Filmlerle Sosyoloji. Bülent Diken, Carsten B.Laustsen

Transkript

1

2 Bülent Diken, Carsten B.Laustsen Filmlerle Sosyoloji Filmler asla "sadece film" ya da bizleri eğlendirmeyi ve dolayısıyla dikkatimizi dağıtarak bizi toplumsal gerçekliğimizle ilgili asıl sorunlardan ve mücadelelerden uzaklaştırmayı amaçlayan hafif kurgular değildir. Filmler yalan söylerken bile toplumsal yapımızın can evindeki yalanı söylerler. Bu nedenle, elinizdeki kitabı yanlızca filmlerin toplumsal gerçeği nasıl yansıttığı ya da meşrulaştırdığıyla ilgilenenler değil, toplumlarımızın nasıl olup da kendilerini ancak filmler aracılığıyla yeniden ürettiği konusunda fikir sahibi olmak isteyenler de okumalı. Uzun lafın kısası, tam da bu sebepten dolayı Filmlerle Sosyoloji'yi hemen hemen herkes okumalı. Slavoj Zizek Tarih Toplum Felsefe ISBN-13: Metis Yayınları

3

4 Bülent Diken ve Carsten Bagge Laustsen Filmlerle Sosyoloji Bülent Diken 1964 doğumlu. Üniversite öğrenimini Danimarka'da kent planlaması dalında tamamladı. Halen Lancaster Üniversitesi Sosyoloji Bölümünde öğretim üyesi. Araştırma alanları sosyal teori, siyaset felsefesi, sinema, kentleşme ve göçmenlik üzerinde yoğunlaşıyor. Başlıca kitapları Strangers, Ambivalence and Social Theory (Yabancılar, Müphemlik ve Sosyal Teori, Ashgate, 1998), The Culture of Exception (İstisna Kültürü, Routledge, 2005, Carsten B. Laustsen ile birlikte) ve Nihilism'dir (Nihilizm, Routledge, 2009). Şu sıralar üzerinde çalıştığı kitabın konusu Revolt, Revolution, Critique - The Paradox of Society" (İsyan, Devrim, Eleştiri - Toplum Paradoksu, Routledge, 2011). Carsten B. Laustsen 1968 doğumlu. Üniversite öğrenimini Aarhus Üniversitesi'nde siyasetbilimde yaptı. Halen aynı üniversitenin Siyasetbilim Bölümünde öğretim üyesi olarak sosyoloji dersleri veriyor. Araştırma alanları siyaset teorisi, sosyoloji teorisi, psikanaliz ve sinema üzerinde yoğunlaşıyor. Başlıca kitapları Subjektologi (Öznebilim, Aarhus Universitetsforlag, 2007) ve The Culture of Exception (Routledge, 2005, B. Diken ile birlikte). Şu sıralar B. Diken ile birlikte terörizm konulu bir kitap projesi üzerinde çalışmaktadır.

5 Metis Yayınları İpek Sokak 5, Beyoğlu, İstanbul Tel: Faks: e-posta: Filmlerle Sosyoloji Bülent Diken, Carsten Bagge Laustsen İngilizce Basımı: Sociology through the Projector Routledge, 2007 Bülent Diken ve Carsten Bagge Laustsen, 2007 Metis Yayınları, 2008 Taylor & Francis Group üyesi Routledge tarafından yayımlanmış İngilizce basımın lisanslı çevirisidir. İlk Basım: Haziran 2010 İkinci Basım: Mart 2011 Yayıma Hazırlayan: özge Çelik Kapak Fotoğrafı: Dövüş Kulübü filminden bir sahne (David Fincher, 1999). Kapak Tasarımı: Emine Bora Dizgi ve Baskı Öncesi Hazırlık: Metis Yayıncılık Ltd. Baskı ve Cilt: Yaylacık Matbaacılık Ltd. Fatih Sanayi Sitesi No. 12/ Topkapı, İstanbul Tel: ISBN-13:

6 Bülent Diken Carsten Bagge Laustsen Filmlerle Sosyoloji Çeviren: Sona Ertekin metis

7

8 İÇİNDEKİLER Teşekkür 9 Sunuş: Toplumsalın Kalbindeki Film Slavoj Zizek 11 1 Giriş: Sinema ve Toplumsal Teori 17 2 Hamam: Şark'ın Posta Ekonomileri 41 3 Sineklerin Tanrısı: Kin Sosyolojisi 71 4 Tanrı Kent: Toplumsal İlişki(sizlik) olarak Kamplaştırma 99 5 Dövüş Kulübü: Ağ Toplumunda Şiddet Brazil: Hatadan Teröre Hayat Güzeldir: Auschwitz'in Hayaleti Sonsöz: Post-Politikaya Karşı Estetik 203 Kaynakça 211 Dizin 223

