest bölgenin kurulacak yerin geniş bir hinterlandı olmalı, iç bölgelerdeki ticaret ve sanayi merkezlerini besleme ve bu bölgelerden beslenme olanaklarına sahip olmalıdır, 399

5 » Serbest bölge önemli ihraç pazarlarına yakın olmalı, bölgenin önemli ithalat ve ihracat merkezleri ile kolayca ilişki kurabilecek bir coğrafi konumu olmalıdır,» Serbest bölgenin kurulacağı yerin gerekli altyapı tesisleri bulunmalıdır. Bunlardan başlıcaları şöyle sıralanabilir: Gelişmiş bir kara, demir, hava ve demiryolu bağlantısı ve ulaşım şebekesinin bulunması; gelişmiş elektrik ve su teşkilatının bulunması; yeterli mendirek, rıhtım, yükleme ve boşaltma tesislerine sahip olan modern bir liman olması; dünyanın önemli ticaret merkezleri ile bağlantısı olan gelişmiş bir telekomünikasyon şebekesinin bulunması; yeterli depo, ambar ve soğuk hava tesislerinin bulunması; otel ve konaklama yerlerinin yakın olması vb.,» Ülkenin önemli endüstri merkezlerine yakın olmalıdır,» Bölgede bankacılık, sigortacılık, reklamcılık gibi faaliyetlerin yeter derecede gelişmiş olması gerekmektedir. Serbest bölgelerin kurulmasında rol oynayan faktörlere bakıldığında serbest bölgelerin önemi daha çok ortaya çıkmaktadır. Bu bölgeleri kısaca şöyle özetleyebiliriz (Orhan, 1997: 74):» Bunlardan ilki dış dünyaya açılmaktır. Bundan sonra ülkenin döviz kazancını artırıp ödemeler dengesini düzeltmek, ithalat kolaylığı sağlamak ve bölgeye yerli sanayici giriş maliyetlerini düşürmek depolama faaliyetlerinde bulunarak gelir ve çeşitli yararlar sağlamak. Yabancı sermayeyi ve turizmi teşvik, istihdam imkânı sağlamak ve sanayileşme ile teknoloji geliştirmek gibi faktörler serbest bölgelerin kurulmasında rol oynayan faktörlerdendir.» Bu faktörler ışığında serbest bölgelerin beklentileri ise şunlardır; döviz geliri elde etmek, istihdam yaratmak, ülke ekonomisine katkı yapmak, bölge ihracatına katma değer sağlamak, yabancı sermaye ve ileri teknoloji bunun yanında iş gücü niteliğini artırmak gibi beklentiler vardır. Bu beklentilerin yanı sıra sağladığı ise, firmalar sağladığı kazançlardan kurumlar vergisi ödemezler, çalışanlar gelir vergisinden muaftır, yurt dışından bölgeye giren mallar için gümrük ve KDV ödemez, elde edilen gelirler istenen ülkeye transfer edilebilir, bürokratik işlemler en aza indirgenmiştir. 2.5.Serbest Bölgelere Sağlanan Teşvik ve Avantajlar Dünyada serbest bölgeleri birbirinden farklılaştıran en önemli ögelerden biri, öngörülen teşvik sistemlerinin özellikleridir (Tekeli ve İlkin, 1987: 151). Türkiye de serbest bölgelere sağlanan teşvik ve avantajlar şu şekilde sıralanmaktadır (Akın, 2004: ):» Serbest bölgeler gümrük hattı dışında sayıldığından, bu bölgelerde vergi, resim, harç, gümrük ve kambiyo mükellefiyetlerine dair mevzuat hükümleri uygulanmaz. Serbest bölgelerde mal ve hizmetlere ilişkin faaliyetler katma değer vergisinden istisna edilmiştir,» Serbest bölge faaliyetlerinden elde edilen kazanç ve gelirler hiçbir izne ve vergiye tabi olmaksızın yurtdışına veya Türkiye ye transfer edilebilir,» Türkiye deki tam ve dar gerçek ve tüzel kişilerin serbest bölgelerdeki faaliyetleri dolayısıyla ile elde ettikleri kazanç ve iratlar Türkiye nin diğer yerlerine getirildiğinden kambiyo mevzuatlarına göre tevsiki halinde de gelir ve kurumlar vergisinden muaftır,» Serbest bölgeler ile Türkiye nin diğer yerleri arasında yapılacak ticaret dış ticaret rejimine tabidir. Serbest bölge ile diğer ülkeler ve serbest bölgeler arasında dış ticaret rejimi uygulanmaz,» Bir serbest bölgenin faaliyete geçmesinden itibaren ilk 10 yıl süre ile grev ve lokavt uygulanmaz. Ancak bu süre içerisinde toplu iş sözleşmesi üzerinde çıkacak menfaat uyuşmazlıkları Yüksek Hakem Kurulunca karara bağlanır,» İşletici kuruluşlar ve kullanıcılar yatırım ve üretim safhalarında Bakanlar Kurulu nca belirlenen teşviklerden yararlandırılır. Serbest bölgede sağlanan teşvik ve avantajlardan yararlanma, firmaların yerli ve yabancı olmasına göre değişmemektedir,» Fiyat, kalite ve standartlar ile ilgili olarak kamu kuruluşlarına kanunlar ile ve diğer mevzuatla verilen yetkiler serbest bölgede uygulanmaz. Bölgedeki faaliyetler ile her türlü ödemeler döviz ile yapılır,» Diğer ülkelerdeki serbest bölgelerden farklı olarak, Türkiye serbest bölgelerinden Türkiye ye yönelik mal satışlarına ve takas ticaretine kısıtlama getirilmemiştir,» Faaliyet ruhsatı süresi kiracı kullanıcılar için maksimum 10 yıl, bölgede kendi işyerini inşa etmek isteyen yatırımcı kullanıcılar için maksimum 20 yıldır. İstenilen faaliyet ruhsatı süresi 20 yıl geçerse süre 99 yıla kadar uzatılabilir. Diğer bir kaynağa göre ise serbest bölgelerin avantajları şu şekilde sıralanmıştır (EB, , Üretici Kullanıcılar için Vergi Avantajlarından Yararlanma İmkânı» Orta ve Uzun Vadede Geleceği Planlayabilme İmkânı» Kâr Transferi İmkânı» Ticaret Kolaylığı İmkânı» Gümrük Vergisi Prosedüründen Arındırılmış Ticari Faaliyet İmkânı» AB ve Gümrük Birliği Kriterlerinin Gerektirdiği Serbest Dolaşım Belgelerinin Temini İmkânı» Eşitlik Prensibi» Zaman Kısıtlaması Bulunmaması» Pazar İhtiyaçlarına ve Şartlarına Göre Serbestçe Belirlenecek Ticari Faaliyet İmkânı» Gerçekçi Bir Enflasyon Muhasebesi İmkânı» Yerli ve Yabancı Tüm Pazarlara Erişim İmkânı» Azaltılmış Bürokratik Prosedür ve Dinamik İşletme Yönetimi» Stratejik Avantaj» Her Türlü Ticari ve Sınai Faaliyete Uygun ve Ucuz Altyapı İmkânı» Tedarik Zinciri İmkânlarından Yararlanma Kolaylığı 3.SERBEST BÖLGELERİN EKONOMİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 400

6 3.1.Serbest Bölgelerin Olumlu Etkileri Serbest bölgelerin ülke ekonomileri üzerinde bırakacağı muhtemel olumlu etkiler (Karakuzey, 2003, s.31):» Yabancı Sermaye ve Teknoloji Transferi; serbest bölgelerin kuruluş amaçları başında, yabancı sermayeyi ülkeye çekmek ve teknoloji transferini hızlandırmak gelmektedir. Üretime yönelik serbest bölgelerde yabancı sermaye girdisinden büyük bir artış görülmektedir. Yabancı sermayenin artışıyla birlikte ülkeye gelecek olan yeni teknolojilerin ülke ekonomisi için olumlu katkılar sağlayacağı açıktır. Özellikle üretimde kullanılan girdilerin yurt içinden sağlanması halinde, ülke ekonomisine olacak katkı ve ekonomide yaratılan katma değer artmış olacaktır. Teknoloji transferinin ulusal ekonomi ile birleşebilmesi, girişimci teknik eleman ve çalışanların bu teknoloji sayesinde bilgi ve becerilerini geliştirmesine neden olacaktır,» Döviz Kazandırıcı Faaliyetler; yatırım serbest bölgelerinde, bölgeden yapılan ihracat, ihracat gelirini artmasına neden olduğu gibi, ihracat pazarının genişlemesine de katkı sağlamaktadır. Serbest liman olarak hizmet veren bölgelerde, yabancı gemilere verilen kumanya, akaryakıt, servis ve depolar, antrepo olarak kiralanan yerlerden elde edilen kira gelirler ödemeler bilançosunun görünmeyen kalemler bölümünde artı bakiye vermeyi sağlayabilir. Serbest bölgelere yapılan ithalattan gümrük vergisi ve diğer eş etkili vergilerin alınmaması, yurt içinde üretim yapan ve yaptıkları üretimi ihraç eden firmaların kullandıkları girdilere de kolaylık sağlayacağı açıktır. Böylece ithalatın finansman yükü hafiflemiş olacaktır,» İstihdam Yaratma; serbest bölgelerdeki faaliyetlerin gelişmesine paralel olarak, istihdam da gelişmektedir. İstihdamın yaratılmasında yurt içinden sağlanan iş gücü nedeniyle, istihdam sorumunun çözümüne olumlu katkılar sağlamaktadır,» Ticareti ve İhracatı Artırıcı Etkisi; serbest bölgelerde faaliyet gösteren işletmeler, ihtiyaç duydukları elektrik, su, enerji gibi temel girdileri de bulundukları ülkeden temin edeceklerdir. Ayrıca, üretim ve servis için gerekli diğer girdilerin de ülke içinden sağlanacağı dikkate alındığında, yaratılacak katma değer ülke ekonomisine olumlu bir şekilde yansıyacaktır. Göç ve nüfusun artmasına neden olan serbest bölgeler, bulundukları yerlerde ekonomik bir canlılık göstermekte, ticari faaliyetlerin ve yatırımların artmasına da neden olmaktadırlar,» Bankacılık, Transit Taşımacılık ve Diğer Liman Faaliyetlerinin Etkisi; kıyı bankacılığı faaliyetleri nedeniyle çekilen yabancı sermaye sayesinden ekonomi de olumlu etkiler yaratılabilir. Serbest liman olarak geliştirilen bölgelerde transit taşımacılık yerli firmalarca yapılarak, olumlu girdiler sağlanabilir. Kıyı bankacılığı yapılan serbest bölgelere, uluslararası finansman piyasalarından daha kolay kredi sağlanabilir. 