etmiş yirmi büyük alim yetişmiştir. Bunlardan beşinci dedesi Molla Abdulkuddüs, Kazan'a elli çaltırmlık bir mesafede bulunan Mercan kasabasım

Transkript

1 ŞİHABUDDİN MERCAN İ DR. MEHMET GÖRMEZ SOYU-NESEB İ Türk-Tatar dünyasının yetiştirdiği, 18. Ve 19. Asırda bütün Türk dünyasını etkileyen Türk-Tatar aydınlanma hareketinin en büyük siması olan, büyük din alimi, feylesof ve tarihçi Şihabuddin Mercani, hem anne hem de baba tarafından ilimle temayiiz etmiş bir aileye mensuptur. Kendisinin kaleme aldığı "Şeceretu'l-Ecdid" risalesine göre ataları arasında ilme ve irfana hizmet etmiş yirmi büyük alim yetişmiştir. Bunlardan beşinci dedesi Molla Abdulkuddüs, Kazan'a elli çaltırmlık bir mesafede bulunan Mercan kasabasım kurduğu için, kendisine de buraya nisbeten Mercini denmiş ve bu nisbetle de şöhret bulmuştur. Dedesi Sübhan'ın aralarında "Tavdih" ve "Cirniu'r-Rumilz" gibi ikişer dltli büyük eserlerin de bulunduğu altmışı aşkın eser sahibi büyük bir alim olduğunu yine Mercinfden öğrenmiş bulunuyoruz. Bu zat 25 yıl Kazan'm Çeki ve Hiisrii kasabalarında imam ve müderrislik yapmış, medresede talebeler yetiştirmiş, daha sonra istifa ederek ticaretle meşgul olmuş ve 1249 hicri/1834 miladi yılında Hüsni kasabasında vefat etmiştir. Vefatında Şihabuddin on altı yaşındadır. Babası Bahauddin MoIla, Buhara medreselerinde tahsil görmüş, Buhara emin Haydar b. Masum'un (öl. 1826) ilim rnecliskrinde hazır bulunmuş alim bir zattır. Özel bir medreseye sahip olan Bahauddin Molla, kırk yıl medresesinde çeşitli ilimler okutmuş, yine Mercirırnin rivayetine göre yirmi kadar alim yetiştirmiştir. Bahauddin Molla, Buhara'da yetişen Tatar alimkrinin terceme-i hallerine vakıf olduğu için, Mercini, gerek "Vefiyyetul-Eslaf'ta ve gerekse Mustefadul-Ahbar'da kendisinden pek çok rivayetlerde bulunmu ştur. Once Yabanc ı sonra Taşkiçi kasabalarında görev yapan Bahauddin Molla h. 1273/m yılında 72 yaşında vefat etmiş ve Taşkiçi'de toprağa verilmiştir.

2 Mercianin anne tarafından dedesi Mola Abdunnasiede ( ) aynı şekilde medrese sahibi bir Ana.. Annesi Bibi Hubeybe hanım ise bir ilim ailesine mensup olman ın bütün avantajlarına sahip olmuş bilgili bir hat-lunch. Ancak oldukça genç bir yaşta, henüz 29 yaşında iken vefat etmi ştir. Vefatinda Mercini beş yaşındadır. ÇOCUICLUĞU VE İLK TAFISİLİ 1233 h./1818 m. Yılda anne ve babasının ilk çocuğu olarak dünyaya gelen Mercini ilk tahsiline babas ının medresesinde başlamıştır. Her iki dedesi ayn ı zamanda ilk hocalandır. Bilhassa dedesi Siibhan'dan çok şey öğrendiğini kendisi ifade eder. Altı yaşında Kur'an okumar öğrenmiş, dokuz yaşında Arapça sarf ve nahiv tahsiline başlamış, sırasıyla filuh, kelam, mantık ve usul dersleri almış ve onyedi yaşında medreseden icazet almıştır. Bu arada bunlarla yetinmeyen Mercân ı babası ve dedesinin kitüphanesindeld pek çok kitabı da mutalaa etmiştir. Aynı medresede ders vermeye başladığır. ıda Mercini 18 yaşındadır. Medreselerin eğitim sistemini sorgulamaya başlaması da yine aynı yll ıra rastlar yaşlarında başta babası ve dedesi olmak üzere hocalan ile tartışmaya başlamış yaşlarında ise okuduğu kitaplann yazarlartm sorgulamaya başlamıştır. Kardeşi Sadreddin Hazret'in anlattığına göre, dil öğretim metodunu beğenmediği kin kendisi öğrendlerine Arapça öğretirken yeni bir metod geliştinniştir. Oğlu Burhaneddin'de babasının henüz bu ilk hocalığında çocuklara öğretilen ibadet ve itikad kitaplarını beğenmediği için, yeni bazı risaleler kaleme aldığını ifade etmiştir. Talebesi Habib Neccar'ın anlattığına göre Kazan dilinde yazdığı "Sıfatıes-salat" kitabını on üç ya şında iken kaleme almıştır." BUHARA'DA YÜKSEK TAFISİL Mercini babasının medresesinde okunan bütün dersleri tamamlamış, dört yıl müdenislik yapmış, kütüphanelerde pek çok kitap mütalaa etmiş ancak bütün bunlarla yetinmenin doğru olmadığım anlamıştı. Babası, Buhâra ve 2