9 TEŞEKKÜR UFUK AÇICI tartışmaları için Niels Albertsen, Alison Armstrong, İhsan Metin Erdoğan, Poul Fletcher, Leon Gurevitch, Civan Gürel, Mark Lacy, Nayanika Mookherjee, Jackie Stacey, Majid Yar, Rodanthi Tzanelli ve İskandinav Yaz Okulu ile Sosyologlar Forumu katılımcılarına müteşekkiriz. Kitabın farklı bölümlerinde, yaptıkları yorumlardan çok faydalandık. Ayrıca, bu projeye verdiği destekten dolayı Jens Blom Hansen'e çok teşekkür ederiz. Helle Bundgaard, Marianne Hoffmeister, Else L0vdal Nielsen ve Mette Ahlers Marino bizden teknik desteğini hiç esirgemedi. Bu yüzden hepsine ayrı ayrı teşekkür borçluyuz. Kitabın bazı bölümleri daha önce Alternatives 31(4): (2006), City 9(3): (2005), Journal for Cultural Research 4 (4): (2002) ve 9(1): (2005), Millennium 30(3): (2001 )'de yayımlanmıştı. Bu denemelerin yeniden yayımlanmasına izin verdikleri için teşekkür ederiz. Bülent Diken ve Carsten Bagge Laustsen Aralık 2006

10

11 SUNUŞ Toplumsalın Kalbindeki Film BÜLENT DİKEN ve Carsten Bagge Laustsen'in Filmlerle Sosyoloji başlıklı çalışmasının teorik ve politik duruşunu açıklamanın en iyi yolu belki de 11 Eylül'ün beşinci yıldönümü vesilesiyle gösterime giren iki Hollywood prodüksiyonuna odaklanmaktan geçiyor: Paul Greengrass'ın Uçuş 93 / United 93 adlı filmi ve Oliver Stone'un yönettiği Dünya Ticaret Merkezi / World Trade Center. Burada ilk göze çarpan şey, her ikisinin de mümkün olduğunca Hollywood karşıtı bir duruş sergilemeye çalışması: her ikisi de sıradan insanların cesaretine odaklanıyor; göz alıcı yıldızlar, özel efektler, kahramanlık gösterileri yok; yalnızca sıradan insanların sıradışı şartlar altında basit ve gerçekçi bir tasviri söz konusu. Kuşkusuz bu filmlerin sahici bir tarafı da var - filmlerin sansasyon yaratma merakından kaçınmasını, gösterişsiz ve sade üslubunu eleştirmenlerin büyük çoğunluğunun nasıl da ağızbirliği yapmış gibi övdüğünü hatırlayın. İşte bizim şüphelenmemizi gerektiren şey de bu sahiciliğin ta kendisi: Kendimize acilen bunun hangi ideolojik amaçlara hizmet ettiğini sormamız gerekiyor. Burada üç şeyi belirtmek gerekiyor. Birincisi, her iki filmin de birer istisnaya odaklanmış olduğu: Uçuş 93 kaçırılan dört uçaktan sadece biri, teröristlerin hedefi vuramadığı tek uçak hakkında. Dünya Ticaret Merkezi ise enkazdan kurtarılan yirmi kişiden ikisinin öyküsünü anlatıyor. Böylelikle, özellikle de Uçuş 93'te, felaketin kendisi bir çeşit zafer haline getiriliyor; yolcular, kesin bir ölümle karşı karşıya oldukları bir durumda ne yapacakları sorusuyla yüzleştiriliyor. Onların verdiği kahramanca karar şu: Eğer kendimizi kurtaramayacaksak, en azından başkalarının hayatını kurtarmaya

12 12 FİLMLERLE SOSYOLOJİ çalışalım - bu nedenle, uçağı hava korsanlarının belirlediği hedefi vurmadan önce yere indirmek üzere pilot kabinine hücum ediyorlar (yolcuların İkiz Kuleler'i vuran iki uçaktan zaten haberi var). Peki böyle bir istisnanın öyküsünü anlatmak neye yarıyor? Spielberg ün Schindler'in Listesi / Schindler's List filmiyle bir karşılaştırmaya gitmek bu noktada faydalı olabilir: Filmin sanatsal ve siyasal anlamda başarısızlığı ortada olsa da, kahraman olarak Schindler'in tercih edilmesi doğru bir seçimdi; zira Yahudilere yardım etmek için bir şeyler YAPMIŞ bir Alman'ın resmedilmesi, aslında hem bir şeyler yapmanın mümkün olduğunu kanıtlıyor, hem de bir şey yapmanın imkânsız olduğunu öne sürerek hiçbir şey yapmamış olanları etkili bir şekilde kınamayı mümkün kılıyor. Uçuş 93' ün ise bunun aksine isyana odaklanması, bizi asıl soruları sormaktan alıkoyuyor. Aklımızdan basit bir deney yapalım ve iki filmi de başka türlü hayal edelim: Diyelim ki Uçuş 93, American Airlines'ın 11 sefer sayılı uçuşunu (veya hedefini vuran başka bir uçağı) ve bu yolcuların öyküsünü anlatsın; DTM de İkiz Kuleler'in enkazı altında uzun süre ıstırap çekip ölen iki polis ya da itfaiyecinin öyküsü olarak yeniden çekilsin. Bu versiyonları işledikten sonra, bu korkunç suçu bir biçimde meşrulaştırmak ya da "anlayışla" karşılamaktan ziyade, durumun asıl dehşetiyle yüz yüze gelir ve düşünmeye, kendimize böyle bir şeyin nasıl olabildiğine ve ne anlama geldiğine dair ciddi sorular sormaya mecbur kalırdık. İkincisi, her iki filmde de belirgin biçimsel aykırılıklar var: Bu anlar, filmlerin esasen sade ve gösterişsiz üslubuna da uymuyor. Uçuş 93 bir otel odasında dua edip hazırlanan hava korsanlarıyla başlıyor. Sert görünüyorlar, hepsi birer ölüm meleğini andırıyor - jeneriğin hemen ardından gelen sahne de bu izlenimi destekliyor: Manhattan'ı gece, tepeden gördüğümüz panoramik çekim eşliğinde, hava korsanlarının duaları duyuluyor; korsanlar adeta hasat kaldırmak üzere dünyaya inmeye hazırlanıyorlar. Benzer şekilde DTM'de de kulelere çarpan uçakların doğrudan bir görüntüsü yer almıyor; tek gördüğümüz şey, felaketten saniyeler önce polislerden biri kalabalık bir sokaktayken, kalabalığın üzerinden hızla geçen meşum bir gölge - ilk uçağın gölgesi. (Üstüne üstlük, polis-kahramanlar enkaz altında kaldıktan sonra, kamera Hitchcockvari bir hareketle uzaklaşıyor ve gökyüzünden bütün New York'un "tanrısal" bir manzarası-

