T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2866 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1823 SAĞLIKLI YAŞAM

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2866 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1823 SAĞLIKLI YAŞAM Yazarlar Figen ESEN Prof.Dr. Akın TURGUT (Ünite 1) Uzm.Dr. Muhammed ERDAL Sezin ŞENKAL (Ünite 2) Öğr.Gör.Dr. F. Serdar GÜREL (Ünite 3) Prof.Dr. Zekeriya AKTÜRK (Ünite 4) Figen ESEN Prof.Dr. Akın TURGUT (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Memet IŞIK (Ünite 6) Prof.Dr. Mehmet UNGAN Yrd.Doç.Dr. A. Selda TEKİNER (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. A. Gülsen CEYHUN PEKER (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Mustafa ÜNAL (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Zekeriya AKTÜRK Prof.Dr. Akın TURGUT ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Gülşah Karabulut Özlem Ceylan Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Sağlıklı Yaşam ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz iv 1. Sağlıklı Yaşamın Önemi Gıdaların Besin Değerleri Sağlıklı Yaşam İçin Motivasyon Beden Eğitimi Danışmanlığı Sağlıklı Beslenme Danışmanlığı Şişmanlığın Tanı, Tedavi ve Önlenmesi Riskli Davranışlar ve Korunma Sağlığın Geliştirilmesi. 126 iii

4 Önsöz Ali Mokhdad ve arkadaşlarının 2004 yılında JAMA da yayınlanan araştırmalarına 1 göre ABD de en fazla ölüme neden olan ilk dört hastalık Kalp Hastalıkları, Kanser, İnme ve Kronik Alt Solunum Yolu Hastalıkları olarak bildirilmiştir. Türkiye de de ölüm sebepleri benzerdir. Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet-Etkililik araştırmasına göre en fazla öldüren ilk dört hastalık İskemik Kalp Hastalıgı (%21,7), Serebrovaskuler Hastalıklar (%15,0), Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (%5,8) ve Perinatal Nedenler (%5,8) olarak bildirilmiştir 2. İlginç olan bulgu, Mokhdad ve arkadaşlarının araştırmasında ölüme yol açan esas nedenlerin de verilmiş olmasıdır. Buna göre ölümlerin %40 dan fazlasına yol açan esas nedenler tütün kullanımı, kötü beslenme/hareketsizlik ve alkol kullanımıdır. Yukarıdaki bilgilerden hareketle, insanların sağlıklı yaşaması ve ölümlerin önlenmesi için sigara, alkol, beslenme ve beden eğitimine odaklanılması gerektiği açıkça anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, belirtilen bu sağlık risklerinden korunmanın, uygulamada hiç te o kadar kolay olmadığını görüyoruz. Kısa yoldan bu risklerden kurtulmak için bir aşı, bir ilaç veya başka bir çare bulunmamaktadır. Aksine bu riskler sosyal ve kültürel etmenler, teknolojik gelişmeler, sanayi, dünya düzeni, alışkanlıklar ve motivasyonlar gibi çok sayıda iç içe geçmiş, birbiriyle ilişkili faktörlerin sonucudur. Dolayısıyla sağlıklı yaşam için mücadele verecek kişilerin yukarıda belirtilen durumların farkında olarak hareket etmeleri önemlidir. Topluma bireysel hizmet sunan profesyoneller için belki en önemli husus, konunun öneminin farkında olmak ve kişilere özellikle beden eğitimi ve beslenme olmak üzere sağlıklı yaşam için her konuda danışmanlık verebilmek için gerekli bilgiye sahip olmaktır. Öncelikle Açıköğretim Fakültesi Ön Lisans öğrencileri için düşünülmüş olan bu eserin sağlıklı yaşamla ilgilenen tüm profesyoneller kadar kendi sağlığına önem veren tüm bireyler içinde faydalı olacağını düşünüyoruz. Kitapta gıdaların besin değerinden egzersiz ve beslenme danışmanlığına kadar çeşitli konularda doyurucu bilgiler sunulmuştur. Sağlıklı yaşamın öncelikle bir yaşam tarzı konusu olması nedeniyle motivasyon ve motivasyonel görüşmeye özel bir yer verilmiştir. Ayrıca dünya çapında bir pandemi haline gelen şişmanlığın sebepleri, korunma ve tedavisi konusuna ayrı bir ünite ayrılmıştır. Sağlıklı Yaşam kitabının hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkür ediyor, okuyucuya faydalı olmasını diliyoruz. Editörler Prof.Dr. Zekeriya AKTÜRK Prof.Dr. Akın TURGUT Mokdad AH, Marks JS, Stroup DF, Gerberding JL. Actual Causes of Death in the United States, JAMA 2004;291(10): T.C. Sağlık Bakanlığı, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Başkent Üniversitesi. Ulusal Hastalık Yükü ve Maliyet-Etkililik Projesi: Hastalık Yükü Final Rapor. Aralık iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Kavram olarak sağlık ve hastalık sözcüklerinin neleri içerdiğini açıklayabilecek, İnsan sağlığının boyutlarının neler olduğunu ifade edebilecek, Sağlık neden önemli olduğunu açıklayabilecek, Sağlıklı ve sağlıksız yaşam nasıl ölçüldüğünü açıklayabilecek, Bireylerin sağlıklarını korumak için alınacak önlemleri belirleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Sağlık İnsan Sağlığı Sağlıklı Yaşam Sağlıklı Yaşam Epidemiyolojisi Sağlıksız Yaşam Epidemiyolojisi Sağlığın Önemi Sağlığı Korumanın Yolları İçindekiler Giriş Sağlık ve Hastalık Kavramı Sağlığın Boyutları Sağlıklı Yaşamın Önemi Sağlıklı ve Sağlıksız Yaşam Epidemiyolojisi Sağlığın Korunması İçin Alınacak Önlemler Birincil Koruma İkincil Koruma Üçüncül Koruma 2