3 Buhira ulemasmı çok övdüğii için, buraya gidip ilmini arttırmak onda en büyük tutku haline gelmişti. Nihayet 17 Mayıs 1838 tarihinde, 21 yaşında iken Buhiri'ya gitmek &ere Kazan'dan ayrılmıştır. Ancak çe şitli sebeplerle meşakkatli geçen bu yolculuk yedi ay siirmiiştür. Dört ay yolda uğradığı Troyski de ikamet etmek zorunda kalmış, burada bir taraftan Buhara'da kiralayacağı hiicrenin parasını kazanmak için çalışmış, bir taraftan da buradaki ilim meclis ve milzakerelerine i ştirak etmiştir. Bu meclislerin birinde Kursavi hakkında yaptığı bir tartışmayı şöyle anlatır `Ttyski'de alim bir mikzzine ukudıtn. Miiezzin Kursavi'nin kitap/at ım çok mutalaa ettik. için ona fok bağlanmıştı. Bazı itikaıli meseleler gündeme gelince Kursavi'nin sözktini nakkderek onu methetti. Ben de karşı çıkarak; Wursavi, falan falan eserletinde ehl-i sünnete muhalefet etmiştin»data muhalif sözle. ri fok olduğu için Buhara F,miri H.Didar onu ölüme mahkum etmi ş ancak o kaçıp k.ıırtulmuştur." dam. Allah o mikz..zi. ne rahmet etsin meğer onunfikri ne kadar dogr d Benimfik ıim ne kadaryankşmış, işte benim düşünceletimi Kurravi üzerine celbeden ilk kişi bu müezzin olmuştur:" Mercini Buhara'ya vardığmda adet olduğu vechile önce Halife Niyazkulu medresesinde bir hücre satin alıp yerleşir ve başta Fergana'h Mirza Salih olmak üzere pek çok hocalardan dersler alır. İşbu Ferganalı hocasmın vefatındın sonra da, silfi kul baba isimli bir Özbek tarafından 1968 yılında inşa edilen ve Buhara'nın en meşhur medresesi olarak bilinen Göntildaş medresesine yerle şir. Ancak Mercini Buhara Medreselerinde sıra ile okunan dersleri almasına, pek çok alim ve Molla'nm rahle-i tedrisiınden geçmesine ragmen aradığı ilmi ortamı bularnarnıştr. Bu sebeple medresenin düzenli bir talebesi olmaktansa, Buhara'nın zengin kiitiiphanelerinin müdavirni olmayı tercih etmiştir. Öncelikle medresenin eğitim sistemine kar şı çıkmış ve henüz burada bir öğrenci iken bu sistemi eleştirmek için "Alimu Ebnii'd-Dehr bi Ahvili mi Verien-Nehr" adında bir risale kaleme almıştır. 0 dönemde Buhara-ı Şerifi eleştirmek Harameyn-i Şerifeyn'i eleştixmek gibi bir şeydi. Buhara'nın rahmetle korunduğu ve meleklerle kuşatıldığını ifade eden uydurma bir hadis dahi 3

4 herkesçe sahih kabul ediliyordu. Binaenaleyh, Mercianin Buhara'r ve medreselerini eleştiren sözleri büyük tepki uyanchrmış ve yukarıdaki eserine karşılık bir başka Kazanh Mona, Muhammed Şakir, "el-makaletu'z-zahire fi Ahvali Beldetil-Fahira" adı ile bir reddiye yazmıştır. Mercianin yukarıdaki eserini görmüş değiliz, ancak eğitim tarihi açısından önemli olduğuna inandığı' mız için, V6yetuY-Eslafin mukaddimesinde Buhara ve medreseleri hakkında yazdıklarını buraya almanın faydalı olacağını umuyoruz. "Bizim halkımız okuma ve okutma tertibinde Buhara'r örnek ahp, Buhara'r Şerif diye tazim ile yad etse de Buhara'run hem halkı hem de hükumeti maariften çok uzak, idareleri bozuk ve eğitim sistemleri gayet tertipsizdir. Burada Nahiv ilminden Kafiye Şerhi Molla Cami'yi okuyup, üç y ıl bununla me şgul oluyorlar. Mant ıktan "Şemsiye" adlı eserin ba şından biraz okuduktan sonra şerh ve haşiyelerine dahp iki rl vakit öldürtiyorlar. Sonra Akaid-i Nesefi'nin şerh ve haşiyelerine üç yıl zaman ayrıllyorlar. Mant ıktan "Tehzib" kitabına başlayınca sadece elhamdülillah kelimesinin şerh ve haşiyelerine bir yıl zaman arrıp buna bahs-i hamd diyorlar. "Ellezi Hedâni." ifadesini de bir y ıl okuyup buna bahs-i hidayet diyorlar. "Fe hiza Telızibu Gayetil-Mantık" cümlesini dahi bir yıl okuyup buna "bahs-i işaret" diyorlar. Himmetini kaybetmeyenler daha sonra "el-ilim" kelimesini de okuyup buna da bahs-i ilm diyorlar. Lakin iş bu hamd, hidayet, işaret ve ilim konularının mantık ilmi ile ne miinasebeti var? Neden bu ilmin asıl maksadı olan mantık kural ve kaidelerini okutmuyorlar? Neden bir kitabı başından sonuna okutmaktansa dibacesini ve mukaddimesini olcutuyorlar? Bunların hikmeti nedir? Biz bu suallerin makul bir cevabını alamadık Bütün bunl2rdan sonra "Hikmetu'l-Ayn" kitabının ilahiyat kısmını seçiyorlar ve şerh ve haşiyeleri ile üç yıl zaman sarfediyorlar. Sonra Molla Celal diye şöhret bulan Akaid-i Adudiyye şerhine başlıyorlar ve onun faydas ız zayıf ifadeli, bozuk ibareli olan ha şiyelerini okutup dört yıl ömür tüketiyorlar. Bunları mütealdben usul ilminden "Tavdih"in bazı yerlerini, hadis ilminden 4