3.2.Serbest Bölgelerin Olumsuz Etkileri Serbest bölgelerin ülke ekonomilerine yarattığı olumsuzluklar şu şekilde sıralanabilir (Toroslu, 2000: 12):» Uluslararası standartlara uygun bir serbest bölge kurmanın maliyetleri son derece büyük rakamlara ulaşmaktadır,» Serbest bölgelerde faaliyet gösteren yabancı firmalar dış pazarlarda yerli firmalara rakip haline gelebilir,» Serbest bölgelerde üretilen malların o ülkenin iç pazarına satılması ülke ekonomisinden olumsuzluklara neden olabilir,» Bazı görüşlere göre serbest bölge faaliyetlerinin en önemli sakıncalarından biri de kaçakçılık (mal ve döviz kaçakçılığı) faaliyetlerine uygun bir ortam yaratmasıdır,» Serbest bölgelerde grev hakkı ve sendikal faaliyetlere izin verilmediğinden işçi ücretleri yurtiçindeki işçi ücretlerinden daha düşük tutulmaktadır, ayrıca bu bölgelerde çocuk ve kadın işçilerin çalıştırılması çeşitli sosyal sorunlar yaratabilmektedir,» Serbest bölgeler genellikle bir miktar çevre kirliliğine neden olabilirler. Örneğin liman trafiğindeki artışa paralel olarak deniz suyu kirliliği artabilir,» Serbest bölgelerde faaliyet gösteren yabancı firmalar gümrük ve vergi muafiyetleri ile ucuz iş gücünden yararlanarak üretim maliyetlerini düşürmekte ve böylece dış pazarlarda üstünlük sağlayabilmektedir. Bu durum ihracata yönelik faaliyet gösteren firmaların rekabet üstünlüklerini kaybetmelerine neden olabilmektedir,» İhracata yönelik serbest bölgelerde montaj düzeyinde üretim yapan firmalar üretimde kullandıkları girdilerin önemli bir kısmını üçüncü ülkelerden temin etmektedirler. Bu durum serbest bölgelerde üretim arttıkça ithalat hacminin de artmasına neden olmaktadır. 4.TÜRKİYE DE SERBEST BÖLGE UYGULAMALARI Osmanlı İmparatorluğu nda ilk verilen izin ile, Kırım, Rusya, Mısır, Cezayir ve Asya daki ülkelerden Osmanlı İmparatorluğu na gelen malların fakat ülkeye girmeden nakledilecek transit mallar için Tuna Nehri nin denize döküldüğü Sulina şehrinde 1870 yılında bir serbest liman kurulmuştur yılında Romanya Devleti bu yeri serbest bölge ilan etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti nin kurulması ile beraber yeni sınırlarımız içerisinde, ithalar ve ihracata kolaylıkların sağlanması amacıyla dünyadaki serbest bölgelere benzer bölgelerin kurulması yönünde ilk izin talepleri İstanbul-Beyoğlu tüccarları tarafından geldi. İstanbul İktisat Komisyonunu hazırladığı rapor ve talepler doğrultusunda (Akın, 2004: ):» 1926 yılında 920 sayılı kanun Muvakkat Kabul» 1927 yılında 1132 sayılı Serbest Mıntıka Kanunu serbest bölge ile ilgili Türkiye de yapılan ilk çalışmalardır ve ilk uygulaması 1928 yılında verilen izin ile (Ford Motor Company) İstanbul-Tophane de montaj üretimi için olmuştur. 25 yıllık bir anlaşma yapılmış olmasına rağmen 1936 yılında faaliyet durmuştur.» 1953 yılında 6209 sayılı serbest bölge kanunu sonucu, 1956 serbest bölge nizamnamesi ve 1957 yılında İskenderun T.C. Devlet Demir Yolları Limanında ayrılan 4600 m 2 lik alandaki faaliyetlerde arzu edilen başarı elde edilememiştir. 401

7 Serbest bölgeye gerçekçi yaklaşımlar 3 Kasım 1983 tarihli Resmi Gazete de ilan edilen Serbest Bölgeler Başkanlığı nın kuruluşu 151 sayılı kanun hükmünde kararnameyle başlamış, bunu 12 Kasım 1983 tarih, sayılı Resmi Gazete de altyapı yatırımlarını gerçekleştirmek üzere Bayındırlık Bakanlığı nın görevlendirilmesi, 83/7285 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla da serbest bölge hudutları bilhara tespit kaydıyla Antalya ve Mersin limanlarının serbest bölge olarak ilanı yapılmıştır. 3 Ocak 1987 de Mersin, 14 Kasım 1987 tarihinde Antalya Serbest Bölgesi fiilen işlemeye alınmıştır. 90 lı yıllarda serbest bölgecilik olgusunun ekonomik bir kalkınma modeli olarak kabul görmesiyle gelişme başlamış, serbest bölgelerdeki ticari işlem artışı paralelinde arka arkaya değişik yörelerde gerek devlet tarafından işletdevret modeliyle gerekse özel teşebbüsün kurucu-işletici niteliği ile ve yap-işlet-devret, yap-kısmen sat-sahip ol ve yapkısmen kirala-sahip ol modelleriyle yeni serbest bölgeler kurulmuştur (Civan, 2003: 15-16). 4.1.Türkiye deki Serbest Bölgeler Türkiye nin en büyük serbest bölgelerinde bazıları Avrupa Serbest Bölgesi ( İstanbul-Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi ( Ege Serbest Bölgesi dir ( Serbest Bölgelerde altyapısı hazır arsalar, genel ve müstakil depolar, ofisler ve açık stok sahaları, hazır üretim tesisleri kiralık veya tapu mülkiyeti ile yatırımcıların hizmetine sunulmaktadır. Maliyet rekabeti ve bürokrasinin en aza indirgendiği bu teknokentlerde her türlü altyapı hizmeti (elektrik, su, doğalgaz, atık su, arıtma, yol, haberleşme) sağlanmıştır. Bu altyapı hizmetlerinin yanı sıra, Avrupa Serbest Bölgesi gibi serbest bölgeler inşaat-taahhüt, toplu yemek, bilişim, sigorta, bakım onarım, yükleme/boşaltma, depoculuk, danışmanlık, özel güvenlik, konferans salonu vb. hizmetleri de yatırımcısına sunmaktadır ( , verilerine göre Türkiye deki serbest bölgelerin toplam ticaret hacmi TL dir. Toplam istihdam dir. Serbest bölge faaliyet ruhsatlarına göre dağılımları ise üretimde yerli 669 firma, yabancı 183 firma, toplamda 852 firma bulunmaktadır. Alım-Satım da yerli 1402 firma, yabancı 338 firma, toplamda 1740 firma bulunmaktadır. Diğer adı altındaki bölümde ise yerli 519 firma, 94 yabancı firma, toplamda ise 613 firma bulunmaktadır. Genel olarak yerli firmalar 2590, yabancı firmalar 615, toplamda ise 3205 firma faaliyet göstermektedir. Serbest bölgelerin sektörel ticaret hacimleri ise şöyle sıralanmaktadır (EB, , Genel olarak toplam tarım ürünlerinin ticaret hacmi TL dir. Bölümlere ayrıldığında ise bitkisel ürünler TL, hayvansal ürünler TL, su ürünleri TL ve orman ürünleri TL lik ticaret hacmine sahiptir,» Madencilik ve Taşocaklığı sektörü TL lik ticaret hacmine sahiptir.» Genel olarak sanayi sektörünün toplam ticaret hacmi TL dir. Bölümlere ayrıldığında ise, işlenmiş tarım ürünleri TL, işlenmiş petrol ürünleri TL ve sanayi ürünleri TL lik ticaret hacmine sahiptir. Türkiye deki serbest bölgelerin tamamı ise şöyle sıralanmaktadır ( , Mersin Serbest Bölgesi; Mersin Serbest Bölgesi'nin işletilmesi tarih sayılı Bakanlar Kurulu Kararı gereği MESBAŞ'a verilmiştir. Bu karara istinaden Mersin Serbest Bölgesi'nde tüm hizmetlerin verilmesi MESBAŞ'ın yükümlülüğüne bırakılmıştır. Mesbaş 1986 yılında Mersin Serbest Bölgesi ni işletmek amacı ile kurulmuş bir anonim şirkettir. Sermayesinin %24'ü Kamu sektörüne,%76'sı özel sektöre aittir (MESBAS, , Bölge 2011 verilerine göre yıllık TL lik ticaret hacmine ve 5439 işçi, 784 büro personeli ve diğer adı altındaki 314 çalışan ile toplam 6537 kişiye istihdam olanağı sağlamaktadır (EB, , Antalya Serbest Bölgesi; Antalya Serbest Bölgesi 06 Haziran 1985 tarih ve 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu nun verdiği yetkiye dayanılarak Bakanlar Kurulu Kararı ile yer ve sınırları tespit edilip ülkemizde ilk kurulan iki serbest bölgeden biri olma özelliğini taşımaktadır ve metrekarelik bir alana kurularak 14 Kasım 1987 tarihinde hizmete girmiştir. Arazi ve altyapı finansmanı devletçe karşılanan, üstyapısı ise yatırımcı firmalar tarafından gerçekleştirilen Antalya Serbest Bölgesi nin işletimi Bakanlar Kurulu Kararı ile özel sektöre verilmiş ve bu amaçla hisselerinin % 34 ü kamuya % 66 sı özel sektöre ait olan Antalya Serbest Bölge İşleticisi A.