13 SUNUŞ: TOPLUMSALIN KALBİNDEKİ FİLM 13 nı gözler önüne seriyor.) Gerçekçi gündelik yaşamdan, dünyayı tepeden gösteren bu bakış açısına doğrudan geçiş her iki filme de -sanki saldırılar tanrısal bir müdahalenin eseriymiş gibi- tuhaf bir dinsel çağrışım yüklüyor. Peki bunun anlamı nedir? Jerry Falwell ve Pat Robertson'ın 11 Eylül saldırılarına verdikleri ilk tepkiyi hatırlayın: Onlara göre Amerikalıların günahkâr yaşamlarından dolayı tanrı koruyucu elini ABD'nin üzerinden çekmişti; hedonist materyalizmi, liberalizmi ve yoldan çıkmış cinselliği suçluyor, Amerika' nın hak ettiğini bulduğunu iddia ediyorlardı. Amerika'nın "liberalliğine" yöneltilen suçlamanın, Müslüman Öteki'nin yanı sıra tam da Amerikan taşrasının kalbinden gelmesi elbette düşündürücü. Uçuş 93 ve DTM gizliden gizliye bunun tam tersini yapıyor ve 11 Eylül'ü felaket kılığında bir nimet, bizleri yaşadığımız ahlaki çöküntüden kurtarıp içimizdeki iyiliği ortaya çıkaracak tanrısal bir müdahale olarak okuma eğilimi gösteriyor. DTM kadraj dışı konuşmalarla, İkiz Kuleler felaketi gibi korkunç olayların insanların içindeki kötülüğü VE iyiliği -cesareti, dayanışmayı, topluluk için fedakârlıkta bulunmayı- ortaya çıkardığı mesajıyla sona eriyor. İnsanlara yapabileceklerini hayal bile edemeyecekleri şeyleri gerçekleştirebileceklerini gösteriyor. Felaket filmlerine duyduğumuz hayranlığın alttan alta sürmesinin sebeplerinden biri de bu ütopik bakış açısı: Neredeyse toplumsal dayanışma ruhunu canlandırmak için büyük bir afete ihtiyacımız varmış diyeceğiz. Bu da bizi son ve asıl can alıcı noktaya getiriyor: İki film de sadece olaylara dair politik bir tavır sergilemekten değil, olayı daha geniş bir siyasi bağlamda ele almaktan bile kaçınıyor. Uçuş 93 teki yolcuların ve DTM'deki polislerin büyük resim hakkında bir fikirleri yok - birdenbire kendilerini dehşet verici bir durumun ortasında buluyor ve ellerinden geleni yapmak zorunda kalıyorlar. Bu "bilişsel haritalama" eksikliği hayati önem taşıyor: Filmlerin ikisi de Tarih'in ortada görünmeyen Neden, acıtan görünmez Gerçek olarak acımasızca hayatlarına dalmasından mustarip sıradan insanları anlatıyor. Filmde yalnızca felaketin feci sonuçlarını görüyoruz. Ancak felaketin sebebi öyle soyut ki DTM'yi izlerken insan kolaylıkla İkiz Kuleler'in kuvvetli bir deprem yüzünden yıkıldığını düşünebilir. Hatta biraz daha ileri gidip, aynı filmin 1944 yılında müttefiklerin her tarafı yakıp yıkan bombalı saldırısının ardından Almanya