5 "Mişkat"in baz ı hadislerini veya baz ı bölümlerini, Beyzavi tefsirinden de Fatiha ve Muavvizeteyn tefsirlerini bir y ıldan az bir müddet içi nde tamamlayıp kazet alıyorlar ve buna da hatm-i kütüp diyorlar. Buhara'da bu şekilde tahsilini tamamlayan talebeler önemli ilimlerin hidelerinden ve ehenu-niyetli kitaplardan gafil olup kalıyorlar. Yukarıda zikredilen kitaplardan ba şka fikıhtan Hidiı) e ve Şerh-i Vikay, Belağattan Telhis olcuyanlax pksa da bunlar resmi dersler olmad ığı için talebeler ancak özel dersler alarak okuyabiliyorlar ve ehernmiyetsiz görüldülderinden diğerleri gibi dikkatle ele ahr ımıyorlar. Buhara'da burada yazılanların dışında Kur'an, hadis, usul, edebiyam arabiyye, hikmet, coğrafya, tarih ve ahval- ı alem fenlerinin ne özil var ne de eseri. Bunlar hacet ilmi sayılmadığı için Buhara'da okutacak kimse de pek azd ır. Buhara'da istimal edilmekte olan filah kitaplar ının da ekseriyeti itimads ız, zayıf malumath ulema-i müteahhirin tarafindan yazılmış Idtaplardır. Bu kitaplarda mezhep öndilerine izafe edilen rivayeder ya zay ıf ya da tamamen as ılsız olanları çoktur. Buhara uleması bu kitaplardan istifade ettikleri için, &hi malumatlan esash Onlar Etkıhta basiretsiz olup Makas ıd-ı şeriattan lazun ınca haberdar değildirler." Mercini Buhara ve Medreseleri hakkında bu söylediklerini kabul ettitmekte oldukça güçlük çekmiş, ancak yine de mexnleketine döndükten sonra etkilemeyi başarmış ve bu tarihten itibaren Kazanl ı talebeler artık Buhara yerine İstanbul ve Mısır'a gitmeye başlamışlardır. Kendisi de oğlu Burhaneddin'i Istanbul'da okuttnuştur. SEMERKAND VE FiKiRLERİN OLGUNLAŞMASI Mercki beş yıl Buhara'da ilim ile iştigal ettikten sonra Türkistan'da Buhara'dan sonra en büyük ilim merkezi olan Semerkand'a gitmiş ve burada 1619 yılında kuru/an Şirdan Medresesfne yerleşmiştir. Semerkand seferi pek çok açıdan Mereirırnin hayatında bir dönüm noktas ı olmuş, hatta bizzat kendi anlattıldannı esas alacak olursak Mercinryi Mercini yapan tahsilinin bu Semerkand dönemi olmuştur. 5

6 Herşeyden önce Mercini Semerkand'a geldiğinde düşünce bakımından inkılab doğuracak bir ızttrab içinde olmuştur. Kelam, felsefe ve tarih ile daha çok iştigal etmiş ve bu esnada memleketinde adeta aforoz edilen Kursavrnin düşüncelerini öğrenmiştir. Hatta onu savunmak için "Tenbihu Ebnail-Asr bi Tenzihi Enbai Ebi'n-Nasr" isimli bir risale kaleme almıştır. Bilhassa burada Kadı Ebu Said ile tanışmasıru Merck", hayatının en önemli hadisesi olarak görür. Zira Kadı Ebu Said bütün bu yeni fildrlere açık bir zattır. Mercianin tarihçiliği ihtisas olarak seçmesi de bu zatın sayesinde olmuştur. Ebu Said'in Iditüphanesinde bulunan Gazali'nin eserlerini tetkik ettikten sonra Buhara'da çözemecliği pek çok meseleyi çözdüğünü söylemiştir. Bir eserinde şöyle demiştin "Gençliğimde henüz hakikati görmediğirnden başkalantu basiretsizce taklid etmiş, Kıırsavi hazretlerine hücum etmiş, fikir ve düşünceleriyle alay etmiştim. Ancak büyük imamlann fikirlerini ve selef alirnlerinin kitaplarını mutalaa ettikten, hikmet ve hakikati anladıktan sonra Cenab-ı Haldeın rahmeti ile hatalı fikir ve düşüncelerden kurtuldum. Mercini Semerkand'da geçirdiği iki yıl zarfında bir taraftan Tarih bilgisini arttınrken, diğer taraftan tarih boyunca İslam toplumlarının itikad ve alilaklanna inz olmuş hastalıklar üzerinde düşünmüştür. Daha önce medreselerin eğitim öğretim usukinü eleştiren Merck' bu dönemde İslam toplumlarında yerleşen dini düşünce tarzını ve bu düşünceyi yayan akaid kelam kitaplarını eleştirrneye başlamıştır. Burada kaleme aldığı bir risalesinin kapağında yazdığı cümle artık Mercianin hayatı boyunca takip ettiği metodu ve düşünceyi en güzel şekilde ifade etmiştir: "Mezhebi el-huccetu ve'l-burhan ve fi'n-nakliyviti es- Stinnett' vel-kur'an." TEKRAR BUHARA Mercini iki yıl Semerkand'da kald ıktan sonra tekrar Buhara'ya dönmüş bu sefer Mir Arap Medresesine yerleşmiştir. Bir yıl sonra küçük karde şi 6