Ş. (ASBAŞ) kurulmuştur. (ASBAŞ, , Bölgenin 2011 verilerine göre yıllık ticaret hacmi TL dir. İstihdam olanakları bakımından 2830 işçi ve 498 büro personelini bünyesinde barındırarak 3328 kişiye istihdam olanağı sağlamaktadır (EB, , Ege Serbest Bölgesi; Ege Serbest Bölgesi 1990 yılından itibaren "Yap-İşlet-Devret" modeliyle bir özel sektör kuruluşu olan ESBAŞ tarafından kurulup işletilmektedir. Tüm altyapı ve gerekli üstyapı yatırımları, enerji, su, telekomünikasyon, doğalgaz, yükleme, boşaltma, nakliye, hamaliye ve 24 saat destek hizmetleri ile itfaiye, yemek ve tüm belediyesel hizmetler ESBAŞ tarafından verilmektedir (ESBAŞ, , verilerine göre istihdam rakamları, işçi, 1061 büro personeli, diğer adı altındaki 374 ve toplamda çalışan ile Türkiye deki serbest bölgeler arasında en çok istihdam olanağı sağlayan bölgedir. Yıllık TL ile Türkiye nin ticaret hacmine sahip en büyük serbest bölgesidir (EB, , İstanbul-Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi; İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi Kurucu ve İşleticisi A.Ş., 1990 yılında faaliyete geçmiş olan hazine arazisi üzerinde yer alan İstanbul Atatürk Serbest Bölgesi'nin kurucu ve işleticiliğini Bakanlar Kurulu kararıyla 1 Temmuz 1996 tarihinden itibaren 40 yıl için yap-işlet-devret modeline göre almış olup bu konudaki sorumluluğunu başarı ile yürüten bir özel sektör kuruluşudur. Kurulduğu tarihten bu yana İSBİ A.Ş. yatırımcı kimliğini ön plana çıkararak serbest bölgenin ihtiyacı olan alt ve üst yapı çalışmalarını yapmıştır. Sektöründe lider 400' e yakın yerli ve yabancı firmaya kaliteli ve süratli hizmet sunma anlayışından taviz vermeden faaliyetini sürdürmektedir (İSBİ, , İSBİ, 51 işçi, 839 büro personeli, diğer adı altındaki 2 ve toplamda 892 çalışanı bünyesinde barındırmaktadır verilerine göre yıllık ticaret hacmi TL dir (EB, , 402

8 » Trabzon Serbest Bölgesi; 1992 yılında kurulan Trabzon Serbest Bölgesi Transbas Trabzon Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi AŞ tarafından kurulmuş ve işletilmektedir. Ülke içinde ama gümrük bölgesi dışındadır. Yüksek değerli mallar için Trabzon serbest bölgesi güvenli ve kullanışlı depolama tesislerini kullanıma sunar ve ihtiyaca göre mal temin eder. Yurtdışından gelen mallar Trabzon Serbest Bölgesindeki depolara gümrük ve ithalat vergisi ödemeden, herhangi bir vergiye tabii tutulmadan hizmetlerden yararlanabilir. Trabzon serbest bölgesinde yapılan her tür ticaret, transit ticaret ve her türlü malın satılmasına ilişkin her faaliyet Türk ve yabancı firmaları ayırt etmeksizin eşit olarak gerçekleştirilebilir (TRANSBAS, , Trabzon serbest bölgesinin 2011 yılan göre yıllık ticaret hacmi TL dir. İstihdam olanakları ise 73 işçi, 7 büro personeli ve diğer adı altındaki 8 çalışan ile toplamda 88 kişiye istihdam olanağı sağlamaktadır (EB, , İstanbul-Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi; İstanbul Deri ve Endüstri Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş., tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile "İstanbul Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi" ni sahip olduğu arazisi üzerinde tüm altyapı ve üstyapı finansmanını sağlayarak kurma ve işletme yetkisini almış bir özel sektör kuruluşudur. Desbaş' ın ünvanı Bakanlar Kurulu'nun tarih, 2011/1836 sayılı kararı ile "DESBAŞ-İstanbul Endüstri ve Ticaret Serbest Bölgesi Kurucu ve İşleticisi Anonim Şirketi" olarak değiştirilmiştir (DESBAS, , işçi, 666 büro personeli ve diğer adı altındaki 88 çalışan ile toplamda 2929 kişiye iş olanağı sağlamaktadır yılında 6 milyon TL civarında ticaret hacmine sahip olan bölge 2011 verilerine göre yıllık TL lik ticaret hacmine gerilemiştir (EB, , Mardin Serbest Bölgesi; Mardin Serbest Bölgesi tarihinde kurulmuş olup kısa adı MASBAŞ olan Mardin Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. tarafından kurulup işletilmektedir. MASBAŞ ın % 51 i Özel İdareye ve kalan % 49 u 29 yerli girişimciye aittir. Mardin Serbest Bölgesinde, 23 adet yerli, 1 adet yabancı ve 2 adet yerli yabancı firma olmak üzere toplam 26 firma faaliyet göstermektedir. 3 adet üretim firması bulunmakta olup, bunlardan bir tanesi deterjan hammaddesi üretimini devam ettirmektedir ( , 15 işçi ve 4 büro personeli ile toplamda 19 çalışana istihdam yaratmaktadır verilerine göre yıllık TL lik ticaret hacmine sahip olduğu görülse de açıklamalar ışığında Mardin serbest bölgesinde kayda değer bir ticaret hacminin olmadığı belirtilmektedir (EB, , İzmir Menemen Deri Serbest Bölgesi; İzmir Serbest Bölgesi (İZBAŞ) sermayesinin %100'ü 142 gerçek kişiye ait olan bir sektör kuruluşudur.1998 de kurulan İDESBAŞ, mülkiyeti S.S. deri sanayicilerine ait olan arsaları ve depoları kiralayarak (veya satarak) yerli ve yabancı yatırımcının hizmetindedir (İDESBAS, , işçi, 317 büro personeli, diğer adı altındaki 55 çalışana istihdam olanağı sağlamasının yanı sıra yıllık TL ticaret hacmine sahiptir (EB, , Rize Serbest Bölgesi; Bölgenin yeri ve sınırı tarih ve 97/9530 sayılı Bakanlar Kurulu Karalı ile tespit edilmiştir. Aynı Bakanlar Kurulu Kararı ile RİSBAŞ Rize Serbest Bölge Kurucusu ve İşleticisi A.Ş. ne bölgeyi kurma ve işletme yetkisi verilmiştir. Bölge tarihinde ticari faaliyete başlamıştır (Toroslu, 2000: 75) verilerine göre herhangi bir istihdam olanağı olmamasına karşın, ticaret hacmi yıllık TL dir (EB, , Samsun Serbest Bölgesi; Samsun Serbest Bölgesi, Bakanlar Kurulu'nun tarih ve 95/7523 sayılı kararı ile m2 olarak yer ve sınırları belirlenerek Yap-İşlet-Devret modeline göre Sasbaş Samsun Serbest Bölgesi Kurucu ve İşleticisi A.Ş.'ne 30 yıllık bir süre ile işletme yetkisi verilmiştir. Diğer taraftan, bölgenin sınır ve tel çitleri ile giriş kapısının yapımı bitirilerek tarihinde Serbest Bölge kamu birimleri personelinin görevine başlamaları ile bölgenin resmi açılışı yapılmıştır (SASBAS, , verilerine göre TL lik yıllık ticaret hacmi vardır. 252 işçi, 29 büro personeli olmak üzere toplam 281 çalışana istihdam fırsatı yaratmaktadır (EB, , İstanbul Trakya Serbest Bölgesi (Çatalca); tarihinde Bakanlar Kurulu Kararı ile İSBAŞ İstanbul Trakya Serbest Bölge Kurucu ve İşletmecisi A.