7 Sağlıklı Yaşamın Önemi GİRİŞ Sağlıklı olmak ve sağlıklı yaşamak, insan mutluluğunun en önemli ve en öncelikli öğesidir. Sağlık kendiliğinden var olan bir durum değildir. Bu uğurda daha doğum öncesi dönemlerden başlayarak çaba göstermek gerekir. Doğal olarak bu aşamada en önemli görev anne ve babalara düşer. Anne ve babalar genetik özelliklerinin yanı sıra kendi ve bebeklerinin sağlıklarına gösterdikleri özenle daha uzun ve mutlu bir hayat yaşayabilirler. Sağlığı ve ömür süresini belirleyen iki ana etmen vardır. Bunlar kişinin genetiği (%30) ve yaşam biçimidir (%70). Sağlıklı bir yaşam için alınması gereken önlemler, genellikle günlük hayatımızda uygulamamız gereken küçük ve kolay çabalardan oluşmaktadır. Bu anlamda günlük yaşamı düzenleyen bazı kuralların bilinerek uygulanması sağlığın korunmasını kolaylaştırmaktadır. Bu kurallardan en önemlileri temizlik, sağlıklı beslenme, bedensel ve zihinsel aktivite, düzenli uyku ve yaşam, sigara, alkol, uyuşturucu ve uyarıcı maddelerden uzak durma, kazalardan korunma, sorunlarla başa çıkmada doğru ve uygun yöntemler kullanmadır. Genelde bu tür günlük çabalarda hedef mutluluk olarak düşünülmekle birlikte, gerçek neden güvenlik içgüdüsüdür. Çünkü hayatta kalmayı sağlayan en ilkel dürtü korkudur ve güvenlik duygusu korkunun yatıştırılması ile ortaya çıkar. İnsanın kendisini güvende hissedebilmesi için ilk koşul bilmektir. Ancak bildiğimiz şeyi, bildiğimiz kadarı ile kontrol edebiliriz. İkinci basamak ise bilginin eyleme dönüştürülmesidir. Bilgimizi davranışımıza yansıtamıyorsak bu bilgi bizim için huzursuzluk kaynağı olmaktan öteye gidemez. Bir sonraki aşama ise bu bilgileri paylaşarak çoğaltmaktır. Bunun için bilgimize dayanan doğru bildiğimiz davranışı kurallaştırmaya çalışırız. Toplum içindeki pek çok kural bu yolla oluşmuştur. Zaman içinde altta yatan bilgi evrimleştikçe bu kurallar da değişecektir. Sağlığın korunmasında tedavi edici sağlık hizmetlerinden önce, koruyucu sağlık hizmetleri ilk sırada gelmektedir. Bu ünitede; sağlık kavramı ve sağlığın korunmasında alınması gereken önlemler hakkında bilgiler verilmektedir. SAĞLIK VE HASTALIK KAVRAMI Canlılar dünyasında -varoluştan günümüze- hiç değişmeden aynen süren temel içgüdülerin önde gelenleri, sağlığını korumak ve soyunu sürdürmek.. Bu davranışlar o günden bugüne, hayvanlarda hep içgüdü olarak kaldı. İnsanın hayvanlardan ayıran, yücelten beyni vardı. Böylelikle içgüdüleri süreç içinde istemli, bilinçli ve toplumsal davranışlar biçimine dönüştü. Ondokuzuncu yüzyılda, birçok hastalığın etkeni ve oluş mekanizması bilinir duruma geldi. Bu gelişimde, dönemin en sık görülen, en çok öldüren hastalıklarının bulaşıcı hastalıklar olmasının da önemli rolü var. Her hastalığın ayrı bir etkeninin olduğu, oluş mekanizmasının farklı olduğu anlaşılmasıyla etkene ve oluş mekanizmasına yönelik tedavinin uygulandığı dönem başladı. Tedavi edici hekimlik anlayışı büyük ilerlemeler gösterdi. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra, toplumlara sunulan hastayı tedavi etmeye dayalı anlayış değişti. Sağlık hizmetlerinde koruyucu hekimlik ön plana geçti. Koruyucu hekimlik, insanı tüm çevresi ile birlikte ele alır ve bireyin sağlığını bütün yaşamı süresince kendi sorumluluğu içinde görür. Bu görüşe göre; 3

8 İnsan yaşamı, hastalık ve sağlık dönemleri diye bölünemeyecek bir bütündür. Bu nedenle sağlık hizmeti hem hastalara hem de sağlam kişilere götürülmelidir. Kişi ve çevresi birbirinden ayrılamaz. Kişi çevresini etkileyen ve çevresinden etkilenen bir varlıktır. Bu nedenle, kişiler çevreleriyle birlikte incelenmeli, onları hastalıklardan korumak ya da tedavi için çevrelerindeki toplumsal, fiziksel ve biyolojik etkenler olumlu duruma getirilmelidir. İnsanı ruh ve beden olarak bölünmeyen bir bütün olarak kabul eden felsefe görüşünün tüm dünyada benimsenmesiyle harekete geçen Birleşmiş Milletler, Dünya Sağlık Örgütü nü kurdu. Dünya tarihinde ilk kez, her türlü sağlık sorunlarıyla ilgilenen ve tüm dünyayı kapsayan bu uluslararası sağlık örgütü çok geçmeden 7 Nisan 1948 yılında, 26 üye ülke tarafından imzalanarak yürürlüğe giren anayasasını oluşturdu. Bu anayasa, günümüzde sağlık alanında uluslararası düzeydeki en önemli ve değerli belge olma özelliğine sahiptir. Anayasanın önsözünde, tüm insanlığın mutluluğu, güvenliği ve uyum içinde yaşayabilmesi için sunulan temel ilkeler şöyle özetlenebilir: Sağlık yalnızca hastalık ya da sakatlığın yokluğu değil, bedenen, ruhen ve toplumsal yönden tam bir iyi oluş durumudur. Irk, din, dil, politik inanç, ekonomik ve toplumsal durum yönünden hiçbir ayrım gözetmeksizin, olanakların elverdiği en üst düzeydeki sağlık hizmetlerinden yararlanmak tüm insanların temel haklarından biridir. Barış ve güvenlik içinde yaşamanın temeli, tüm kişilerin