7 Sadreddin de buraya gelmiş ve birlikte kalmaya devam etmişlerdir. Artık belli bir ideali ve ihtisas ı seçtiği için, Buhara'dan ve kütiiphanelerinden daha fazla yararlanmaya başlamıştır. Bir taraftan Özbek, Türkmen ve Tatarlardan oluşan pek çok takbeye kendine özgü ile ders vermiş bir taraftan da yazmaya düşündüğü, büyük eserlerin malzemelerini toplamaya başlamıştır. Mercinrnin en büyük vasıflanndan birisi işittiği ya da tesbit ettiği önemli bilgileri derhal not almasıdır. Hatta yatarken yanı başında kağıt bulundurtnar, hatınna önemli bir şey geldiğinde ateş yakıp ışığında not almayı adet edindiği rivayet edilir. Büyük bir tabakat kitab ı olan V getu'l-eslaf adlı eserini yazmaya henüz Buhara'da iken başladığı bilinmektedir. Türk-Tatar tarihine de merak salan Mercini yine Buhara'da iken Tatar tarihinin en eski kayna ğı olan İbn Fadlan'ın ıisalesini bulmuş ve milli tarihini tetkike burada başlamıştır. Ayrıca Guditul- Haviikin, et-tankatu'l-musla ve Şerh-i.,Semajte gibi eserlerini de burada kaleme almıştır. Mercini Buhara'da tasavvuf ve ruh terbiyesi ile de me şgul olmuş, Şeyh Ubeydullah Niyazkulu hazretlerinden tasavvuf dersleri almış, daha sonra Sahipzade diye şöhret bulan Abdulkadir b. Niyaz Ahmed el-faruki el-hindi hazretlerine intisab etmiş tasavvuf ve suluk ilmine dair icazeti de bu zattan almıştır. Ancak zaman içinde Mercianin tasavvuf ve tarikat işlerine karşı fikirleri değişmiştir. Kitaplannda tasavvuf ve tasavvuf ulemasını medhu sena ettiği halde, "onlarda marifetullah güçlüdür" diyerek, Sufilerin bazı görüşlerini fakih ve kelamcılann görüşlerine tercih etmesine ragmen tasavvufiın tarikatlar halinde milessesele şmesine pek sıcak baktnamıştır. Bir talebesi kendisine gelip ben bir tarikata girmek istiyorum, bana bir miirşid-i kaınil taysiye eder misiniz? Dediğinde şöyle cevap vermiştir "En la en pike mürşid Kur'an'dır. Her gün en az birkaç sayfa Kur'an oku. Mümkün olduğu kadar manasını anlayarak oku güvenilir bir tefsir de okuyabilirsin. Sana mürşid-i kamil olarak bu yeter," Mercini Buhara ve Semarkand'da on bir yıl ilim tahsil edip hemen hemen her ilimden icazeti aldıktan sonra kendisine miiderris olarak burada kalmas ı 7

8 teklif edildiği halde o bunu kabul etmemiş ve Kazan'a dönmeye karar vermiştir. KAZAN% DONOŞO 21 Mayıs 1849'da Mercani on bir yıl gurbet diyannda edindiği bilgi birikimi ve yazmay ı düşündüğü büyük eserlerin kaynaklarını oluşturan bohçalar dolusu yazıli notlarla memleketine dönmü ş ve iki ay sonra ulema meclisi önünde gerçekleşen imtihatilardan başarı ile çıkmış ve 1<azan'ın en büyük camisine imam ve miiderris olmuştur. Mercaanin Kazan'a döndükten sonra nelere talip olduğunu, Türk-Tatar toplumunda gerçekleştirdiği düşünce inkilabının boyutların ı anlamak için, bu yıllarda Kazan'da egemen olan din ve dünya anlayışım, medreselerin içine düştüğü durumu, mollalann sahip oldukları zihniyeti bilmek gerekir: Mercani bilhassa ders vermeye başlayınca şöhreti yayılmış ve kısa zamanda bütün ilim takbeleri etrafında toplannu ştır yılında bir imtihana daha tabi tutularak Ahundluk rütbesi verilmiştir. Mercird, medresede 176yetu7-Eslaf'da zikrettiffi eğitim öğretim metodunu çeşitli sebeplerle harekete geçirememi ştir. Ancak talebelerine ders verirken okuttuğu Idtaplara ve bu kitaplann musann ıflanna itiraz etmesi yavaş yavaş şimşekleri üzerine çekmiştir. İctihad kapısının açık olduğunu, geçmişi kör taklidin haram olduğunu talebekx ilk defa ondan duyuyorlardı. Hadi Atlasinin ifadesiyle "Avarn fikirli ulema" o zamana kadar halk aras ında şuyu bulan yanlış inanç ve düşüncelere, bidat ve hurafelere itiraz etmemişti. Bırakın ictihadı, mezhepleri, bütün dini dü şünce ve hayatını birkaç yazarın ldtaplanyla sınırlayan bir toplumda, "Benim mezhebim aldi filmlerde huccet ve burhan, nakli filmlerde sünnet ve Kur'an" gibi bir sloganla ortaya çıkmak herkesin kan değildi İşte bu durum kısa bir süre içinde Mercanrye karşı şiddetli bir muhalefetin doğmasına yol açtı. Dilinin keskin olmas ı, hiçbir konuda taviz 8