14 14 FİLMLERLE SOSYOLOJİ nın büyük şehirlerinden birinde geçtiğini düşünebiliriz. (O dönemle ilgili bir televizyon belgeselinde, 1944 yılında Almanya'nın elinde kalan birkaç askeri uçakla şehirleri savunan ve hayatta olan kimi Alman pilotları, Nazi rejimiyle alakaları olmadığını, politikadan tamamen uzak durduklarını, sadece cesurca ülkelerini savunduklarını iddia ediyorlardı.) Ya da aynı filmin güney Beyrut'ta bombalanan çok katlı bir binada geçtiğini varsayalım. En önemlisi de bu zaten: Olay orada GE ÇEMEZ. Böyle bir film "ustalıkla terör propagandası yapan Hizbullah yanlısı bir film" diye bir kenara itilirdi (aynı Almanya'da geçtiğini hayal ettiğimiz film gibi). Bu da iki filmin ideolojik ve politik mesajının, aslında politik bir mesaj vermekten kaçınmalarında gizli olduğunu gösteriyor; bu kaçınma hali ise insanın kendi hükümetine karşı içten içe duyduğu GÜVENLE destekleniyor - "düşman saldırdığında, üzerine düşeni yapmalısın". İşte bu gizli güven duygusu, Uçuş 93 ve DTM'yi, Stanley Kubrick'in yönettiği Zafer Yolları / Paths of Glory gibi acı ve ölümle karşı karşıya gelen sıradan insanları (askerleri) anlatan pasifist filmlerden tamamen ayırıyor. İnsanların duydukları acı, burada düpedüz belirsiz ve manipüle edilmiş bir Neden uğruna anlamsızca kendini feda etmek olarak gösteriliyor. Sherlock Holmes'un Arthur Conan Doyle'un "Gümüş Şimşek" kitabındaki meşhur hazırcevaplığında olduğu gibi: "Burada dikkatimi çekmek istediğiniz herhangi bir husus var mı?" "Var, geceleyin gerçekleşen tuhaf köpek hadisesi." "Köpek gece boyunca hiçbir şey yapmadı ki. " "İşte tuhaf hadise de buydu," dedi Sherlock Holmes. İnsan DTM ile ilgili ancak şunları söyleyebilir: "Hani filmde tuhaf bir terörist saldırı olayı vardı ya!" "Ama bir terörist saldırı görmedik ki." "İşte tuhaf olan olay da oydu zaten." Bu da bizi başladığımız yere, sade ve gerçekçi bir tavırla sıradan insanları anlatan iki filmin "somut" karakterine götürüyor. Felsefeyle ilgilenen hemen herkes, Hegel'in "soyut" ve "somut" karşıtlığını sezgisellikten uzak bir biçimde nasıl ele aldığını bilir: Gündelik dilde genel kavramlar "soyut" olarak adlandırılır, buna karşılık gerçekte var olan münferit nesne ve olaylar "somut" sayılır. Hegel de ise tam tersi söz konusudur; "soyut" olan dolaysız gerçekliktir ve bu gerçekliği "somut" ha-

15 SUNUŞ: TOPLUMSALIN KALBİNDEKİ FİLM 15 le getirmek, ona anlam kazandıran karmaşık evrensel bağlama başvurmak anlamına gelir. İşte bu iki filmin asıl sorunu da burada yatıyor: tam da "somut" oldukları noktada "SOYUT"lar. Yaşam mücadelesi veren somut bireylerin gerçekçi anlatımı, yalnızca ucuz ticari bir gösteriden kaçınma değil, olayın tarihsel bağlamını yok etme işlevi de görüyor. Ve beş yıl sonra geldiğimiz nokta işte bu: 11 Eylül'ü geniş bir anlatı içinde konumlandırmaktan, bu olayın "bilişsel haritasını" çıkarmaktan âciziz hâlâ. Bu kısa tahlilden çıkarılacak ders, Diken ve Laustsen'in takdire şayan kitabında derinlemesine ele alınmış: Bir film asla "yalnızca bir film" ya da bizi eğlendirmeyi ve dolayısıyla dikkatimizi dağıtarak bizi asıl sorunlardan ve toplumsal gerçekliğimiz içindeki mücadelelerimizden uzaklaştırmayı amaçlayan hafif bir kurgu değildir. Filmler yalan söylerken bile toplumsal yapımızın canevindeki yalanı anlatırlar. Bu nedenle de bu kitabı yalnızca filmlerin toplumsal gerçeği nasıl yansıttığı ya da meşrulaştırdığıyla ilgilenenler değil, toplumlarımızın nasıl olup da kendilerini ancak filmler aracılığıyla yeniden ürettiği hakkında fikir sahibi olmak isteyenler de okumalı. Uzun lafın kısası, tam da bu sebepten dolayı Filmlerle Sosyoloji'yi hemen hemen herkes okumalı. Hatırlarsanız Matrix'ın o unutulmaz sahnesinde Neo kırmızı hap ile mavi hap arasında seçim yapmak zorundaydı: Ya Gerçeğe doğru travmatik bir uyanışı göze alacak ya da Matrix'in kontrolündeki yanılsamayı yaşamaya devam edecekti. Neo, Hakikati seçti. Buna karşılık filmdeki en aşağılık karakter, isyancıların arasındaki muhbir, Matrix ajanı Smith'le bir konuşması sırasında çatalıyla bifteğinden lezzetli güzel bir parçayı kaldırıp şöyle diyordu: "Biliyorum bu sadece sanal bir yanılsama, ama tadı gerçek gibi olduğu sürece umurumda bile değil." Bu kitabı okumak ya da okumamak, kırmızı ve mavi hap arasındaki tercihin ta kendisi. Slavoj Žižek

16

17 1 GİRİŞ Sinema ve Toplumsal Teori Bu kitap en az üç farklı şekilde okunabilir. Birincisi, toplumsal teori yaparken filmleri analiz etme yolunda bir çaba olarak... İkincisi, toplumsal teori kapsamındaki bir dizi önemli alan ve kavramla bir yüzleşme olarak... Üçüncüsü de filmlerin analiz araçları olarak kullanıldığı bir sosyal teşhis girişimi olarak.