sağlıklı olmasıdır. Bu, kişiler ve devletler arasında tam bir iş birliği sağlanarak gerçekleşebilir. Bu tanımlardan da anlaşıldığı gibi sağlık; hastalık ve sakatlığın olmaması yanında bedenen, ruhen, ve toplumsal yönden tam bir iyilik durumudur. Diğer bir anlatımla insan sağlığı, hastalık olmayışının çok daha ötesinde bir özelliktir. Ve asla sağlık ve hastalık hali durağan değildir. Bu tanımda geçen kavramları da açıklamak gerekirse Hastalık; organizmada birtakım değişiklilerin ortaya çıkması sonucu fizyolojik görevleri yerine getirememe ya da ruh sağlığının bozulması, Sakatlık vücudun duyu organları ya da uzuvlarından biri veya birkaçında doğuştan, kaza veya hastalık sonucu meydana gelen fonksiyon kaybıdır. Hasta veya sakatlık olmama hali bedensel iyilik hali olarak adlandırılır. SAĞLIĞIN BOYUTLARI Sağlığın Fiziksel Boyutu Kavram olarak sağlık ve hastalık kelimeleri neleri içermektedir? İnsanlar sahip oldukları fizyolojik ve yapısal karakterleriyle yaşamlarını sürdürmeye çalışır. Fiziksel boyuta; insan vücudu, görme ve işitme kapasitesi, kas dayanıklığı, hastalıklara direnme ve iyileşebilme gücü örnek olarak verilebilir. Kimi durumlarda sağlığın fiziksel gücü en önemli boyut olabilir. Sağlığın Ruhsal Boyutu İnsanın büyüme ve gelişmesinde ruhsal karakteri de yardım eder. Sağlığın ruhsal boyutu stres ile başa çıkabilme, rahatlama gücü ve çatışmalara çözüm üretebilme yeteneğini de içerir. Çocuklar, büyüme ve gelişme döneminde geçirecekleri ruhsal travmaların etkisiyle toplumsal kuralları kabul etmeyen, üretkenliği ve başarısı düşük bireyler olarak yetişebilir. Günlük yaşamdaki kızgınlık, mutsuzluk, korku, empati, günah, aşk ve nefret gibi ruhsal durumlar sağlığı yakından etkileyen olaylardır. Ruhsal sağlığı geliştirmek için yapılacak her türlü girişim, bireylerin daha mutlu olmalarını ve yaşamdan daha çok zevk almalarını sağlar. 4

9 Sağlığın Toplumsal Boyutu Sağlığın üçüncü boyutunu, toplumsal beceriler ve görevler oluşturur. Çocukluk döneminde bakım başka bireyler tarafından yapılır, birçok beceri deneyim yoluyla elde edilir. Adölesan ve genç erişkin dönemde bireyleri kuşatan toplumsal dünyanın yapısı ve algılanması değişir. Bağlantı kurulan kişilerin sayısı artar. İş sahibi olmak, ana-baba olmak ve toplumda bir yer edinmek gibi özellikler edinilir. Sağlığın fiziksel, ruhsal ve toplumsal boyutlarına, kendi yaşamınızdan örnekler veriniz. Sağlığın kompozisyonu, kişinin belirli genetik özellikleriyle ve ilişkin olduğu çevrenin içerisinde yaşama uyum gösterme yeteneğidir. SAĞLIKLI YAŞAMIN ÖNEMİ Sağıklı yaşam; kişilerin ciddi ve tedavisi zor hastalıklara yakalanmadan hem bedensel, hem de ussal ve ruhsal yönlerden üstün durumda, uzun yıllar zevk alarak yaşamlarını sürdürmeleri demektir. Birey olarak sağlıklı bir yaşam amaç olmalıdır. Osmanlı padişahlarından batılıların Muhteşem Süleyman dedikleri Kanuni Sultan Süleyman ın Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi sözü, sağlığın yaşam için önemini açıklayan en güzel ifadelerden biridir. Sağlığın önemini kavramak için kaybedilmesini beklememek gerekir. Bu nedenle sağlığı korumak için bir takım önlemlerin alınması gereklidir. SAĞLIKLI VE SAĞLIKSIZ YAŞAM EPİDEMİYOLOJİSİ Epidemiyoloji, toplumdaki hastalık, kaza ve sağlıkla ilgili durumların dağılımını, görülme sıklıklarını ve bunları etkileyen belirteçleri inceleyen bir tıp bilimi dalıdır. Epidemiyolojik araştırmaların temel amaçları: Sağlıkla ilgili olayları tanımlama ve görülme sıklığını ölçmek, hastalık ya da kazaların nedenlerini inceleyen çözümleyici çalışmalar yapmak, uygulanan sağlık hizmetinin veya programlarının etkinliğini ölçme ve değerlendirme çalışmaları yapmaktır. Epidemiyolojik çalışma insan topluluklarını hedef alır. En sık olarak belli bir zamanda, belli bir bölgedeki topluluk, yaş, cins, meslek gibi alt gruplarla analizler yapılır. Burada amaç pozitif sağlık durumları veya hastalıklarla neden olabilecek belirleyicilerin incelenmesidir. Sağlığı geliştirmek ve hastalıkları azaltmak için sağlık bilgilerini toplamak, yorumlamak ve kullanmak bu bilim dalının amaçlarındandır. Dolayısıyla bir takım epidemiyolojik çalışmalar ile toplumun sağlık durumu belirlenmektedir. Hastalık sıklıkları ile ilgili ölçütlerin çoğu prevelans (bir hastalığın belli bir zaman noktasında, belirli, tanımlanmış bir toplumda görülen olgu sayısı) ve insidans (belli bir zaman içinde görülen yeni olgu sayısı) hızları ile ölçülmektedir. Prevelans ve insidansın ölçülmesinin temelinde, belli bir hastalığın veya kaza durumunun risk altındaki nüfusta görülen (örneğin iş kazaları sadece çalışan kişilerde olur, dolayısıyla risk altındaki toplum çalışan işçilerdir.) olguların sayılması yatar. Olgu sayısının risk altındaki kişi sayısına bölünmesiyle hız elde edilir ve bu genellikle 1000 ve 100 kişideki olgu sayısı olarak ifade edilir. Prevelansın uygun bir 10 faktörü ile çarpılması