Ş. ne bölgeyi kurma ve işletme yetkisi verilmiştir (Toroslu, 2000: 73). Türkiye'nin tapu mülkiyeti uygulamasını gerçekleştiren ilk serbest bölgesi İSBAŞ, çağdaş teknolojinin kullanıldığı alt ve üstyapısı ile m² alanda, m² kapalı alanı, depoları ve açık alanları ve sunduğu avantajlarla Türkiye ekonomisinin gelişiminde önemli bir rol oynamaktadır. Bünyesinde sektörlerinde lider 320 firmayı barındırmaktadır (İSBAS, , işçi, 396 büro elemanı, diğer adı altındaki 41 çalışan ile toplam 1385 kişilik bir istihdam yaratmıştır yılı verilerine göre ise TL lik yıllık ticaret hacmine sahiptir (EB, , Kayseri Serbest Bölgesi; 28 Kasım 1995 tarihinde 61 ortakla ana sözleşmesi imzalanarak, Kayseri 5'inci Noterliğinde aynı tarih ve sayı ile tasdik edilerek KAYSER-Kayseri Serbest Bölge Kurucu ve işleticisi AŞ kurulmuş ve 18 Aralık 1995 tarih ve 338 sayılı Ticaret sicil gazetesinde yayımlanmıştır tarih ve 97/9524 sayılı Bakanlar Kurul kararı ile Kayseri Serbest Bölgesinin yer ve sınırları belirlenmiş, tarih ve sayılı resmi gazetede söz konusu karar yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. (KAYSER, , verilerine göre yıllık TL lik ticaret hamine sahiptir işçi, 81 büro personeli, diğer adı altındaki 10 çalışan ile toplamda 1582 kişiye istihdam olanağı sağlamıştır (EB, , Denizli Serbest Bölgesi; 1999 yılında projesine başlanan Denizli Serbest Bölgesi, 2000/398 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı nın 3 Mayıs 2000 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanmasının ardından hukuki varlığına kavuşmuş ve faaliyetlerine başlamıştır. Denizli Serbest Bölgesi ni kurma ve işletme yetkisi ise Denizli Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. ye (DENSER) verilmiştir (İnan, 2007: 92). 27 işçi, 13 büro personeli ile toplamda 40 kişiye istihdam sağlamaktadır. Yıllık TL lik ticaret hacmine sahiptir (EB, , Avrupa Serbest Bölgesi; Türkiye'nin en büyük özel serbest bölgelerinden biri olan Avrupa Serbest Bölgesi, sanayi merkezi Tekirdağ'ın Çorlu ilçesinde, m2'lik bir alan üzerinde, gün ve 96/910 sayılı 403

9 Bakanlar Kurulu Kararı'nın tarihli Resmi Gazetede yayınlanmasının ardından, 1999 yılında faaliyetlerine başlamıştır. Stratejik konumu nedeniyle Türkiye'nin dış ticaretinde önemli bir rol oynayan modern bir Teknokent ve sanayi bölgesidir (ASB, , Yıllık TL lik ticaret hacmine sahip olmakla birlikte, 1712 işçi, 441 büro personeli ile toplamda 2153 kişiye istihdam sağlamaktadır (EB, , Gaziantep Serbest Bölgesi; Türkiye de Serbest Bölgeler kuruluş modelleri açısından çeşitlilik göstermektedir. Gaziantep Serbest Bölgesi, arazisi ve kurulup işletilmesi tamamen özel sektöre ait olan modele göre kurulmuştur. Bu bağlamda, yer ve sınırları, tarih ve 98 / sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile belirlenen Gaziantep Serbest Bölgesi nin kurulması ve işletilmesi için Anonim Şirket olan GASBAŞ yetkili kılınmıştır. (GASBAŞ, , işçi ve 67 büro personeli ile toplamda 225 kişiye istihdam olanakları sağlamıştır. Buna karşın yıllık TL lik ticaret hacmine sahiptir (EB, , Adana Yumurtalık Serbest Bölgesi; Toros Ceyhan Terminali nin Doğu Akdeniz in önemli yükleme-boşaltma tesislerinden biri haline geldiği 1980 li yılların sonlarında, özellikle Ortadoğu ya yönelik önemli bir çıkış noktası olan Toros Terminali ni genişletme kararıyla birlikte bir serbest bölge kurulması düşüncesi de ortaya çıkmış ve 25 Mayıs 1990 tarihinde kısa adı TAYSEB olan Toros Adana Yumurtalık Serbest Bölgesi Kurucu ve İşleticisi A.Ş. kurulmuştur. Kamulaştırması yapılmış 50 km2 lik toplam arazisi ve altyapısı tamamlanmış 4 milyon 500 bin m2 lik alanıyla dünyanın en büyük serbest bölgelerinden biri olan TAYSEB, aynı zamanda Türkiye nin sanayi kuruluşlarına yönelik ilk serbest bölgesidir (TAYSEB, , işçi ve 95 büro personeli ile 286 kişiye istihdam sağlanmıştır ve yıllık TL lik ticaret hacmine sahiptir (EB, , Bursa Serbest Bölgesi; Bursa Serbest Bölgesi Bursa Sanayi ve Ticaret Odasının önderliğinde Bursa Sanayici ve İş adamlarının ortaklığıyla Bursa Serbest Bölge Kurucu ve İşletici A.Ş. olarak 1998 yılında Serbest Bölge kurmak ve işletmek üzere kurulmuştur. 825 dönümlük bir arazide bakanlar kurulunun 2000/538 sayılı sınır kararnamesinin onaylanmasıyla inşaat çalışmalarına başlanarak ve 11 ay gibi kısa sürede tüm altyapısı tamamlanarak Mayıs 2001'de ticari faaliyetine başlamıştır (BUSEB, , verilerine göre yıllık TL lik ticaret hacmine sahiptir. İstihdam olanakları açısından 5232 işçi, 2632 büro elemanı, diğer adı altındaki 259 çalışan ile toplamda 8123 kişiye istihdam sağlayan Türkiye nin ikinci büyük serbest bölgesidir (EB, , Kocaeli Serbest Bölgesi; 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu ve 2000/693 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca sınırları belirlenen Kocaeli Serbest Bölgesi, 30 yıl süreli serbest bölge statüsüne sahiptir. Kocaeli Serbest Bölgesi'nin alt ve üst yapısını gerçekleştirmek ve işletmek üzere yörenin orta ve büyük ölçekli sanayicileri bir araya gelerek, Kocaeli Serbest Bölgesi Kurucu ve İşleticisi A.Ş. yi (KOSBAS) kurmuşlardır (İnan, 2007: 94) işçi, 177 büro elemanı, 245 diğer adı altındaki çalışanlar ile toplamda 2920 kişiye istihdam olanağı sağlamaktadır verilerine göre yıllık TL lik bir ticaret hacmine sahiptir (EB, , TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi; Toplam 60 hektar alan sahip TÜBİTAK MAM Teknokent' inin 24 hektarı "Teknoloji Geliştirme Bölgesi"(TEKGEB) olup, 36 hektarı Teknoloji Serbest Bölgesi" (TEKSEB) olarak ayrılmıştır. Bölgenin kurulup işletilmesine TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi (MAM) yetkili kılınmış olup, konuya ilişkin kuruluş ve işletme sözleşmesi Marmara Araştırma Merkezi (MAM) ile T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı arasında tarihinde akdedilmiştir. Bölgenin gayesine uygun şekilde işletilmesi, yönetilmesi ve bölgede faaliyet gösteren firma ve bölge çalışanlarına ihtiyaç duyulan destek ve hizmetlerin sağlanması için "Anonim Şirket" statüsünde bir işletici şirket kurulması uygun görülmüş ve bu doğrultuda "Marmara Teknokent A.Ş."(MARTEK) tüzel kişiliği kurulmuştur (MARTEK, , işçi, 166 büro personeli, diğer adı altındaki 39 çalışanı ile 2684 kişilik bir istihdam yaratmıştır verilerine göre yıllık TL lik ticaret hacmine sahiptir (EB, , 5.KAHRAMANMARAŞ IN SERBEST BÖLGE POTANSİYELİ 1980 li yıllardan sonra sanayileşme alanında büyük bir ilerleme kaydeden Kahramanmaraş son 20 yılda kabuğunu kırarak, özellikle tekstil ve çelik mutfak eşyası sektörlerinde büyük bir gelişme göstermiştir. Fakat özellikle organize sanayi bölgesinde yatırım yapacak alanların kalmamış olması serbest bölge fikrini gündeme getirmiştir. Bu bağlamda Kahramanmaraş ta serbest bölge neden olmalı fikrinden hareketle, bölgenin fiziki yapısı, coğrafi konumu, ekonomisi ve Türkiye ekonomisine katkıları etraflıca irdelenerek bu bilgiler ışığında serbest bölge fikrinin Kahramanmaraş için uygunluğu tartışılacaktır. 5.1.Bölgenin Fiziki Yapısı ve Coğrafi Konumu Bir bölümü Akdeniz, bir bölümü ise Doğu Anadolu Bölgesi nde kalan Kahramanmaraş km 2 lik yüzölçümüyle ülke topraklarının % 1.8 ini kaplamaktadır. Adrese dayalı nüfus kayıt sistemine göre Kahramanmaraş ilinin merkez nüfusu tür. Kahramanmaraş ilinin toplam nüfusu ise dur. Yüzölçümü büyüklüğü ile Türkiye nin 11. ili, merkez nüfusuyla Türkiye nin 17. ili, toplam nüfusu ile Türkiye de toplam nüfusu u aşan 19 ilden biridir. Kahramanmaraş eski dönemlerde coğrafi vaziyet itibariyle bulunduğu bölgede askeri ve siyasi olduğu kadar ticari bakımdan da pek önemli bir yolun düğüm noktasında yer almıştır. Bu düğüm noktaları Irak, Kuzey Suriye, Anadolu ve Akdeniz i birbirine bağlayan ticaret yolunun kesiştiği yerdir. Şehrin canlı ve hareketli hayatını 18. yüzyıl sonlarına kadar sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Bu yüzyılda ticaret yolları yer değiştirmeye başlayınca şehirdeki canlılık nispeten azalmıştır. Böylece şehirde üretim daha çok kendi ihtiyaçlarını karşılayacak kadar, bölgesel düzeyde ve el sanatlarıyla sınırlı kalmış, sanayiye geçiş sağlanamamıştır (Koç, 2010: 79, 82). Osmanlı döneminde Kahramanmaraş Asya-Avrupa-Afrika arasında sosyal, kültürel ve ekonomik bir köprü olan Anadolu yarımadasının Ortadoğu ya açıldığı güney kapılarından biri olmuştur. Bu bağlantıda kervan yolları ile sağlanmıştır. Şehir bu özelliğini 19. yüzyıla kadar devam ettirmiştir. Şehrin ithalat ve ihracatı çok zaman, dönemin 404