9 vermemesi, kendisini müderris yapan üst makamlara aldınş etmemesi muhalefeti güçlendiriyordu. Yine Atlasrnin ifadesiyle "pek acı olan zchirli kalerninin ucu, felç olmuş avam fikirli mollalann donmuş kalplerine öyle tesir etti ki" muhalefet çığ gibi biiyüyordu. Belli bir mezhebi şuursuzca taklide karşı çıktığı için mezhepsizlikle, şiiler de müshimandır dediği için Şiilikle, -hatta Şihabuddin yerine `Şia bi din' lakabıru takanlar olmuştur- Allah'ın sıfatlan konusunda bilmedikleri bazı şeyler konuştuğu için Mutezilikle, Rusça öğrenmenin gereği üzerinde durduğu için ajanhkla-rnisyonerlikle ve hatta İdil- Ural halkına "Tatar" kelimesini kulland ığı için, Mecusililde itham edilmeye başlamıştır. Mercani bu ilk atandığı görevinde ancak bir buçuk yıl kalabilmiş ve önce imamhktan sonra da medreseden el çektirilmiştir. Mollalann, itikadı bozuk diye, Mercini ile halkın arasını açmakta da başarılı oldukları söylenebilir. Ancak Kazan'da bazı hamiyet ve gayret sahibi baylar bir yıl sonra Mercini"ye el uzatmakta gecilunediler ve aralarında para toplayarak eski yiluk bir bina satın alıp imar ederek büyük bir medreseye çevirdiler. Böylece Mercini hayaurun sonuna kadar ders verebileceği kendi medresesine hem de Medrese-i Aliye'ye kavuşmuştur. Mercini bir taraftan dersler veriyor, bir taraftan o zamana kadar Kazan'da ihmal edilen Tashih-i Mushaf vazifesini yürütüyor, sair zamanlarında da eserlerini yazmaya devam ediyordu. NdOrdtu'l-Hakk, Hikrnetıa-Billiğa ve Molla Celal Haşiyesi gibi eserlerini bu dönemde kaleme alm ıştır. Bütün zor şartlara ragmen başandan başarıya koşuyor ve nanu yayılıyordu. Ancak kendisine karşı başlayan muhalefet de bo ş durmuyordu. Bir yıl Ramazana Kazan'dald diğer carnilerle beraber değil de İstanbul ile birlikte, bir gün önce başlaması muhalefete resmi bir boyut kazand ırdı. Bir defasında Kazan mollalan Mercianin itikad ve düşünceleri hakkında Buhara müftülerinden fetva istediler. Me şhur miiderris Abdulallam Hazret kaierniyle yazılan maracaatta yer alan şu ifadeler oldukça düşündürücüdür. "İnanç ve düşüncesi dört kitabırruzın 9

10 dışında [Fıkhu7-Ekber, Etna, Akaid-i Nesfıge ve Akaid-i Adudisej olan Mercinrye saygı duytnak, arkasında namaz kılmak ve kitaplarını okumak caiz midir?" 1870 yılından itibaren Rusya'da Müslüman mektep ve medreselerinde Rusça olcutınak mecburi oldu. Bu kanun müslümanlar aras ında büyük in6ale yol açtı. Rusça'r öğretecek öğretmenlerin ücretinin de müslüman halka yüklenmesi infialin derecesini arttırdı. Bu hadise ayn ı zamanda Rusya'daki ulemar da karşı karşıya getirmiştir. Zira bamlar zinhar Rusça öğrenmenin haram olduğuna fetva verirken bazalan da cevaz ı yönünde fetva veriyordu. Mercini bu kanun çıkmadan önce Vearyetu'l-Eslafın Mukaddimesinde şöyle demişti: "Yabancı bir idare altında yaşayan müslüman azınlıkların tedbir olarak üç şey öğrenmesi lazımdır. Kendilerini idare edenlerin dillerini, yazılanın ve kanunlanru bilmek gerekir yılında müslüman çocuklara Rusça öğretecek öğretmenleri yetiştirmek amacıyla Kazan'da bir Muallirnler Mektebi kuruhnu ştur. Mercianin bu mektebin açılışında konuşma yapması ve bu mektepte İslam dinini öğretmeyi üstlenmesi, kendisine karşı muhalefetin şiddetine şiddet katınıştır. Buna ragmen Mercani diğer çahşmalan yanında bu mektepteki vazifesini de dokuz yıl siirdünnüştür. Ancak okuldaki gücü yerle şince, Mercini ağırlığtm koyarak kendi milli dil ve yazısını, hatta temel islami bilgileri bilmeyen kimseleri bu okula kabul ettimıemiştir. Bu durum Rus hükümetinin hesab ına geknediği için okul müdürü ile arası açılmış ve sonunda buradan istifa etmek zorunda kalmıştır. HACC SEFERİ Mercini 1880 yılında hacca gitmek üzere İstanbura gelmiş ve burada on iki gün kalmıştır. Kaldığı müddet içinde İstanbul'un bütün kiitüphanelerini gem*, yanında götürdüğü kitaplarını Bayazit Kiitiiphanesine b ırakmıştır. Şeyhulislam Ahmed Esad Efendi, Adliye Nam tarihçi Ahmet Cevdet Paşa, 10