gerekir. İnsidans hızı belirli bir süre içinde çıkan yeni olgu sayısının, aynı süre içindeki risk altında bulunan nüfusa bölünüp 10 ile çarpılması ile elde edilir. Bunlardan başka mortalite (ölüm hızı), bebek ölüm hızı, anne ölüm hızı, morbidite (hastalığın görülme sıklığı), sakatlık prevelansının ölçülmesi gibi değerlerle toplumun sağlık durumu belirlenmektedir. Mortalite (ölüm) riski gibi ölçütler, farklı toplumların sağlık risklerini karşılaştırma olanağı da vermektedir. Örneğin, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), ülkeler arasındaki ölüm nedeni olarak ilk sırada yer alan KKH (koroner kalp hastalığı) ve risk faktörlerinin sıklığındaki farklılıkların nedenlerini incelemek için 30 un üzerinde ülkeyi içeren MONICA Çalışması nı (MONICA; KKH, serebrovaskuler hastalık ve KDH kalp damar hastalıkları-risk faktörlerindeki eğilimi incelemek amaçlı 32 ülke katılmış) başlatmıştır. MONICA Çalışması nın 5

10 sonuçlarına göre KKH insidansı açısından bazı ülkeler arasında yaklaşık 10 kat fark gözlenmiştir. Örneğin; yaş erkeklerde yaşa göre düzeltilmiş koroner olay insidansı Çin de yüzbinde 81 iken Finlandiya da yüzbinde 835, İspanya da yüzbinde 210 iken Birleşik Krallık ta ise yüzbinde 777 dir. KKH açısından genelde gelir düzeyi yüksek, endüstrileşmiş Kuzey Amerika, Kuzey ve Orta Avrupa ülkeleri, Yeni Zelanda ve Avustralya gibi ülkeler ilk sıraları paylaşırken, Yunanistan, Yugoslavya, İtalya gibi Akdeniz ülkelerinde KKH sıklığı ilk grubun 1/3 ü kadardır. Japonya gibi Asya ülkelerinde ise KKH sıklığı çok düşüktür. Sağlıksız yaşam koşulları (sigara, sağlıksız beslenme, sedanter yaşam, sosyokültürel etmenler gibi) KKH hastalıkları riskini de arttırmaktadır. Peki KKH ları önlenebilir mi? Risk faktörlerinin ortadan kaldırılması, erken tanı ve tedavi ile KKH larının önlenmesi elbette ki mümkündür. En çok görülen, en çok sakat bırakan ve en çok öldüren hastalıklardan olan kanser de dünyada ve Türkiye de Halk Sağlığı Sorunudur. T.C. Sağlık Bakanlığı Kanser Savaş Daire Başkanı Prof. Dr. Murat Tuncer in açıklamalarına göre: Beslenme (%35), Sigara (%35), İnfeksiyonlar (%10-15), Cinsel nedenler (%5-10) ait nedenler olmak üzere bu %90 ın %65-90 ı engellenebilir, azaltılabilir çevresel etkiler sonucu olmaktadır. Kanser, herhangi bir doku ya da organı etkileyen, yayılıcı ve denetlenemeyen hücre çoğalması ile karaterize bir hastalıktır. Akciğer, kolon ve mide kanserleri her iki cinste dünyada en yaygın görülen kanserlerdir. Erkeklerde akciğer ve mide, kadınlarda meme ve serviks kanserleri en yaygın olanlarıdır. Bir toplumda en çok görülen, en çok sakat bırakan ve en çok öldüren hastalıklar, halk sağlığı yönünden en önemli hastalıklar ve halk sağlığı sorunlarıdır. Dünyada her yıl 10 milyondan fazla insana kanser tanısı konmakta, 6 milyon kişi de kanser nedeniyle yaşamını kaybetmektedir. Bu sayı dünyadaki toplam ölümlerin %12 sidir. Tablo 1 de çeşitli hastalıkların hastalık sayılarına ve sağlıksız yaşam yıllarına (Disability-adjusted life years (DALYs) göre belirlenen dünyanın hastalık yükü görülmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) halen 26 risk ve hastalık için bu yükü hesaplayabilmiştir. Sadece akciğer kanserlerinin yükü toplam hastalık yükü içerisinde %2,1 olması kanser yükü hakkında bir fikir vermektedir. Kanser görülme sıklılığı yaşa, cinsiyete, köken aldığı organa ve çevre etkenlerine göre farklılıklar gösterir. ABD gibi gelişmiş ülkelerde yaşam boyu kanser olma olasılığı 3 kişide birdir. Türkiye de bu sayının 10 kişide bir olduğu belirtilmektedir. Akciğer kanserindeki hızlı artış nedeniyle dünyada ve ülkemizde de artmaktadır. Tablo 1.1: Çeşitli Hastalıklar İçin Dünyanın Hastalık Yükü (DALYs) (2000) Hastalık Ölüm Sayısı T. Ölümlerdeki %si DALYs T. DALYs içinde (x bin) ( x bin) yüzdesi İskemik Kalp Hastalığı , ,0 Alt Solunum Yolu Hastalığı , Serebrovasküler hast , ,1 KOAH , ,0 HIV/AIDS , Perinatal (doğum öncesi) durumlar , ,8 İshal , ,4 Tüberküloz , ,4 Karayolu Trafik Kazaları , Akciğer Kanserleri , ,8 6,3 5,5 2,6 6

11 Kanserler, gelişmiş ülkelerde en çok görülen hastalıklar sıralamasında KHH dan sonra 2.; gelişmekte olan ülkelerde ise KHH, diğer hastalıklar ve kazalar dan sonra 3. sırayı almaktadır. Türkiye nin hastalık ve ölüm nedenleri ve kanser kayıtlarında sorunlar olmasına rağmen bilinen ölüm nedenleri arasında en çok öldüren 3. hastalık nedenidir. Bunlardan sonra sırasıyla; semptomlar (belirtiler) ve iyi tanımlanamayan haller, serebrovasküler (beyin damarlarının tıkanması veya kanaması) hastalıklar, perinatal mortalitenin (doğum öncesi ölümlerin) diğer nedenleri, enfeksiyonlar, doğuştan anomaliler, şeker hastalığı, motorlu taşıt kazaları sağlıklı yaşam göstergesi olarak gelmektedir. SAĞLIĞIN KORUNMASI İÇİN ALINACAK ÖNLEMLER Sağlık durumu, sürekli olarak birbirini etkileyen güçlerin sonucuna göre belirlenir. Dolayısıyla sağlığın bozulması da karmaşık