10 önemli şehirlerine yakınlığı sayesinde kolay yapılmıştır. 19. Yüzyılın ortalarından itibaren Kahramanmaraş ı etrafına bağlayan düzenli bir yol olmadığından ihracat ve ithalat, zamanın önemli şehirlerinden olan Halep ile Maraş ın iskelesi kabul edilen İskenderun-Payas üzerinden sürdürülmüştür (Koç, 2010: 84). Günümüzde ise Kahramanmaraş, hem kara hem de demir yolu ulaşımında güneyden ve Akdeniz'den gelen yolları doğuya ve kuzeye bağlayan önemli bir noktadır. Kahramanmaraş tren istasyonu 1948 yılında kurularak yolcu ve yük taşımacılığını o tarihten itibaren sürdürmektedir. Fakat 1998 yılında meydana gelen bir tren kazası sonucunda tren istasyonu yolcu taşımacılığına kapanmıştır. Şu an sadece yük taşımacılığı yapılan istasyon Türkiye nin yüzölçümü olarak en büyük 2. tren garı durumundadır. Kahramanmaraş Havalimanı ise 1996 yılında hizmete açılmıştır. Yıllar itibariyle yolcu ve yük taşımacılığında yükselen bir ivme yakalayarak halen işlerliğini devam ettirmektedir. 5.2.Bölgenin Ekonomik Durumu Kahramanmaraş ın ekonomik yapısı, Cumhuriyet ten 1980 li yıllara kadar genellikle tarım, hayvancılık ve küçük el sanatlarına dayalı olarak gelişmiştir. Bu süreçte şehrin ekonomisi gerek içe dönük üretim ve ticaret strateji gerekse devletin ekonomi ve altyapı konularındaki hizmetlerinden yeteri kadar pay alamamasından dolayı önemli ölçüde büyüme gösterememiştir. Türkiye de piyasa ekonomisi kural ilkelerinin benimsenmeye başlamasıyla, 1980 li yılların başından itibaren Kahramanmaraş, bu çerçevede izlenen ekonomik politikalara hızlı uyum göstermiştir. Böylece yıllarca gerçekleştirilemeyen ekonomik büyüme için gerek sermaye gerekse girişimcilik konusunda altyapı oluşturulmaya başlanmıştır. Devletin, üretime ve ihracata yönelik geliştirdiği teşviksel politikalara hızlı cevap veren ve bu çerçevede teşviklerini doğru kullanarak bu fırsatı iyi değerlendiren Kahramanmaraşlı girişimciler şehrin bugün sahip olduğu dinamik ekonomik yapıyı kurmuşlardır (KMTSO, , Kahramanmaraş a gerçek anlamda özel sektör yatırımları 1984 yılında başlamıştır. Sanayileşme, genel itibariyle Tekstil sektörü alanında gerçekleşmiştir. Bununla birlikte, geçmişten gelen küçük el sanatlarından bakırcılık ve alüminyumculuğun uzantısı olarak çelik mutfak eşyaları sektörü aynı sanayileşme eğiliminden payını almıştır. Kentin en eski sektörlerinden birisi olan toz ve pul bibercilik de sanayileşmeye paralel olarak gelişme eğilimindedir. Dondurma sektörü ise sanayileşme sürecinden payını alarak yurtiçiyle kalmayıp önce yakın ülkeler sonra da tüm dünya da bir yayılma sürecine girmiştir. Kahramanmaraş ekonomisinin en gelişmiş sektörü olan tekstilde, özellikle teknoloji ve kalitede ulaşılan nokta Türkiye standartlarının çok üzerindedir (KMTSO, , Tekstil sektöründe gösterdiği performansla dikkatleri üzerinde toplayan Kahramanmaraş, son yıllarda enerji sektörü ile de ön plana çıkmaktadır. Afşin-Elbistan Termik santrallerinin devreye girmesi ile birlikte ülke enerjisinin yüzde % 14 ünü karşılamaktadır. Tablo.1. Bölgenin Sanayi Sektör Dağılımları ve İstihdam Durumları Sektör Firma Sayısı İstihdam Tekstil ve konfeksiyon Gıda Metal Kâğıt Yapı elemanları Ambalaj 5 49 Petrokimya 2 46 Toplam Kaynak: Kahramanmaraş Sanayi ve Ticaret Odası, 2012 Tablo 1 de görüldüğü gibi Kahramanmaraş sanayisini ağırlıklı olarak tekstil ve konfeksiyon sektörü oluşturmaktadır. Bu sektörü sırasıyla gıda ve metal eşya sektörleri izlemektedir. İstihdam rakamlarına bakıldığında ise tekstil ve konfeksiyon sektörünün toplam istihdamın neredeyse tamamını karşıladığı göze çarpmaktadır. En büyük sektör konumunda bulunan tekstil sektöründe, yılda 359 bin ton iplik, 138 milyon metre dokuma kumaş, 49 milyon metre denim, 122 bin ton örme kumaş, 22,7 milyon adet konfeksiyon üretim yapılmakta, 191 bin ton boya ve kasar işi gerçekleştirilmektedir. Bu haliyle Türkiye iplik üretiminin yüzde 27,4 ünü, dokuma kumaş üretiminin yüzde 8,4 ünü gerçekleştirmektedir (KMTSO, , Tablo.2. Bölgenin Dış Ticaret Rakamları, USD Yıllar İhracat İthalat Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu,

11 Tablo 2 de görüldüğü gibi bölgenin 2010 yılı ihracatı 531,3 milyon dolar olarak gerçekleşmiş ve 2009 yılına göre % 23 oranında artış göstermiştir yılı ihracatı ise 711,8 milyon dolar olarak gerçekleşmiş ve 2010 yılına göre % 34 oranında artış göstermiştir yılı ithalatı ise 806 milyon dolardır yılsonu ithalatı ise 545,6 milyon dolardır. İthalatın 2009 yılına göre % 47 oranında artmış olduğu görülmektedir yılı ithalatı 1 milyar 188 milyon dolar olarak gerçekleşmiş olup geçen yıl aynı dönemine göre % 47 oranında artış olmuştur. Bölgenin ithalat ve ihracat rakamlarına bakıldığında 2008 ve 2009 yıllarında azalan eğilimlerde görülen ithalat rakamları 2010 yılı ile birlikte tekrar yükselişe geçmiştir. Bu yükselişin üretimde meydana gelen artışlardan kaynaklandığı ileri sürülebilir. İhracat rakamlarının ise sürekli bir artış göstermesi Kahramanmaraş ekonomisinin bir ilerleme kaydettiğini gözler önüne serebilmektedir. Kahramanmaraş ta ihracatçı firma sayısı 197 dir yılsonu ihracat tutarına göre illerin ihracat sıralamasında 19. sırada yer almaktadır. İthalatçı firma sayısı 218 dir yılsonu ithalat tutarına göre illerin ithalat sıralamasında 15. sırada yer almaktadır. İhracatın İthalatı karşılama oranı 2009 yılında %80,3, 2010 yılında %67,7 ve 2011 yılında ise %63 tür (KMTSO, , Tablo.3. Sektörlere göre İhracat rakamları, USD Tekstil Ürünleri Giyim Eşyası Gıda ve İçecek Mobilya Ana Metal Sanayi Metal Eşya Sanayi Kimyasal Madde ve Ürünler Atık ve Hurdalar Diğer Toplam Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2012 Tablo 3 te görüldüğü gibi bölgede en büyük sektör konumunda bulunan tekstil sektöründe 2010 yılına göre % 37 oranında bir artış olduğu gözlemlenmektedir. Tabloda en dikkat çekici nokta ise gıda ve mobilya sektörlerinde görülen % 100 e varan artışlardır. Bunlara ek olarak yine 2010 rakamlarına göre ana metal sanayi % 53, metal eşya sanayi ise % 0,8 oranlarında artış göstermişlerdir. Giyim sektörü ve kimyasal madde ve ürünlerin ihracında dalgalanmalar görülmektedir. Bölgenin ihracatında en büyük paya sahip ülke ise İtalya dır. Tablo.4. Sektörlere göre İthalat rakamları, USD Tekstil Ürünleri Giyim Eşyası Gıda ve İçecek Tarım ve Hayvancılık Ana Metal Sanayi Makine ve Teçhizat Elektrikli Makine ve Cihaz Kimyasal Madde ve Ürünler Diğer Toplam Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2012 Tablo 4 te görüldüğü gibi en dikkat çekici nokta son yıllarda ülkemizin de yaşadığı tarım ve hayvancılıkta yaşanan sıkıntılardan kaynaklanan dışa bağımlılığın etkisiyle artan ithalat oranlarıdır. Ülkemizde olduğu kadar bu bölge de tarım ve hayvancılık ithalatı 2009 yılında toplam ithalatın % 77 sini, 2010 yılında % 76 sını, 2011 yılında ise % 106 sını oluşturmaktadır yılına göre sınıflandırılmamış makine ve teçhizat ithalatının % 425, sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazlarının % 370 ve kimyasal madde ve ürünlerin ithalatının ise % 32 oranında bir artış gösterdiği dikkatlerden kaçmamaktadır. Genel olarak 2010 yılına göre ithalatın % 47 oranında arttığı görülmektedir. Bölgenin ithalatında ise en büyük paya Amerika Birleşik Devletleri sahiptir. 