11 Hariciye Naz ın Asım Paşa ile görü şmiiş ve bunlarla uzun sohbetlerde bulunmuştur. Istanbul'dan vapurla İskenderiye'ye giden Mercini yolda bir gün de Izmir'de kalır. İskenderiye'den demiryolu fie Kahire ve Suvey ş'e oradan da vapurla Arabistan'ın Yenba liman ına varır ve buradan develerle Medine'ye ulaşır. 1 Mekke'de pek çok alirnle görüşen Mercini bu hac seferini de kitap haline getirmiştir. Hacc ibadeti bitiminde tekrar deniz yolu ile İstanbul'a gelen Merck" bu gelişinde de dört gün kalır. Sabık Maarif Vekili Münif Paşa ile görüşür. Tarih, coğrafya ve riyaziyat kitaplan sat ın alarak mernleketine döner. Hacdan döndükten sonra Mercani artık yaşlanmıştı, ancak telif ve medrese hayatına devam etti. Mercianin henüz Buhara'da iken talebe okutmaya başladığını, Özbek, Tatar ve Türkmen pek çok talebesi olduğunu söylemiştik. Kazan'a döndükten sonra da bu işe şevkle devam etmiştir. Kendisinin ifadesine göre aralarında pek çok alim ve fazıl kimselerin olduğu iki yüz civarında imam, hatip ve müdetris yetiştirmiştir. Oğlu Burhaneddin Istanbul'dan döndükten sonra babas ının medresesine hoca olmu ştur. Ancak kızları Ğaliye ve Abbase hanımların da en az bir miidenis kadar bilgi sahibi olmaları Mercianin bir ba şka önciilii&nii gösterir. Usul-i Cedidi kendisi başlatınamıştı ancak artık meşru her türlü yeniliğ'in önü aglrnışti. Gaspıralı Ismail Rusya'da ya şayan bütün Türklere hitap edebilecek bir gazete ç ıkarmayı düşündüğünde hem istişare etmek hem de destek toplamak için Kazan'a gelmiştir. Kazareda kime gitse böyle bir işin yariimeyeceğini söylemiştir. Hatta bazı mollglar gazete çıkarmak Rus işidir, böyle şeylerle uğraşmak beyhude zaman israfid ır diyerek Gaspıralfzun bütün şevkini kırmışlardır. Gaspıral Merci'nrye vardığında Mercini de şöyle derniştir: "Efendim sizler terakkiyatımızın yolunu açacak pek mühim bir işe kallaştruşsuuz. Cenab-ı Hakk muininiz olsun. Sakın olasıruz ki nadanlann sözlerine bakıp bu fikirden vazgeçrneyiniz. istikbal hayrolur." 11

12 1889 yılının başlarında yetmiş yıllık hayatının her sardyesini ilme, irfana ve medeniyete adayan bu büyük insan art ık oldukça ihtiyarlanuş hastahldarla mücadele ediyordu. Kendisine hayr- ı halef olarak düşündüğü oğlu Muhammed'in bundan üç yıl önce genç yaşta vefatı da onu oldukça üzmüştil Buna ragmen okumak ve yazmaktan b ılup usanmam ıştı Talebesi Habibu'n- Neccar son demlerini şöyle anlatır. "pstad Mercan1 hazretleti vefat ından iki gün önce beni çağırtmıştı vanp halini sorduğumda bana "halimiz ağır, hastaliğırnız ilerliyor. Hayattan iimidim kesildi" dedi. Dö şeğinde güçlükle yatıyordu. Bana sehpanın üstündeki Mustiiith47-AhbV ı göstererek şöyle dedi: "sizler şu kitapları tutunuz. Biraz yazacak sözlerim kaldı Yazacak kudretim bitti. Küçük Abdulveli Molla'n ın terceme-i hali yazılmadı. Benden sonra onu ya yazarlar ya yazmazlar. Yazılmasa bütünüyle dünyaya geli-nemiş gibi olur. Ben hatınındald ahvalini söyleyeyim siz de yaz ınız." Ve nihayet iki gün sonra 29 Şaban 1306, 18 Nisan 1889 da ruhunu Allah'a teslim etti. Son anlan Kur'an okumakla geçti en son okuduğu ayet Allah bizim ve alemlerin Rabbrdir. Her şey Allah'ın elindedir.!lw KiŞİLİĞI Mercianin otuzu aşkın eseri göz önünde bulundurulacak olursa, çalışmalarını üç konuda yoğunlaştırdığı görülmektedir. Bunlar sırasıyla tarih, kelam ve akaid, filah. Kelam ve filah medreselerde okutulan en temel iki derstir. Ayrıca kelam müslümanlar ın inanç ve düşüncesine şekil verirken fıkıh hayatını ve muarnelatını yönlendinnektedir. Zira eğer toplumun düşüncesi ve hayatı, yaşama tarzı yeniden değerlendirilecek ve sorgulanacaksa bu iki ilimden kaçamazdı 1nAercianin temelde ehl-i sünnet vel-cemaat çizgisini takip ettiği söylenebilir. Ancak ona göre ehl-i sünnet öyle zannedildiği gibi kelam ilminde 12