bir olgudur. Bu olgu özel ya da tek bir nedene bağlı olarak açıklanamaz. Aksine nedenler ve etkilerin zincirleme ve sürekli etkileşimi sonucu ortaya çıkar. Sağlıktan hastalığa geçiş ve hastalığın seyrinin tümüne birden hastalığın doğal seyri denir. Bu doğal seyrin gidişinde insan lehine yapılacak müdahalelerin tümüne de sağlığı koruyucu önlemler adı verilir. Sağlığı koruyucu önlemler uygulandığı döneme göre birincil koruma, ikincil koruma, üçüncül koruma olarak üç aşamada ele alınır. BİRİNCİL KORUMA Klinik öncesi evrede koruyucu önlemler almaya genel olarak birincil koruma denir. Sağlık gücünün yükseltilmesi ve özgül koruma olarak iki gruba ayrılır. Sağlık Gücünün Yükseltilmesi Herhangi bir hastalık ya da bozukluğu önlemeye yönelik olmayıp, kişinin genel sağlık ve iyilik durumunu daha da iyileştirmeyi planlar. Bu amaçla; Kişisel koruma önlemlerinin alınması ve günlük yaşam koşullarının düzenlenmesi. Bunlardan bazıları; Vücut bakımı (temizlik): Sağlığa zarar verecek ortamlardan korunmak için yapılacak uygulamalar ve alınan temizlik önlemlerinin tümü hijyen olarak tanımlanır. Her insan kendi temizliğinden sorumludur. Çocuk yaşlarda anne, baba veya öğretmenler tarafından çoğu zaman bizzat yapılarak öğretilen temizlik uygulamalarının, çocukluktan sonra bireyin kendisi tarafından yapılması gerekmektedir. Örneğin; tuvaletten sonra ve yiyeceklere dokunmadan önce ellerin yıkanması bir alışkanlık olmalıdır. Her gün yapılan işler arasında banyo yapma bir başka temizlik uygulamasıdır. Sağlık açısından cilt, saç temizliği ve bakımı, yüz, göz ve kulak temizliği dikkat edilmesi gereken önemli konulardandır. Temizliğin sadece görünür kirlenme olduğunda yapılması yeterli değildir. Örneğin; uykudan uyanınca yüzün yıkanması, çamaşırların değiştirilmesi, gündelik temizlik uygulamalarıdır. Su ve sabun olmadan temizlikten bahsetmek olası değildir. Gelişmiş toplumlarda kişisel temizlikte en fazla kullanılan malzemelerin başında su ve sabun gelmektedir. Bunun yanı sıra banyo süngerleri, lifleri, diş fırçaları, el ve ayak temizliği ile vücut temizliğinde kullanılan fırçalar, tırnak makası ilk akla gelen temizlik araçlarıdır. Bunların tümü başkalarıyla paylaşılmaması gereken, kişisel temizlik araçlarıdır. Başta kişinin kendi sağlığı olmak üzere, başkalarının da sağlığını korumanın en önemli aracı temizliktir. Sadece beden temizliği değil, kullanılan her şeyi ve her ortamı temiz tutmak da temiz olmanın gereğidir. Ağız ve diş sağlığı: Diş ve diş eti hastalıkları ülkemizde ve dünyada en önemli sağlık sorunları arasındadır. Ancak hayatı doğrudan tehdit etmediği için gereken önem verilmemektedir. Ağız sindirim kanalının girişidir. Ağızdaki olumsuzluklar diş sağlığının bozulmasına, sindirimin olumsuz etkilenmesine yol açar. Ağızla aldığımız yiyecekler çiğnenip, tükürükle karıştırılarak yutulmaya 7

12 ve sindirime hazır hale getirilirler. Ağız ve dil aynı zamanda konuşmaya yardım eder. Tat alma organı olan dilin; çiğneme, yutma gibi çok önemli yan görevleri de bulunmaktadır. Dişlerin besinlerin parçalanması, öğütülmesi görevlerinin yanı sıra konuşmada ve görünümümüzde önemli etkileri vardır. Dişleri eksilmiş kişilerin bazı sesleri çıkarabilmeleri zorlaşır, çiğnemede ve/veya ısırmada da dolayısıyla sindirimde zorluk olur. Dişlerin gelişim süreci içerisinde ilk çıkan süt dişleri, daha sonra yerlerini kalıcı dişlere bırakır. Ağız ve diş sağlığında en önemli iki hastalık diş çürükleri ve diş eti iltihaplanmalarıdır. Diş eti hastalıkları kimi zaman diş yuvasının bulunduğu çene kemiğinin erimesine kadar ilerleyen bir etki yapabilir. Diş sağlığının bozulması vücuttaki diğer organları da etkileyebilir. Dişler neredeyse bütün sistemleri olumsuz etkileyen sürekli enfeksiyon odağı haline gelebilir ve kalp, böbrek, eklemler vb. yapılarda önemli sağlık sorunlarına yol açabilen enfeksiyonlara kaynaklık edebilir. Ağızda ve dişlerde yapısal ve işlevsel herhangi bir bozukluğun olmaması, ağız ve dişlerin görevlerini tam olarak yapabilmeleri durumu ağız ve diş sağlığı nın varlığını gösterir. Dişler düzenli olarak fırçalanır ve bakımlarına özen gösterilirse, mikroplar onlara zarar veremezler. Diş çürüğü, dişte oyuklar yaparak dişin yapısını bozan ve kendi kendine iyileşmeyen bir hastalıktır. Dişler iyi temizlenmeyecek olursa, üzerinde besin artıkları ve mikroplar birikir. Ağız içerisindeki bakteriler yiyecek artıklarındaki şekerli maddeleri kullanarak onu saydam, yapışkan bir madde haline getirir ve dişler üzerine yapışmasını sağlar. Bu birikintilere plak denir. Bu plaklar bakterilerin diş üzerinde tutunmalarını da kolaylaştırırlar. Besinlerin tatlandırılması için kullanılan şekerli maddelerin içinde bulunan asit, dişlere zarar verebilir, ancak bakterilerin kendileri de asit oluşturabilmektedir. Asit diş minesinin erimesine neden olur. Böylece oluşan erime bölgelerinden giren mikroplar kolayca alttaki yumuşak