5.3.Bölge Ekonomisinde Öne Çıkan Sektörler Kahramanmaraş'ta gerçek anlamda özel sektör yatırımları 1984 yılında başlamıştır. Sanayileşme, genel itibariyle tekstil sektörü alanında gerçekleşmiştir. Bununla birlikte, geçmişten gelen küçük el sanatlarından bakırcılık ve alüminyumculuğun uzantısı olarak çelik mutfak eşyaları sektörü de aynı sanayileşme eğiliminden payını oldukça önemli ölçüde almıştır. Sektör büyüklüğü açısından, tekstil sanayinden sonra ikinci sırada Çelik Eşya Sanayi yer almaktadır. Kentin en önemli sektörlerinden biri olan Toz ve Pul Bibercilikte sanayileşmeye paralel olarak gelişme eğilimindedir. Kahramanmaraş'ın ülkemizde ün kazanmasına yola açan dondurma sektörü en hızlı gelişen sektörler arasındadır. Kahramanmaraş dondurması sanayileşmeden büyük ölçüde etkilenmiş, ülkemiz sınırlarını aşmış ve öncelikle yakın ülkeler ve ABD, daha sonrada tüm dünya ülkelerine yayılma sürecine girmiştir. Sanayileşme sürecinde 406

12 oldukça yüksek bir hıza ulaşılmıştır. Bu dönemde birçok yatırım hayata geçirilmiştir. Tekstil sektörü lider durumunda olmak üzere Konfeksiyon, Çelik Mutfak Eşyası, Pamuk İşleme (çırçır), İnşaat, Bankacılık, gıda, Yem, Ambalaj, Kağıt ve Makine İmalatı, Isıtma ve Soğutma sistemleri sektörleri iktisadî profilin ana hatlarını oluşturmuştur. Nakliye, Kuyumculuk, Bakır ve Alümiyum Doğramacılık, Plastik Doğramacılık, Kereste ve Yapı Malzemeleri Sanayi gibi diğer sektörler de kent ekonomisinin dinamiklerini oluşturmaktadır. Kahramanmaraş ekonomisinin en gelişmiş sektörü olan tekstilde, özellikle teknoloji ve kalitede ulaşılan nokta Türkiye standartlarının üstüne çıkmıştır. Dünya tekstil pazarlarında teknolojik olarak ve kalite bakımından rahatça rekabet edebilecek yetenek kazanmıştır. Böylece uluslararası bir hammadde merkezi haline gelmiştir. Kentin olduğu gibi ülkenin de iktisadî büyümesinde tartışılmaz bir statüye sahip olan Tekstil Sanayi yüksek döviz girdisi sağlamaktadır (KB, , Tablo.5. Bölge Sanayi Sektörleri, İstihdam ve Üretim Miktarları Sektör Firma Sayısı Toplam Üretim/Yıl İstihdam İplik Üretimi kg Dokuma Üretimi mt Örme Kumaş kg Hidrofil Pamuk kg 54 Boya-kasar kg Konfeksiyon Üretimi adet Çelik Mutfak Eşyaları adet Endüstriyel Mutfak adet 24 Kuyumculuk ton Bakır ve Alüminyum ton 309 Bitkisel Yağ Üretimi ton 376 Gıda Sektörü Dondurma Fabrikaları 30 Baharat (Kırmızı Biber) 72 Tarhana İmalathaneleri 24 Kaynak: Kahramanmaraş Sanayi ve Ticaret Odası, 2012 Kahramanmaraş ta öne çıkan sektör tekstil olup kent bu alanda rekabetçi bir avantaja sahiptir. Dokuma, örme ve giyim sektöründe öncelikle farklı ipliklerin üretiminde uzmanlaşmış ve doğal ve sentetik pamuk, pamuk içerikli kumaşlar, giyim ve konfeksiyon dışında hazır tekstil ürünleri, kaplama kumaşları, örme ve dokuma ürünleri alanlarında özelleşmiştir. Türkiye'nin iplik üretiminin %27,4 ü ve dokuma üretiminin % 8,4 ü Kahramanmaraş tarafından karşılanmaktadır. Bölge sahip olduğu bilgi birikimi ile metal sanayinde de ulusal ve uluslararası piyasada bilinen bir bölge haline gelmiştir. Kahramanmaraş metal sanayi, mutfak araç-gereçleri üretimi, başka yerde sınıflandırılmamış fabrikasyon metal ürünleri, metal kaplama ve işleme ile metal yapı malzemeleri imalatına yönelmiştir. Kahramanmaraş Türk paslanmaz çelik sektörü metal gereksiniminin %50 lik hammaddesini kullanmaktadır. Kahramanmaraş ta yer alan metal mutfak gereçleri firmaları; tencere, çaydanlık, basınç kabı, teflon tencere ve tava, vb. üretimi yaparak tüm dünyaya ihraç etmektedir. Diğer bir önemli sektör de dondurma üretimidir. Üretim, ilk olarak sadece o bölge gereksinimini karşılamak üzere küçük üretim birimleri olarak ortaya çıkmış ancak, hem kalitesinde hem de yurt içi ve yurt dışı pazarlara satışında görülen artış talebi yükseltmiştir ve üretim, küçük atölyelerden büyük üretim tesislerine taşınmıştır. Kahramanmaraş ve çevresinde uzun yıllardan beri zeytin üretimi yapıla gelmektedir. Bu nedenle başta zeytinyağı olmak üzere ilin tarımsal yapısına uygun olarak pamukyağı üretilmektedir. Bunlara ek olarak ay çiçeği bitkisi üretilmemesine rağmen firmalar tarafından ham olarak getirtilen ayçiçeği burada rafine edilerek paketlenmektedir. Kahramanmaraş'ta üretilen ay çiçek yağı Türkiye'nin birçok yöresine gönderilmektedir. Kuyumculuk sektörü ise bölgenin hem istihdam hem de ihracatı açısından önemli bir konumdadır. Ülkemizde ziynet eşyası olarak kullanılan altının yaklaşık %25 i atölyelerde işlenmektedir. Yıllık yaklaşık olarak 40 ton altın işlenmektedir. İşlenen altın takılar ise Türkiye geneline dağıtılmaktadır. Bölgede çok uzun yıllardan bu yana acı kırmızıbiber üretimi yapılmaktadır. Kahramanmaraş ta 100'e yakın işletme mevcuttur. Çevre köy ve kasabalardaki işletme sayıları da eklendiğinde bu rakamın 200 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bölgede yıllık olarak çiftçilerin kurutarak bu atölyelere sattıkları biber ortalama 18 bin ton dur. İlimiz, Türkiye tüketiminin %45 ini karşılamaktadır, acı kırmızı Kahramanmaraş biberi başta rengi olmak üzere aroması ve acılık oranı ile dünyanın en kaliteli ve aranan biberi durumundadır ( , Bölgeye Yapılan Teşvik Yatırımlar Kahramanmaraş Kalkınmada Öncelikli İller arasında olduğundan dolayı (5. Bölge), yerli ve yabancı yatırımcılar tarafından yapılacak yatırımlarda devlet teşvik ve yardımlarıyla desteklenir. Yatırım Teşvik Belgesi; tasarrufları yatırıma yönlendirmek suretiyle, katma değeri yüksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanarak bölgeler arası dengesizlikleri gidermek, istihdam yaratmak ve uluslararası rekabet gücü sağlamak için yatırımların devlet tarafından desteklenmesi amacıyla verilen bir belgedir. Yatırımlara devletçe sağlanabilecek destek unsurlar ise kısaca şu şekilde sıralanmaktadır: Gümrük vergisi ve toplu konut fonu istisnası Yatırım indirimi Katma Değer Vergisi İstisnası Fon dan kredi tahsisi 407