18

19 Hem sihirli hem de gerçekçi bir tarafı olan, tüm büyüleyici-etkileyici gelişmeleri bünyesinde barındıran sinema, embriyogenetik potansiyelinde dünyanın tüm imgelerini barındıran muazzam bir arketipik rahmi andırıyor (Morin 2005: 169). ON DOKUZUNCU yüzyılın sonuna doğru, neredeyse aynı anda iki yeni makine gün ışığına çıktı: Lumière kardeşlerin sinematografı ve uçaklar (bkz. Morin 2005). Her iki teknoloji de hareket olanağı sağlıyordu, farklı mekânlar arasında hareketi mümkün kılıyordu. Uçak insanın en eski rüyasını, kanat takıp uçmayı gerçekleştirirken, sinematografın katkısı görüntüleri olabildiğince gerçekçi bir şekilde yansıtmakla sınırlıydı. Ne var ki çok geçmeden roller değişti. Uçak kullanışlı bir seyahat, ticaret ve savaş aracı haline gelirken, gündelik yaşamdan kaçmayı mümkün kılan sinema gitgide rüyalar üreten bir kaynağa dönüştü (a.g.y. 5-6). Dolayısıyla günümüzde sinema çoğu zaman rüyalarla kıyaslanıyor, Hollywood bir "rüya fabrikası"na benzetiliyor. Üstelik rüya gördüğümüz sırada fiziksel olarak hareketsiz kalırken, duygusal ve görsel anlamda yaratıcı ya da aktif oluruz. Benzer şekilde sinemada da fiziksel olarak hareketsiz, ancak duygusal olarak hareketli bir "psikolojik bedensel farkındalık" içindeyizdir (a.g.y. 97). İşte sinemaya özgü en can alıcı deneyim de burada yatar: Sinema, insanın kendisinden ayrılıp bir başkası olmasını mümkün kılar. Olduğu yerde göçebeye dönüşmesine olanak sağlar. Toplumsal tahayyülü derinleştirir, hatta kimi durumlarda toplumsal gerçekliğin bir adım ilerisinde olmayı, henüz atılmamış adımların sonuçlarını tasavvur

20 20 FİLMLERLE SOSYOLOJİ etmeyi mümkün kılar. Diğer bir deyişle sinema sanal olanın, gelecek bir toplumun göstergesi olabilir. Bu nedenle de toplumsal gerçeklik kimi zaman sinemanın sanallığının bir ürünü gibi görünebilir, sinemanın gerçekliği değil de gerçekliğin sinemayı yansıttığına dair tekinsiz bir izlenim yaratır. Bu izlenim Eylül 2001 'de, tüketim toplumunun sosyal "gerçekdışılığına" karşı şiddetli bir tepkinin (başkahramanların, arkalarında binaların havaya uçtuğu feci bir yıkım orjisi sırasında el ele yürüdüğü) "romantik" bir final sahnesinde doruğa ulaştığı Dövüş Kulübü / Fight Club filmi üzerine bir makaleyi tamamladıktan sonra iyice hissedilir oldu. Makaleyi tamamlayıp bir dergiye gönderdik; bundan yalnızca birkaç hafta sonra, 11 Eylül'de film tabiri caizse zihnimizde sinsice kol gezmeye başladı. Sanki Dövüş Kulübündeki şiddet fantazisi, yani gerçek bir olaya dayanmayan şiddet imgesi ile tam karşıtı olan gerçek terör, yani hayal edilemeyen yüce bir olay, imgesi olmayan bir şiddet kesişme noktasına gelmişti. Kötülük dosdoğru perdeden gelmişti adeta. Filmin yalnızca bir gerçekliğin imgesi, toplumsal bir olgunun gölgesi ya da görüntüsü olmadığı, bunun tam tersinin gerçekleştiği hissiyle baş başa kaldık: Gerçekliğin kendisi bir görüntünün görüntüsü, bir gölgenin gölgesi haline gelmişti. İnsan böyle bir gölge oyunundan nasıl bir anlam çıkarabilir? Belki de bu anlamda ilk girişim, Platon'un insanlığı bir mağarada zincirlenmiş, kendi cehaleti yüzünden kapana kısılmış ve bunun ötesinde bir âleme ulaşma olanağından bihaber olarak tasvir ettiği mağara alegorisiydi. Burada mağara, gerçekler âlemi ve simulakranın ardındaki Biçimler karşısında bir imgeler dünyasını, simulakrum ya da gerçekdışılık dünyasını temsil eder. Platon a göre özneler bu Biçimlerin bilgisine sahip olmadıkları sürece, bir ateşin gölgelerinin üzerine düştüğü mağara duvarından başka hiçbir şey göremeyen zincirli esirler gibidirler. Esir/özne, gerçek nesneleri gölgelerden ayırt edemediği için yalnızca yansımaları görmeye ve yankıları duymaya mahkûmdur. Brians'ın (1998) Baudry'nin klasik makalesinin (1974) izinden giderek belirttiği gibi, "Platon günümüzde yaşasaydı, ateşin yerine projektörü, gölgesi duvara yansıyan nesnelerin yerine film şeridini, mağara duvarındaki gölgelerin yerine perdede gösterilen filmi, yansıma ve yankının yerine de perdenin ar