dokuya ulaşabilirler. Asitler dişin koruyucu tabakası olan diş minesi üzerinde küçük delikçikler oluşturur. Bu delikler giderek genişler ve küçük oyuklar haline gelir. Diş minesinin erimesinden sonra çürük hızla ilerler, alttaki tabakada geniş ve derin bir oyuk meydana getirir. Diş çürüğü diş özüne doğru ilerledikçe dişler ağrımaya başlar. Çürük daha da ilerlerse diş özü bölgesinde ve çene kemiği içerisinde cerahat oluşmaya ve birikmeye başlar. Buna diş apsesi denir. Eğer diş hekimi tarafından daha başlangıcında tedavi edilmeyecek olursa çürük diş için daha zor, karmaşık ve pahalı tedaviler gerekebilir. Diş plağı, diş etlerinin önemli hastalık nedenlerinden biridir. Yemeklerden sonra dişlerin fırçalanması ve diş ipi kullanarak yemek artıklarının çıkarılması dişlerin çürümesini, diş eti hastalıklarının oluşumunu ve ilerlemesini önler. Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelmez. Diş ağrısının olması için diş çürüğünün çok ilerlemiş olması gerekir. Diş çürüklerinin tedavi edilebilir dönemde belirlenmesi için ağrı oluşmasını beklemeden senede en az iki kez diş hekimine giderek dişlerin muayene ettirilmesi (periyodik muayeneler) gerekir. Diş hekimleri gerektiğinde dişlerin filmini çekerek gözle görünmeyen diş oyuklarını da belirleyebilirler. Diş çürüklerinin erken dönemde tanınması dişlerin kaybedilmesini engelleyebilir veya en azından geciktirebilir. Bu hem sağlık açısından, hem de sosyal ve ekonomik açıdan önemli katkılar sağlar. Ağza takma diş takılmasına olan ihtiyacı azaltır. Hiçbir şey kendi doğal dişlerimizin yerini tutamaz. Kalıcı dişlerin erken dökülmesi beslenme sorunlarına neden olur. Doğal dişlerin uzun süre dayanmasında ağız ve diş bakımının önemi çok büyüktür. Diş sağlığı açısından sularla aldığımız flor da çok önemlidir. Sularında flor eksikliği olan yerleşim yerlerinde diş çürüklerinin oranı çok artar. Bu nedenle florla ilgili olarak sağlık kuruluşlarının önerilerine uyulmalıdır. Diş eti hastalıkları en önemli diş sağlığı sorunları arasındadır. Ağız hijyeninin bozukluğu ile yakından ilişkilidir. Başlangıç döneminden itibaren diş etleri kolay kanar. Diş eti kanamalarında diş hekimi muayenesi zorunludur. Diş etleri, diş yuvaları ve ağız tabanındaki iltihaplanmalar genel olarak diş eti hastalığı olarak bilinmektedir. Diş üzerindeki plaklar bunun en önemli nedenidir. Tedavi edilmeyen diş eti iltihapları çene kemiğinin de iltihaplanmasına ve zarar görmesine yol açabilir. 8

13 Diş çürüğü, diş eti hastalıkları, sinüzit, bademcik iltihabı, solunum sistemi hastalıkları, sindirim sorunları, ağız bakım yetersizliği ağız kokusuna neden olabilir. Bu hal, sosyal ilişkileri de etkiler. Bazı metabolizma hastalıkları da ağızda kendine özgü kokular yapabilir. Ağızda kapanma bozukluklarına neden olan diş düzensizlikleri dişlerin çürümesini kolaylaştırır ve daha erken dönemde dökülmesine yol açar. Düzensiz dişler, alt ve üst çene arasındaki ilişkinin bozulmasına neden olabilir. Çiğneme ve temizleme güçlüğü yaratırlar, kötü ağız kokusuna yol açarlar. Düzensiz dişlerin en önemli nedeni süt dişlerinin zamanından önce yitirilmesi olabilir. Bunun sonucunda çıkan kalıcı dişler birbiri üzerine gelecek biçimde yerleşebilirler. Düzensiz dişler konuşma bozukluklarına ve görünüm bozukluklarına neden olabilir. Hamilelikte ve süt çocukluğu döneminde kullanılan antibiyotik vb. bazı ilaçlar dişlerde kalıcı renk değişikliklerine neden olabilir. Bu nedenle hekim önerisi olmaksızın ilaç kullanılmamalıdır. Diş hastalıkları ve diş sağlığının korunması açısından erken tanı çok önemlidir. Bu nedenle yılda en az iki kez diş hekimine muayene olunması önerilir. Diş çürümelerinin önlenmesinde sularda yeterli flor olması, düzenli olarak dişlerin fırçalanması, diş ipi kullanılması, aşırı tatlı ve şekerli yiyeceklerden olabildiğince kaçınma bunlar yendiğinde mutlaka dişlerin fırçalanması, diş hekimi kontrollerine gidilmesi temel uygulamalardır. Diş eti hastalıklarının önlenmesinde de diş fırçalama ve düzenli diş hekimi kontrolleri önemlidir. Dişlerde gelişim bozuklukları varsa erken dönemde özel diş hekimliği dallarında uzmanlaşmış birimlere başvurularak gerekli tedavi sağlanmalıdır. Aşırı asitli ve şekerli yiyecekler mikroorganizmaların etkisini artırır. Dişler sert cisimlerle karıştırılmamalı, fındık, ceviz vb. kabuklu yiyecekler dişlerle kırılmamalıdır. Bunlar diş minesinin çatlamasına ve bakterilerin etkisinin artmasına neden olur. Diş minesinin koruyucu etkisi ortadan kalkar. Sağlığı birincil korumada ağız ve diş sağlığının önemini belirtiniz. Fiziksel etkinlik (hareketli yaşam): Düzenli bir şekilde egzersiz yapan bireylerin yaşam enerjileri artar, kendilerini daha iyi hisseder ve daha iyi görünürler. Yaşam boyu egzersiz yapmak, kalp ve damar hastalıkları, tansiyon yüksekliği ve ileri yaşlarda kemik yoğunluğunun azalması gibi sorunları azaltır. Başka türlü spor yapma olanağı olmasa