13 Vergi, Resim ve Harç İstisnası ÖZ kaynak tutarını geçmemek üzere sermaye artırımı 1 yıl veya daha uzun vadeli kredi 2012 yılı itibariyle yenilenen teşvik sisteminde ise şunlar yer almaktadır (EB, , KDV İstisnası; Genel teşvik uygulamaları, Bölgesel teşvik uygulamaları, Büyük ölçekli yatırımların teşviki, Stratejik Yatırımlar Gümrük Vergisi Muafiyeti; Genel teşvik uygulamaları, Bölgesel teşvik uygulamaları, Büyük ölçekli yatırımların teşviki, Stratejik Yatırımlar Vergi İndirimi; Bölgesel teşvik uygulamaları, Büyük ölçekli yatırımların teşviki, Stratejik Yatırımlar Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği; Bölgesel teşvik uygulamaları, Büyük ölçekli yatırımların teşviki, Stratejik Yatırımlar Yatırım Yeri Tahsisi; Bölgesel teşvik uygulamaları, Büyük ölçekli yatırımların teşviki, Stratejik Yatırımlar Faiz Desteği; Bölgesel teşvik uygulamaları, Stratejik Yatırımlar KDV İadesi; Stratejik Yatırımlar Kahramanmaraş ın Kalkınmada öncelikli yöreler arasında 5. Bölge de olmasından dolayı, Ekonomi Bakanlığının 6 Nisana Tarihinde Yeni Teşvik Sistemi adı altında yayınladığı 5. Bölgeye ait destek unsurlarını kısaca şu şeklide sıralayabiliriz: Bölgesel Teşvik Uygulamalarında; KDV istisnası, Gümrük vergisi muafiyeti uygulamaları vardır. Organize Sanayi Bölgesi Dışında vergi indirimi ve yatırım katkı payı % 40, Organize Sanayi Bölgesi İçinde ise % 50 dir. Sigorta Primi İşveren Destek Süresi Organize Sanayi Bölgesi Dışında 7 yıl, Organize Sanayi Bölgesi İçinde 10 yıldır. Yatırım yeri tahsisi ve faiz desteği sağlanmaktadır. Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki; KDV istisnası ve yatırım yeri tahsisi vardır. Vergi indirimi ve yatırım katkı payı Organize Sanayi Bölgesi dışında % 50, Organize Sanayi Bölgesi İçinde % 60 oranlarındadır.. Sigorta Primi İşveren Destek Süresi Organize Sanayi Bölgesi Dışında 7 yıl, Organize Sanayi Bölgesi İçinde 10 yıldır. Stratejik Yatırımlar; 6. Bölge hariç tüm bölgelerde verilen avantajlar aynıdır. KDV istisnası, Gümrük vergisi muafiyeti ve Yatırım yeri tahsisi vardır. Vergi indirimi ve yatırıma katkı oranları % 50 dir. Sigorta Primi İşveren Destek Süresi 7 yıldır. 500 Milyon TL nin üzerindeki yatırımların bina ve inşaat harcamaları için KDV iadesi ve Yatırım tutarının % 5 ini geçmemek kaydıyla azami 50 Milyon TL ye kadar Faiz desteği verilmektedir. Tablo.6. Kahramanmaraş a Verilen Teşvik Belgeleri Yıllar Belge Sayısı Toplam Yatırım İstihdam 81 il sırası Kaynak: Kahramanmaraş Sanayi ve Ticaret Odası, 2012 Tablo 6 da görüldüğü gibi 2008 yılında toplam yatırım oranlarının düşük olmasına rağmen yarattığı istihdam 2009 ve 2010 yıllarına göre yüksektir yılında yatırım oranlarının yükselmesine karşın 2008 yılı istihdam oranlarına göre düşük kalmış, yatırımla birlikte istihdam olanakları artmamıştır yılında yapılan yatırım miktarının 2011 yılına göre % 120 daha az olmasına rağmen yarattığı istihdam 2011 yılına göre % 161 daha fazladır yılında yeni teşvik yasasının çıkması ve bölgeye yapılacak yatırımlarda daha etkili avantajların olması nedeniyle Kahramanmaraş ta yatırımların ve istihdam oranların yukarıya doğru bir ivme kazanması beklenmektedir. 6.SONUÇ VE TARTIŞMA Serbest bölgeler, yeterli kontrol mekanizmaları sağlandığı takdirde, yabancı sermayeyi ülkeye ve bölgeye çekerek teknoloji transferini hızlandırabilmektedir. Bu ise yeni teknolojilerin ülke ekonomisine olumlu katkılar yapması anlamına gelmektedir. Bunların yanı sıra ihracatı kolaylaştırmak ve arttırmak, döviz gelirlerini yükseltmek ve yeni istihdam olanakları yaratmak gibi konularda önemli ekonomik katkılar sağlamaktadır. İdari düzenlemeler ve yeterli kontrollerin yapılmadığı serbest bölgelerin kaçakçılığı artırma, çevre kirliliği, yerli firmalara dış pazarda rakip yaratma, ithalat baskısı yaratma gibi sakıncaları da mevcuttur. Ayrıca serbest bölgelerde kadın ve çocuk işçilerin çalıştırılması sosyal sorunlara da neden olabilmektedir. Dünya ticaretinin yaklaşık % 10 ilâ % 15 i serbest bölgeler vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir ve yaklaşık olarak dünyada 50 milyon kişiye istihdam sağlamaktadır. Türkiye de ise bu rakam kişiye ulaşmıştır. Bu açıdan bakıldığında özellikle istihdam yönüyle ekonomiye büyük katkı sağlamaktadır. Kuruluş amaçlarının içerisinde ülkeye yabancı sermaye çekmek olan serbest bölgelerin, yabancı yatırımcılar açısından bir cazibe merkezi haline gelebilmesi için sosyal ve politik istikrar, kâr transfer hakkı, vergi muafiyetleri, yatırım ve ihracat teşvikleri motive edici unsurlar olarak gündeme gelmektedir. Dünya Ekonomisinde yaşanan 2008 ve 2009 krizleri halen etkisini sürdürmekle birlikte, ülkemizde çok fazla hissedilmemiş olsa da, küresel bir kriz olmasından dolayı etkileri 2008 ve 2009 yıllarında, ithalat ve ihracat rakamlarında hissedilir şekilde gözlemlenmektedir ve 2011 yıllarında ise tekrar bir yükselişe geçtiği hem ülkesel hem bölgesel olarak dikkatlerden kaçmamaktadır. 408

14 Tarihte coğrafi konum itibariyle bulunduğu bölgede askeri ve siyasi olduğu kadar ticari bakımdan da pek önemli bir yolun düğüm noktasında yer alan Kahramanmaraş, Osmanlı döneminde Asya-Avrupa-Afrika arasında sosyal, kültürel ve ekonomik bir köprü olan Anadolu yarımadasının Ortadoğu ya açıldığı güney kapılarından biri olmuştur. Günümüzde ise Kahramanmaraş, hem kara hem de demir yolu ulaşımında güneyden ve Akdeniz'den gelen yolları doğuya ve kuzeye bağlayan önemli bir noktadır. Kahramanmaraş Organize Sanayi Bölgesinin bölgeye yetmemesi, 2. bir organize sanayi bölgesi kurulması fikrinin yanı sıra serbest bölge kurma fikrini de gündeme taşımaktadır. Bu açıdan bakıldığında Kahramanmaraş ta Serbest Bölgenin gerekliliği ise şu şekilde ifade edilmektedir:» Büyükşehir olması planlanan Kahramanmaraş ın büyükşehir olması halinde sağlayacağı avantajlar şunlardır: Büyükşehir olmanın en büyük avantajı Ankara dan alınan payın artmasıdır. Belde, il ve ilçe belediyelerine gönderilen pay, nüfus ve gelişmişlik endeksine göre dağıtılır. Merkezi idare, büyükşehirlere ve ilçelerine bütçe gelirlerinden yüzde 2,5 pay ayırır. Bunun yüzde 30 u ise büyükşehirlere ayrılır. Ayrıca kendi sınırları içinde toplanan vergilerin yüzde 5 i ve bu yüzde 5 in yüzde 70 i doğrudan belediyeye, yüzde 30 u da nüfusa göre dağıtılır. Bütün bunlarla birlikte altyapı ve üst yapı yatırımları artacaktır. Büyükşehir olmasıyla birlikte ekonomisi sürekli bir gelişim içinde olan Kahramanmaraş yerli ve yabancı yatırımcıların daha çok ilgisini çekecek, ticaretin yoğunlaştığı ve odak hale geldiği bir kent görünümüne bürünecektir. Bu ise Serbest Bölge kurulması için aranan şartları şimdi olduğu gibi o zaman da fazlasıyla karşılayacaktır.» Gelişen sanayisi ile birlikte serbest gölge kurulması Kahramanmaraş ekonomisini daha da ilerilere götürecek, gerekli altyapı ve teknik donanımın sağlanmasıyla birlikte, Türkiye stratejik ve ekonomik çok önemli bir serbest bölgeye sahip olacaktır.» Kalkınmada öncelikli bir bölge olması Kahramanmaraş ı yatırımcılar açısından daha cazip bir hale getirmektedir. Kahramanmaraş ta yılları arasındaki beş yıllık süreçte 310 yatırım teşvik belgesi alındı. 