13 resmedilen inanç esaslarından ibaret değildir. Müslümanlar aras ında en üst kategoride oluşmas ı gereken en önemli birlik inanç birliği olduğu halde kelam, müslümanlar aras ında varolan inanç birliğini ortadan kaldırmıştır. Bu sebeple Mercianin en çok mücadele ettiği husus kelami tartışmaların inanç ve akaid haline gelmesidir. Zira bu tartışmalarda taraf olan kimseler kendi görü ş ve kanaatlerine kar şı çıkan herkesi rahatlıkla küfiir ve dalaletle suçlayabilmektedir. Mercianin Türk-Tatar halk ına en büyük hizmeti tarih sahas ında olmuştur. Türk Tatar halkının Mercini'den önce yazılı bir tarihi yoktur. Medreselerde filah-kelam akaid tahsili gören bir molla olarak Mercini tarih ilmine el atmakla bir taraftan kendi halkına milli bir ruh ve tarih şuuru vermek istemiş bir taraftan da Kazan'da egemen olan dini ve cliinyevi hayatın doğru olmadığına tarihi şahit ldmak istemiştir. Mercianin hem umumi İslam tarihine hem de kendi milli tarihine hizmetleri büyük olmuştur. Zira gerek Vfgettı 'l-eslafta ve gerekse Mustefeidu7- Ahbelı'da Siyasi Tarih, Medeniyet Tarihi, Edebiyat Tarihi, Eğitim Tarihi, Milli Müesseseler Tarihi hatta dil ve folklor tarihi gibi pek çok sahalarda zengin malzemelere per verilmi ştir. Mercianin tarihçiliği kuru bir rivayet değil o bilimsel anlamda tarihçiliğin temellerini atmıştır. Onun bilgi kaynaklar ı sadece halkın dilinde dolaşan haberler değil, terciime-i haller, vasiyetler, mektuplar, fetvalar, hutbeler, icazetnameler, yazma eserler, kitaplattn haşiyelerinde bulunan önemli notlar, akçeler ve kabir ta şları gibi pek çok bilgi kaynağına birlikte başvurmuşlardır. Mercint Kazan, Tatar ve Bulgarların Tarihini yazarken bu eski hanlığın her tarafını gezrniş, eskiden kalma ne kadar mezar taşı, Cali ve tiirbe harabesi varsa hepsini ziyaret etmi ş hatta bazı yerlerde arkeolojik kazılar bile gerçekleştirmiştir. Petersburg Asar-ı Atike cerniyete üyesi de olan Mercini Uygun kitabelerine rahat okuyor ve Rus vak'aniivistlerin kay ıtlarını değerlendirmeyi de ihmal etmiyordu. Bütün bunlarda da önemli olan Mercianin tıpkı İbn Haldun gibi kaleme aldığı yedi ciltlik tarih eserine bir mukaddime yazm ış olmasıdır. 13

14 Mukaddimesinde zaman zaman tarih felsefesi yapan Mercini, ilimler tarihi açısından ilim-ıımran ilişkisini ele almayı da ihmal etmemiştir. Ona göre tarihin birind gayesi maziyi görerek gelece ği kurmaktır. Şahıs ve cemiyetlerin hatalarım gösterip bir daha tekerrar etmemesini sağlamaktır. Tarih bu açıdan bir medrese-i külliye, ilim ve marifetin en önemli kaynağıdır. Mercini mukaddimesinde tarihi olayları tarih felsefesi açısından okuyarak, devletlerin çöldiş sebepleri ve milletlerin çözülrne nedenleri üzerinde de durmuştur. Ona göre be şeri toplumların terakki ve tedennisinin dört ana faktörü vardır. Bunları; sırasıyla coğrafi faktörler, etnik faktörler, siyasi faktörler ve manevi. faktörlerdir. Mesele Mercinrye göre Çuvaş Türlerinin geri kalmalannın sebepleri coğrafidir. Zira orman ile dağ arasında sıkışıp kalm ış bir toplumun düşünce dünyası da dar kalmaya mahlcurndur. 0 bazı Fin kabilelerini önce İslamiyeei seçip sonra Mecusiliğe dönmelerin ide etnik faktörlere bağlarnıştr. Zira bu kabilelerin seciyesi henüz İslamiyeei kabul edecek seviyeye gelmerniştir. Mercint Bulgar devletinin çöküşünü siyasi faktörlere bağlarken, İslam aleminin çözülmesini ise tamamen manevi faktörlerle izah etmi ştir. Merciaye göre Necat, Salah ve terakki ancak ilim ile olur. Her türlü fitne ve fesadın yegane sebebi ilm-i sahihin yokluğudur. İslam dünyasının manevi çöküşünü hazırlayan faktörlerin başında ulum-i diniyye ile birlikte ulum-i hikemiyyeyi yani, felsefe, riyaziyat, tabiiyyat, ve ilahiyat ihmal etmeleri gelir. Zira şeriat ile hikmet hak adh anan ın ikiz çoculdar ıdır. Medreselexin eğitim sisteminin bozulması, avam fikirli ıdemarun ve nadan mollalann kötü rehberliği, buna bağh olarak ulemanın rütbesinin düşük olması yanında kıyametin yalanhğı' na ve nev-i beşerin inlaraz bulacağma olan iman bu manevi çöküşü hazırlayan diğer faktörlerdir. Zira bütün bunlar ilim ve maarifin önündeki en büyük engellerdir. İlim ve maarife dayanmayan manevi bir hayat ın ise hiçbir laymeti-i harbiyesi olmayacaktır. 14