bile her gün, hiç değilse gün aşırı en az 30 dakika hızlı tempoda yürüyüş yapmak da iyi bir egzersizdir. Gebelik, doğum sonrası ve menopoz dönemlerinde kadınlar için egzersiz yapmak daha da önemlidir. Ancak egzersiz yapmak bir yaşam biçimi olmalıdır. Birey günlük hayatını programlarken temel gereksinimleri arasında egzersize de yer açmış olmalıdır. Daha önceden hiç egzersiz yapmamış bir kişi hareketli yaşama geçerken sorun yaşayabilir, ancak bu geçiş döneminin ardından kendi bedenindeki değişiklikleri ve bunun önemini kavrayarak egzersizi hayatının bir parçası haline getirecektir. iyileştirir. Egzersiz yapmak bedenin yanı sıra ruhi ve zihni yapımızı da Bedenimiz varolma aracımızdır. Egzersiz sırasında olduğu kadar gündelik yaşamımız sırasında da onu yanlış hareketle gelecek zararlardan korumamız gerekir. Uzun süre aynı şekilde durarak çalışmak zorunda kalındığında zaman zaman çalışmaya ara vererek gezinmek, oturuluyorsa kalkıp dolaşmak, kas yorgunluğunu azaltır. Ağır bir şey kaldırırken belden öne eğilmek yerine, çömelerek ağırlığı bedenin değişik bölümlerine paylaştırmak, belimizi korumak açısından önemlidir. Araçsız ve özel bir teknik kullanmadan yetişkin bir kadının kaldıracağı yük 15 kg. ı, yetişkin bir erkeğin kaldıracağı yük ise 25 kg. ı geçmemelidir. Kullanılan ayakkabı, doğal bel kavsini destekler nitelikte hafif topuklu olmalıdır. Uzun süre oturularak yapılan işlerde oturulan koltuk ya da sandalye bel boşluğunu desteklemelidir. Ayakları dayamak için yükseltici basamak bulunmalıdır. Çalışılan masalar, tezgahlar ergonomik yükseklikte olmalıdır. 9

14 Sağlıklı yaşam üzerine egzersizlerin faydası nelerdir? Yeterli ve dengeli beslenme: Besin öğelerinin yetersiz veya aşırı alındığı durumlarda Malnütrisyon adı verilen kötü beslenme ya da yetersiz ve dengesiz beslenmeye bağlı hastalıklar ortaya çıkar. (enfensiyonlar, organ yetmezlikleri, şişmanlık, kalp- damar hastalıkları, diyabet gibi) Yetersiz ve dengesiz beslenme sorunları yalnızca yetersiz ya da aşırı alınan besin öğelerinden kaynaklanan tek bir hastalık olabileceği gibi, bazen de gıdaların emiliminin bozulmasına yol açarak başka besin öğelerinin yararsız duruma gelmesine sebep olabilir. Örneğin, protein yetersizliği ince bağırsakların emilim yüzeylerini yok ederek birçok besin öğesinin emilmeden vücuttan atılmasına yol açabilir. Yaşam boyu geçilen bebeklik, çocukluk, ergenlik, gebelik, emzirme, menapoz, iyileşme gibi dönemler ve yapılan işlere uygun olarak her besin grubundan tüketilmesi gereken miktarlar değişebilir. Ancak az ve sık yemek, güne mutlaka kahvaltı ile başlamak, öğün atlamamak, abur cubur yememek, günde en az 4-6 bardak su içmek, kolalı içecekler, aşırı çay ve kahve, kızartma, kavurmalar, aşırı yağlı, tuzlu ya da şekerli gıdalar ve açıkta satılan yiyeceklerden kaçınmak, yağ seçiminde doymamış yağları tercih etmek, yiyecekleri hazırlarken içlerindeki besin öğelerinin korunmasına dikkat etmek ve uygun koşullarda saklamak, çiğ yenen meyve ve sebzeleri bol ve temiz suyla iyice yıkamak her yaş ve dönem için geçerli temel sağlıklı beslenme kurallarıdır. Günümüzde beslenme ile ilgili sorunların başında, modern yaşamda günlük enerji tüketiminin azalmasına rağmen rafine gıdalardan alınan enerjinin artması sonucunda oluşan şişmanlık gelmektedir. Şişmanlık şeker hastalığı, yüksek tansiyon, kalp ve damar hastalıkları başta olmak üzere pek çok hastalık açısından risk oluşturur. Bu nedenle ideal kilonun korunması sağlık risklerini azaltmak açısından özellikle önem taşır. İdeal kilo beden kitle endeksi (BKİ) olarak adlandırılan bir formülle hesaplanır. Buna göre bireyin kilogram cinsinden tartısının metre cinsinden boyunun karesine bölünmesi ile bireyin vücut kitle endeksi hesaplanır (kg/m 2 ). Gıdalarla ilgili bir diğer tehlikeli durum ise bazı hazır gıdaların içerdiği katkı maddeleridir. Bu katkı maddeleri çoğunlukla gıdaların görüntüsünü, kokusunu daha çekici hale getirmek, dayanıklılığını, kıvamını ve lezzetini artırmak üzere kullanılan kimyasal maddelerdir ve bunların bir bölümünün kanser yapıcı etkisinin olduğu kanıtlanmıştır. Bu nedenle tüketilen gıdaların bu tür maddeler içermemesine dikkat edilmelidir. Yeterli ve dengeli beslenmenin sağlık üzerine etkileri nelerdir? Aile planlanması: Aile planlanmasının uygulamasının anneye, çocuğa, aileye ve topluma sağladığı pek çok yarar vardır. Bunlar, doğum aralıklarının düzenlenmesi, doğum sayısının azalması, kontraseptif kullanılarak kadın sağlığını tehdit eden yüksek riskli gebeliklerin ve ayrıca istenmeyen gebeliklerin önlenmesi gibi faydalardır. Aile planlanması hızlı nüfus artışını azaltarak, toplumun sağlıklı mutlu, iyi eğitilmiş ve ekonomik olanakları yeterli kişilerden oluşmasını sağlar. Düzenli yaşama ve uyku: Sağlık ve zindelik için düzenli yaşam ve uyku da vazgeçilmez şartlardır. Uyku gereksinimi insan yaşamı boyunca süre açısından değişkendir. Yeni