5 yıllık periyotta teşvikli yatırım sayısı bakımından Türkiye iller sıralamasında 15 inci olan Kahramanmaraş 5 inci Teşvik Bölgesinde birinci sırada yer aldı yılında en çok tercih edilen alanlar tekstil, inşaat-çimento ve enerji sektörleri olmuştur. Serbest bölge kurulmasıyla birlikte hem en çok tercih edilen sektörler ülke içi ve dışında daha rekabetçi bir konuma gelecek hem de yatırımlarda pek tercih edilmeyen sektörlerde de bir artış olacaktır.» Kahramanmaraş ın Şubat 2012 verilerine göre kişi başına milli geliri TL dir. Türkiye sıralamasında ise 25. sırada yer almaktadır. Bir diğer anlamıyla Türkiye ye para kazandıran şehirlerarasında 25. sıradadır. Serbest Bölge kurulmasıyla birlikte bu sıralama ve kişi başına milli gelirin daha da artacağı ön görülebilmektedir.» tarihinde Kahramanmaraş Teknoloji Geliştirme Bölgesi (Teknopark) kurulmuştur. Teknoparklar, kurulduğu yöre, bölge ve genel olarak ülkedeki bilgiye dayalı kurumların ve işletmelerin teknoloji alanındaki rekabet edebilirliğini ve yenilikçi niteliğini geliştirmek amacıyla; bilgi ve teknolojinin üniversiteler, araştırma merkezleri, şirketler ve pazarlar arasında dolaşmasını teşvik eden ve kolaylaştıran, innovasyona (buluşçuluk) dayalı şirketlerin kurulmasını ve gelişimini destekleyen, paydaşlarına ARGE çalışmalarında kullanılacak yüksek nitelikli ofis alanları ve destek hizmetler sunan, profesyonel anlayışla yönetilen organizasyonlardır. Teknoparkların kurulmasının bölge kalkınmasına etkisi olacağından, serbest bölge kurulması dahilinde oluşacak koordinasyonda Kahramanmaraş ın ekonomik, kültürel ve sosyal anlamda kazanacağı açıktır.» Devlet tarafından yapılan yatırımlarla birlikte önemli bir ulaşım ağına sahip olan Kahramanmaraş ilerleyen yıllarda devam eden yatırımlarla birlikte zorlu olan coğrafyasını yenerek daha da önemli bir ulaşım merkezi haline gelecektir. Özellikle demiryolu ağında yüzölçümü olarak ülkemizin 2. büyük tren garına sahip olması ve ayrıca karayolu ve havayolu taşımacılığının da yıllara oranla giderek gelişmesi bunun bir göstergesidir. Bu bakımdan Kahramanmaraş ta serbest bölge kurulması hem bölge hem de ülkemiz için ekonomik anlamda olumlu getirileri olacaktır.» Lojistik merkezler, farklı işletici ve taşıyıcılarla ulusal ve uluslararası, yük taşımacılığı dağıtımı, depolama ve diğer tüm hizmetlerin yapıldığı alan olarak tanımlanmaktadır. Lojistik merkezler etkin karayolu ulaşımı olan ve müşteriler tarafından tercih edilebilir bir alanda, yük lojistik ihtiyaçlarına cevap verebilecek özellikte, teknolojik ve ekonomik gelişmelere uygun, modern bir şekilde kurulmaktadır. Bunlardan bir tanesi ise Kahramanmaraş ta kurulmaktadır. Teknoparkın kurulması ile birlikte, Lojistik köy ve Serbest bölge kurulmasının da bölgenin gelişmesi ve ilerlemesine etki edeceği gün gibi aşikârdır.» Bunlara ek olarak yapılması düşünülen Kahramanmaraş-Kayseri arası hızlı tren projesi programa alındığında Kahramanmaraş-Kayseri 1,5 saat, Kahramanmaraş-Ankara 3 saat, Kahramanmaraş-İstanbul arası ise 6,5 saate düşecektir. Bir ucu İstanbul da diğer ucu ise Kayseri de olan hızlı trenin Kahramanmaraş üzerinden Gaziantep ve Halep e kadar uzanması, Kahramanmaraş ticaret hacmini artırmakla kalmayıp bölgenin gelişmesinde dinamik bir etken olacaktır. Sonuç olarak bakıldığında, tarihi yapısı, kültürel özellikleri ve sosyal yaşantısıyla gelişme ve ilerlemeye açık olan Kahramanmaraş, son yıllarda sanayi sektöründe yaptığı atılımlarla yatırımcıların dikkatini çekmiştir. Yapılan yatırımlarla ulaşım ağında iyileştirmeler yapıldıktan sonra canlanan Kahramanmaraş ın, devam eden yatırımların tamamlanmasıyla yeni bir sıçrama gerçekleştirmesi beklenmektedir. Bölgenin ekonomik değerlerine, tarihi dokusuna, gelişmişliğine, bakılarak yapılan incelemelerde Serbest Bölge kurulması fikrinin olumlu bir tutum olacağı, serbest bölge kurulması dahilinde yalnız bölge ekonomisini değil, Osmaniye, Hatay gibi illerin de gelişimine katkı sağlayacağı öngörülebilmektedir. KAYNAKÇA Akın, H.. (2004). Yeni İşim Dış Ticaret. 4. Baskı. Ankara: Elma Yayınevi. Aksoy, F.. (2010). Serbest Bölgelerin Avantajları, Ülke Ekonomisine Etkileri: Kayseri Serbest Bölge Uygulaması. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Akyürek, T. E.. (1983). Serbest Bölge. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Ekonomi Yayınları Dizisi, No:14. Bağrıaçık, A.. (1999). Serbest Bölgeler ve Avantajları. İstanbul: Bilim ve Teknik Yayınevi. 409

15 Beyaz, S.. (1991). Türkiye de Serbest Bölge Girişimleri ve Çukurova Bölgesinde Bir Uygulama. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi. Civan, N.. (2003). Ekonomik Kalkınma Modeli Olarak Serbest Bölge Olgusu. İstanbul: Aşama Matbaacılık. Çelenk, B.. (2007). Avrupa Birliği ne Geçiş Sürecinin Türkiye Serbest Bölgeleri Üzerine Etkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Ebiri, R.. (2006). Serbest Bölgelerin Ekonomiye Etkileri ve Türkiye Uygulamasının Mali Yönden İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Erdoğan, E.. (1985). Serbest Bölgeler ve Türkiye de Bir Model Denemesi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, No:110. Erkan, H. ve Tatlıdil, R.. (1990). Serbest Bölgelerde Uygulanacak Teşvik Tedbirlerinin Sektörel Katkıları Yönünden Değerlendirilmesi. Ankara: TOBB Yayınları, No: 175. Gündüz, N.. (1987). Serbest Bölgelerde Kıyı Bankacılığının Türkiye Açısından Önemi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Işık, İ. ve Çabuk, M.. (2007). Vergi Muhasebe Dış Ticaret Uygulamaları Açısından Serbest Bölgeler, Ankara: Özkan Matbaacılık. İnan, D.. (2007). Türkiye de Serbest Bölgelerde İhracata Yönelik Üretimin Rekabet Avantajları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Karakuzey, M.. (2003). Serbest Bölgeler ve İlgili Mevzuat, 1. Baskı. İstanbul: Ünal Baskı ve Cilt Evi. Koç, K., (2010). Kahramanmaraş ta Sosyal Hayatın Fiziki Yapıya Etkisi, Kahramanmaraş: Ukde Yayınları. Orhan, A.. (1997). Dünyada ve Türkiye de Serbest Bölge Uygulamaları ve Kocaeli nin Potasiyeli. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Öztürk, L., Değer, K.M. ve Değer, S.. Kentsel Ekonomik Büyümede Serbest Bölgeler Politik veya Ekonomik Tercih mi?. Erzurum: Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 23(1): Tekeli, İ. ve İlkin, S.. (1987). Dünyada ve Türkiye de Serbest Üretim Bölgelerinin Doğuş ve Dönüşümü. Ankara: Yurt Yayınları. Toroslu, M. V.. (2000). Serbest Bölgeler. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. Tüzemen, A.. (2004). Kuruluş Yeri Alternatifi Olarak Serbest Bölgelerin Değerlendirilmesi: Bir Uygulama. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Uzay, N. ve Tıraş, H.. (2009). Serbest Bölgelerin Ekonomik Etkileri: Kayseri Serbest Bölgesi İçin Bir Uygulama. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 26(1): İnternet kaynakları Adana Yumurtalık Serbest Bölgesi, (2012) gori.asp?id=20&islem=hakkımızda, ( ). Antalya Serbest Bölgesi, (2012) est_bolgesi.asp, ( ). Avrupa Serbest Bölgesi (2012), bolge-hakkimizda.asp, ( ). Bursa Serbest Bölgesi, (2012) ( ). Dış Ticaretin Görünümü, (2012) A-19DB-2C7D-3D7D03496CAF5872/gorunum.pdf, ( ). Ege Serbest Bölgesi, (2012) ASHistory, ( ). Gaziantep Serbest Bölgesi, (2012) ( ). İstanbul Trakya Serbest Bölgesi, (2012) html#1, ( ). İstanbul-Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi, (2012) /corp/?lm=1, ( ). İstanbul-Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi, (2012) ( ). İzmir Menemen Deri Serbest Bölgesi, (2012) htm, ( ). Kahramanmaraş Ekonomisi, (2012), hakkinda/kahramanmarasekonomisi.html, ( ). Kahramanmaraş Ticaret ve Sanayi Odası, (2012) tik.php?file=ekonomikyapi&menuid=36, ( ). Kayseri Serbest Bölgesi, (2012) ( ). Mardin Serbest Bölgesi, (2012) bolge, ( ). Mersin Serbest Bölgesi, (2012) ( ). Samsun Serbest Bölgesi, (2012) =1, ( ). Serbest Bölge, (2012) ( ). Serbest Bölgeler İtibariyle Yıllık Ticaret Hacimleri 2011 Verileri, (2012) BF929/sb_hacim.pdf, ( ). Serbest Bölgeler Ticaret Hacminin Sektörlere Göre Dağılımı 2011 Verileri, (2012) E3243EF002/sb_sektor.pdf, ( ). 410

16 Serbest Bölgelerde İstihdam 2011 Verileri, (2012) EDCD58 CAB995/sb_istihdam.pdf, ( ). Trabzon Serbest Bölgesi, (2012) ( ). TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi, (2012) ( ). Yeni Teşvik Sistemi, FF9A- A40AC A85/6_Nisan_Sunum_son.pdf, ( ). ( ). 411