21 GİRİŞ: SİNEMA VE TOPLUMSAL TEORİ 21 dındaki hoparlörleri koyarak hantal diyebileceğimiz mağara metaforunu bir sinema salonu metaforuyla değiştirirdi belki de." Önünde sonunda sinema gerçekliğin kendisinden ziyade yalnızca belli belirsiz bir temsili değil midir? Asıl mesele, bu sorunun iki tür varlık -edimsel (gerçeklik, toplum) ve sanal (kopya, sinematografik imge)- olduğunu varsayması ve ilkine, yani edimsel olana asli bir nitelik isnat etmesidir. Önce gerçeklik ve ardından da kopyası/temsili. Toplumsal teori çoğu zaman bu hiyerarşiye kanıyor ve nitekim sinemayı toplumsalın aynası gibi görüyor. Buna karşılık biz bu çalışmada, toplumsal teoriye sinema açısından bakarken "popüler sosyolojik" diyebileceğimiz bir yaklaşım benimsiyoruz. Bunu yaparken de sinema/gerçeklik ya da imge/beden gibi ayrımları bir yana bırakıyoruz. Diyalektik açıdan bakarsak, sinema hayattır ve hayat da sinemadır, ikisi de birbirinin hakikatini anlatır. Platon'un meselesi aslında temsilin kendisi değil de çarpıtılmış ve saptırılmış temsildir. Diğer bir deyişle burada söz konusu olan sadece öz ve görüntü, orijinal ve kopya arasında bir karşıtlık değildir; bu mesele gerçeklik ve temsil ya da "toplumsal olgu" ve sinemasal imge arasındaki ayrımdan ibaret değildir. Platon esasen iki imge arasında ayrım yapar: kopya ve simülakra. Kopya saf Biçimlerin, İdeaların benzerlik temelinde doğru bir temsiliyken, simülakra saf Biçimlerden bir ayrılma ya da sapmaya işaret eden sahte ya da uygun olmayan görüşlerden başka bir şey değildir (Deleuze 1989: 256). Kopya, benzerlik taşıyan bir imge, simulakrum ise benzerlik taşımayan bir imgedir. Bu kavrama, büyük ölçüde Platonculuktan ilham alan ilmihaller aracılığıyla aşina olduk. Tanrı insanı kendi suretinde ve kendine benzeyecek şekilde yarattı. Ne var ki insan günah işleyerek bu benzerlikten mahrum oldu, fakat sureti aynı kaldı. Bizler simülakra olduk (a.g.y. 257). Diğer bir deyişle, asıl karşıtlık temsil (benzerlik ya da özdeşlik fikrine dayanan iyi imgeler) ile simülakra (farklılık fikrine dayananlar) arasında. Öte yandan biz bu kitapta sinemaya temsiliyetçi olmayan bir bakış açısıyla yaklaşıyoruz: Sinema yalnızca toplumsalı yansıtmakla kalmaz, aynı zamanda izleyicileri makinemsi (machinic), manevi bir karşılık vermeye sevk ederek toplumsalın Sanal'a açılmasını sağlar. Edimsel ile sanalın diyalektiğini elzem kılan da

22 22 FİLMLERLE SOSYOLOJİ budur zaten. Genel olarak hayat ve özel olarak da toplumsal hayat hiçbir zaman tümüyle gerçekleşmez. Var olan, edimsel toplumsallık ile sanal toplumsal "olaylar", yani cisimsiz etkiler ya da edimsel değilse de gerçek olan "kendilikler" bir arada bulunur (a.g.y. 4). Toplumsalı toplumsal yapan yalnızca edimselleşmiş yapıları, katmanlaşmaları ve bölümleri değil, edimselleşmeden de önem taşıyan sanal potansiyelleridir. Dolayısıyla önemli olan, toplumsal gerçeklik ile sinema arasındaki etkileşimli yüzeydir; burada sanal yoğunluklar tını bulur, sinemanın yüzey etkileri toplumsal dünyayı tekrar kovar. Deleuze'un ortaya koyduğu üzere, edimsel ile sanalı hem birleştiren hem de ayıran bu yüzey, duyunun da kaynağıdır. Ancak duyu anlamla karıştırılmamalıdır. Özne ve yapılara dayanan anlamın aksine, duyu gayrişahsi, kendini sürekli yeniden üreten makinemsi süreçlerle ilgilidir. "Bedensel durumlardan kaynaklanan, "cisimsiz bir olaydır" duyu (a.g.y. 187). Diğer bir deyişle gösterenin yasası dışında kalır ya da "kavramdışıdır". Yani göstermez (asignifying) ve dolayısıyla genel bir duruma, belli imge ve inançlara ve genel kavramlara indirgenemez. Duyu "ne söz ne de cisimdir, ne sezilen ne de akıl yoluyla kavranan bir temsildir" (a.g.y. 19). Burada önerme ile durum arasında, öznelerle nesneler arasında bir ayrımın olmadığı paradoksal bir alan söz konusudur. "Dış-mahrem", yani hem önermeye hem de temsil ettiği şeye hem dışsal hem de yakın olan duyu, her ikisinde de "ayakta kaldığı" gibi ikisinden de sıyrılır. Toplumsalla ilişkisi bağlamında sinema sanal, gelecek bir topluma işaret eder; bu toplum mevcut değildir ama fiili toplumla el ele gider. Filmlerdeki kişiler ya da durumların var olduklarını söyleyemeyiz, bunlar daha ziyade cisimsiz kendilikler olarak ayakta kalır veya "bulunurlar" (a.g.y. 5). Dolayısıyla biz, sinema ve toplumsal teori arasındaki ilişkiyi ele almak yerine, filmleri edimselleşmemiş ama gerçek fenomenler, "toplumsal olgular" olarak incelemekle ilgileniyoruz. Sinema ile toplumsallığın ilişkisini sanallaştırmaya (toplumsala dair imgeler üretmeye) ya da edimselleştirme- ye (imgenin "toplumsallaştırılmasına", simgesel unsurun ya da imgenin "gerçekliğe" dahil edilmesine) dayalı çift yönlü bir ilişki olarak görmek gerekir. Bu anlamda sinema bize toplumsalın aşkın bir çözümlemesini sunar. Yalnızca edimsel "toplumsal olgularla" değil,