15 Cahil dostların İslamiyet'e verdiği zararı gafil düşmanlar vermemi ştir diyen Mercini bir ba şka eserinde şöyle derniştir: "Biz akla ve hikmete has ım olmayız. Biz hikmet ve marifet ehline düşman olmayız. Biz sırf.asabiyete kapılarak huccet ve burhanla karşımıza çıkan herkesin görüşünü kabul etmek durumundayız. ESERLERİ Şihabuddin Mercianin Tarih-Biyografi, Fıkıh-Usıll ve Akaid-Kelam'a dair irili ufakh yirrnidokuz eseri olduğu bilinmektedir. Bunlardan onaltısı Kazan'da birisi İstanbada bir diğeri Mısır'da basılmış, diğerleri ise başta Vefiyyetul-Esliem altı cildi olmak üzere, hila basılmar beklemektedir. TARİH-BİYOĞRAFİ 1. Vefiyyetul-Eslif ve Tahiyyat ıfl-ahlifi Sekiz büyük ciltten oluşan bu eser Mercini'llin hayatını adadığı büyük eseridir. Teracum-i Ahvil ve Tabakit-ı Ulema'ya dair olan bu eserin sadece birinci cildi basilm ıştır. 2. MuntahabulVefiyye: Yukarıdaki eserde hayatları anlattlan en meşhıır bilginlere tahsis edilmi ş bir seçkidir. Kazan'da basılmıştır. 3. Mustefidul-Al ıbir fi Kazan ve Bulgari: İki cilt olan bu eserin birinci cildi Bulgar devleti ve Kazan Hanl ığır. ım eski hallerini ve hanlarmm terciime-i hallerini, ikinci cildi ise Rus istilasmdan sonraki durumu anlatan bir eserdk. 4. Ğulaktıez-Zaınin fi Tarihi Bulgar ve Kazan: Mustefidu'l- Ahbir'm tamamlarası niteliğinde bir ciltlik bir eserdir. 5. Keşful-Ğıti `anil-absir bi Ağlin Tevirih-i Bulgar:Bu da ayn ı şekilde Mustefidıel-Ahbifın tarnamlaras ıdır. Bulgar hanhğı ile ilgili yaygın yanhşlıldan tashih eden bir eserdir. 15

16 6. Ğurfetu'l-Havalcin fr Marifeti'l-HavakiU: Buhara hanlanrun anlatan bir eserdir. 7. Muhtasaru'n-Nucürnu'z-Zahire fi Ahval-i Mısr vel-kihire: Mısır Tarihine ait eserin muhtasand ır. 8. ilk' nu Ebnai'd-Dehr bi Ahvali Maverarn-Nehr: Buhara ve Semarkand medreselerini anlatan seyahatname türü bir eserdir. 9. Rihlet Hac seyahatini anlatan bir seyahatnamedir. 10. Tenbihu Ebnail-Asr Ali Tenzilıi Enbai Ebrn-Nast Ebu Nast el-kursavfnin Buhara Emini ve ulaması ile aralarında geçen münaka şalaruu anlatan bir eserdir. FIKIH VE USIaL 1. Huzametu'l-Havaşi: Usul-i Fıkh'a dair meşhıır et-tavdih adlı eserin haşiyesidir. Seyyid Şerif Cürcaenin itirazlar ını da içeren bir hişiye olduğu anlaşılmaktadır. 2. Meşairul-Usıll: Kenakddin İbnu'l-Humam' ın et-tahrir'ine, İbnu'l-flacib ve İbn yaptuldan ihtisara benzer bir muhtasardır. 3. Nizuratul-Hakk fi FardiyatiVİşai ve in lem Yeğabi'ş-Şafalc Geceleri kısa olan bölgelerde yats ı namazırun luhrunam gerektiğini anlatan bir kitaptır. eserdir. eserdir. 4. "el-berkul-vemid": Fıkhi meselelere dair polemik türü bir 5. Hakkul-Marife: Oruç,imsak ve iftar konusunda kaleme aldığı bir 16

17 6. Menisikul-Hacc: Hacc ibadetinin yap ılış tarzı ve esran ile ilgili bir risiledir. 7. TezInretu'l-Munib: Müslümanlarla savaş halinde olan ehl-i kestilderinin &hi durumu ile ilgili bir risaledir. ASAİD-KELAM 1. el-hilcmetu'l-biliğa: Bu eser Mercianin Nesefi'nin Akaidine yazdığı bir şerhdir. El-Azbu'l-Furit: Celileddin Devvinenin Akaid-i Adudiyye şerbine yazılmış bir hişiyeciir. 3. Et-Tarikatul-Musla vel-alddetul-husni: Kelam ve Mantilea dair bir risiledir. 4. Hakkul-Beyin: Alem'in hudusu ve kader hakkında bir eserciir. DİĞER ESERLERI eserdir. eserdir. 1. Cevimiu'l-Hikem: Hz. Ali'nin hilcmetli sözlerine ayrılan bir 2. Kitabu'n-Nasiyih: Hayvanlara şefkat hakkında kaleme al ınan bir 3. El-Hakkul-Mubin: Vaaz ve tezkire niteliğinde bir eserdir. 4. El-Feviidu'l-Mulitrıme: Mushafin yazımı hakkında bir eserdir. 17