23 GİRİŞ: SİNEMA VE TOPLUMSAL TEORİ 23 ampirik alanı aşan sanal kendiliklerle de ilgilenen bir çözümlemedir bu. Bu bakımdan sinema, toplumsal teşhise değerli bir katkıda bulunur, bulunabilir. Buna bağlı olarak toplumsal teori de (toplumsal) dünyayı farklı, daha duygulanımsal ve daha yoğun bir şekilde kaydetmenin bir yolu olarak sinema aracılığıyla Sanal ile ilişki kurma olanağına sahiptir. Sosyoloji ve Mütekabiliyet Meselesi Sosyoloji bilimi, gerek sinemayla karşılaşmadan önce gerek karşılaştıktan sonra, her daim temsil sorunuyla, temsil ile gerçeklik arasındaki ilişkinin nasıl kurulacağı meselesiyle meşgul olmak durumunda kalmıştır. Çoğu zaman bu meseleyi mütekabiliyet açısından ele almıştır: Temsil, temsil edilen gerçekliğe üç aşağı beş yukarı tekabül ediyorsa, amaç mümkün olduğunca tam temsiller inşa etmek olmalı. Bu bakış açısına göre sinema toplumsal yaşamı ancak dolaylı, sanatsal bir şekilde yansıtır. Biz sosyologlar, filmler üzerine daha sosyolojik bir katman ekleyerek sinemacıların yanıltıcı görüşlerini "yeniden yazmayı" belki de kendimize görev saymalıyız. Eğer karakterler kendi bireysel yaşamlarından daha geniş, daha dolu ve daha köklü toplumsal alanlara dahil olduklarını gösterecek şekilde davransalardı, filmler de daha zengin ve daha gerçekçi olurdu. Bunu yapmak için, yönetmenin yarattığı kurgusal dünyanın sınırları dışına çıkmamız gerekiyor (Dowd 1999: 329). Demek ki sinema sosyolojik açıdan aydınlatılmayı bekleyen ikincil bir meşgaledir. Bu açıdan bakıldığında sinemacı ile sosyolog rekabet içindedir, zira ikisi de toplumsal yaşamın temsillerini ortaya koyarbereket versin ki bu sosyologun kolaylıkla kazanacağı bir oyundur, ya da en azından öyle görünür. Ne olursa olsun, sinemacılar toplumsal yaşamın profesyonel gözlemcileri değildir! Dolayısıyla, böyle basmakalıp bir yaklaşım sinemayı ya sosyolojinin bir alt dalına, bir "sinema sosyolojisine" ya da öğretmeyi ve öğrenmeyi tetikleyen bir eğitim aracına indirger (Demerath III 1981; Burton 1988). Hiç şüphesiz, sinema bugün toplumsal farklılıklara dair bilgilerin yayılması açısından en önemli alanlardan biri. Deleuze'un söylediği gibi "kitlelerin çağdaş sanatı" olan (1989: ), birçok insan tarafından izlenen ve hararetle tartışılan sinema muazzam bir

24 24 FİLMLERLE SOSYOLOJİ denkleştirici. Gerçekten de filmler toplumsal konulara popüler bir giriş haline geldikçe ve görsellik kadar şiirsellik açısından da cesaret gösterdikçe, toplumsal teori de sinema ile eleştirel bir ilişki kurmaktan kaçınamaz. Sinema çağdaş toplumsal ilişki(sizlik)leri ve bununla beraber bireylerin en mahrem veya en aleni arzularını ve korkularını şekillendirme açısından belirgin bir güce sahiptir. Bir bakıma sinema, bir tür toplumsal bilinçdışı işlevi görür: Toplumsal incelemenin nesnesini yorumlar, türetir, yerinden eder ve eğip büker. Sinema yalnızca toplum üzerine bir fikir sunmaz, resmettiği toplumun ayrılmaz bir parçasıdır. Gelgelelim sinema yalnızca bir dış gerçekliği yansıtmaz/eğip bükmez, aynı zamanda toplumsal yaşamın önüne muazzam bir olanaklar evreni serer. Bu bakımdan sinema çoğu zaman, değişen toplumsal biçimlerle yapılan bir deney niteliği taşır. Yaşadığımız toplum göstergeler, imgeler ve gösterge sistemleriyle daha da ilgilenir hale gelen, gitgide "sinemalaştırılan" bir toplum. Dolayısıyla gerçeklik gitgide daha çok sahneleniyor, toplumsal üretim ve gündelik deneyimler de sahnelenen sinemasal emsallerine göre değerlendiriliyor (bkz. Denzin 1995: 32). Morin'in iddia ettiği üzere, insan bir "homo sinematografikus" haline geliyor (2005: 3). Toplumsallaşmak, bugün büyük ölçüde imgeler oluşturmak ve tüketmek demek. Sinemanın birincil gizemi de bu: aşikârlığı. "Şaşırtıcı olan, [sinemanın] bizi şaşırtmaması. Aşikâr olan 'gözümüzün içine bakıyor', kelimenin tam anlamıyla 'bizi kör ediyor'" (a.g.y.). Bizi kör ederek toplumun sinemalaştığı gerçeğini görmemizi engelliyor. Burada söz konusu olan yalnızca gerçek olanın gerçekliği değil, sinemanın gerçekliği. Disneyland'e benziyor biraz: Bugün eğlence parkları hayatın tamamıyla disneyleştirildiğini maskeleyen bir mazeret sadece. Sinema için de aynı şey geçerli: Bugün yapılan filmler, her şeyi -toplumsal ve siyasi yaşam, genel manzara, savaş, vb-ele geçiren sinema biçiminin gözle görülür alegorilerinden başka bir şey değil, sadece sinema perdesi için senaryolaştırılan koca bir yaşam biçimi. Sinemanın yok olmasının sebebi de şüphesiz bu: gerçekliğin içine girmiş durumda. Gerçeklik sinemanın, sinema da gerçekliğin avuçlarında kayboluyor. Her ikisinin de kendi özgüllüğünü yitirdiği ölümcül bir aktarım bu (Baudrillard 2005: 124-5). Biz bu kitapta sosyoloji ile sinema arasındaki yüzeyde iz sürerek ikisi arasında bir titreşim bulmaya çalışıyor, sosyolojik kavramlar

25 GİRİŞ: SİNEMA VE TOPLUMSAL TEORİ 25 ile sinematografik imgeler arasında gidip geliyoruz. Bu iki faaliyet arasında ayrımda birlik ve birlikte ayrımı mümkün kılan şey yaratıcılık, anlam yaratmak. Ve biz de sosyolojik bir üslupla anlam yaratmak istiyoruz. Yani sosyolojik bilgileri sinemaya uygulamıyoruz, sinemayı sosyolojik amaçlar için kullanarak sosyoloji yapıyoruz (bkz. Tomlinson ve Galeta 1989: xv). Yeni film çalışmaları ya da sinema teorileri üretmek amacında değiliz, bizim projemiz sosyolojik bir proje. Bununla beraber sinemanın sosyolojiye indirgenebileceğine ya da yalnızca sosyoloji aracılığıyla araştırılabileceğine inanıyor da değiliz. Aynı zamanda sinemayı sinemasal olarak araştırmakla da ilgileniyor, sosyolojinin sinemayla yüzleşerek nasıl değişebileceği sorusu üzerinde de duruyoruz. Dışarıdan bir okumayla, kültürel bir ürün olan filmin bir belirleyici toplumsal etkenler "ağı" içinde konumlandırılabileceği ve bu gibi sosyolojik araştırmalara konu olabileceği söylenebilir. Ancak içeriden bir okuma, sanatsal bir ürün olan filmin böyle bir ağa indirgenemeyeceği fikrinden yana olacaktır. Bir sanat eseri olarak her film, kendi toplumsal ağını, üretim ve alımlama koşullarını aşan belli bir fazlalığa, yoğunluğa sahiptir. Zaten sinemayı sanat yapan da bu yoğun fazlalığı, anlam yaratma kapasitesidir. Bu yüzden, sinemanın sanatsal yanının hakkını veren ustalıklı yorumlar getiremedikleri sürece, analitik sosyoloji kavramları da bu fazlayı tam olarak yakalayamazlar. Dolayısıyla biz sinema ile sosyal bilimler, yani sanat eseri ile söz konusu ağ arasındaki belirsiz alanda, ya da sinemaya içeriden ve dışarıdan yaklaşımlar arasındaki belirsiz sularda seyretmek istiyoruz. Bir taraftan, filme daha kapsamlı bir alanda yer alan bir eser olarak; ekonomik, toplumsal, siyasi, vb. ilişki içinde bulunan sanat alanındaki toplumsal yapıların ve mücadelelerin "gerektirdiği" (Bourdieu 1992) bir şey olarak yaklaşıyoruz. Kurmaca ise zaten başlı başına tarihsel ve toplumsal koşullara bağlı bir ürün (Morin 2005: 168). "Gerektirmek" filmin ve yaratıcısının söz konusu alandaki konumu tarafından belirlenen bir filmin gerekliliğini göstermeyi ifade ediyor. Bir eserin müstesnalığı, konumun müstesnalığı kadar, daha geniş bir sosyal ağ içinde kendini konumlandıran kişinin müstesnalığından da kaynaklanıyor. Bu açıdan bakıldığında, film ve hakkındaki eleştiriler bir ağın parçaları. Bu bağlamda sosyolojinin görevi,