doğmuş bir bebek neredeyse günün tamamını uyuyarak geçirir. Aylar içinde uyku gereksinimi giderek azalır. Oyun çocukluğu döneminin özellikle ilk yıllarında öğlen uykuları pek çok çocuk için vazgeçilmezdir. Büyüme hormonu uykuda salgılandığından çocukların büyüme ve gelişmesinde düzenli ve yeterli uyku çok önemlidir. Yetişkinlik döneminde 7-8 saatlik uykunun yeterli olduğu kabul edilir. Yaşamın ilerleyen yıllarında yaşlılıkta gece uykuları dört saate kadar inebilir. Bunun yanında gün boyunca uyuklamalarla (şekerleme) gece uykusu telafi edilir. Bireyler arasında uyku gereksinimi ve ritmi farklılık gösterir. Bazı insanlar 4-6 saatlik uyku ile yetinirler kimileri ise saat uyurlar. Bazıları erken yatıp erken kalktıklarında, bazılarıysa geç yatıp geç kalktıklarında kendilerini daha zinde hissederler. Uyku aynı zamanda ruh sağlığının bir göstergesidir. Streste ve pek çok psikiyatrik hastalıkta uyku ritmi ve süresi bozulur. Bunun yanında yeterli uyku uyunmadığında kişinin fiziksel ve ruhsal streslere dayanıklılığı azalır. 10

15 Yeterli süre uyunduğu halde uykudan zinde kalkılmıyorsa, üzerinde yatılan yatak, kullanılan yastık, odanın ısısı, ortamda yeterli temiz hava olup olmadığı, ortamda bulunan ısıtıcıların, eşya ya da malzemelerin cila, boya, deterjan gibi kimyasallar yoluyla ortam havasını kirletip kirletmediği, uyku sırasında süregiden bir gürültü kaynağının olup olmadığı gibi etkenler gözden geçirilmelidir. Doğal olarak burun tıkanıklığı ve nefes almada zorlukla birlikte seyreden tüm hastalıklarda ve aşırı şişmanlıkta da uykunun kalitesi bozulur Stresle başa çıkma: Aslında bir parça stres günlük hayatta karşılaşılan zorluklarla başa çıkmada ihtiyaç duyulan enerji, uyanıklık ve gücü sağlar. Ancak uzun süreli, sürekli ve fazla miktarda stres yorgunluğa ve verimin düşmesine neden olur, bedensel ve ruhsal sağlığı tehlikeye sokar. Uyku bozuklukları, mide rahatsızlıkları, baş ağrısı, bir konu ya da işe yoğunlaşmada zorluk, huzursuzluk, çarpıntı, omuz ve sırt ağrıları gibi yakınmalar günlük yaşamda başa çıkamadığımız stresler sonucu olabilir. Stresle başa çıkmada ilk basamak, kişinin yaşamındaki strese yol açan etkenleri ve nedenlerini belirlemesidir. Bir sonraki aşama ise bunlardan hangilerinin ortadan kaldırılabileceği ya da hafifletilebileceği ve bunun için ne gibi önlemler alınabileceğini bulmasıdır. Günlük yaşamdaki streslerin pek çoğu iyi iletişim kuramamaktan kaynaklanmaktadır. Yakın ve geniş çevremizdeki bireylerle iletişim kurarken açık, anlaşır ve samimi bir dil kullanmak, konuşmak kadar karşımızdakileri anlamaya ve dinlemeye de hevesli olmak ilk kuraldır. Olaylara karşımızdakinin bakış açısından bakmak, kabul etmesek bile anlamaya çalışmak iletişim açısından çok önemlidir. Olaylara olumlu yaklaşmak, kendi gücümüzle orantılı hedefler koymak, sonucunu değiştiremiyeceğimiz şeylerle uğraşmak yerine birey olarak üzerimize düşeni en iyi şekilde yapmaya çalışmak streslerle başa çıkmakta en etkin yoldur. Zamanı iyi değerlendirmek, yapılacak işler listesi hazırlamak, zor işleri basamaklara ayırarak bölümler halinde halletmek, zamanlı planlama yapmak ve bunu yaparken gerçekçi olmak, gerektiğinde yardım ya da danışmanlık istemek ve bir sorun için tek bir çözüme bağlanıp kalmadan diğer seçenekleri de göz önünde bulundurmak stres azaltıcı davranışlardır. Her çeşit bedensel çalışma, spor yapmak, hobiler için zaman ayırmak, stresten ve olumsuz etkilerinden uzaklaşarak güç kazanmak için yararlıdır. Bazen sadece bir arkadaş ya da yakınla konuşmak, onun tarafından anlaşıldığını görmek bile bireyin yükünü çok hafifletebilir. Sağlıklı yaşam için stres ile nasıl baş edilmelidir? Zaman yönetimi: Zaman aslında herkes için sabittir, diğer bir deyişle herkes için günde 24, haftada 168 saat vardır. Ancak benzer koşullarda yaşayan ve çalışanların üretimleri bireysel yeteneklerden de kaynaklanan farklılıklar gösterir. Bu farkı yaratan etkenlerden biri de zamanın nasıl kullanıldığıdır. Zaman yönetimi, zamanı akılcı kullanarak daha verimli sonuçlar elde edilmesini sağlar. Günümüz koşullarında gündelik yaşamın gereklerini yerine getirmek zamana karşı gerçekleştirilen bir uğraş halini almıştır. Bu yüzden zamanı iyi değerlendirmeyi öğrenmek herkes için stresi azaltacak, yararlı bir beceridir. Zaman yönetimi için yapılması gereken ilk şey zamanın nasıl geçirildiğini belirlemektir. Herkesin yaşamında sabit olan uyku, yemek yemek, kişisel temizlik ve bakım, ulaşım gibi zorunlu işler için harcanan zaman çıkarıldıktan sonra kalan süre için planlama yapılabilir. Plan yaparken dürüst ve gerçekçi olmalı, görevlerin yanı sıra sosyal aktiviteler ve egzersiz için de zaman ayırmalıdır. Uzun ve kısa vadeli hedef ve öncelikleri belirlemek, hedefler için eylem planı yapmak, bunları gerçekleştirmek için yapılacak işler listesi hazırlamak, mükemmelliyetçiliği bırakmak, öncelikleri belirleyebilmek, hayır diyebilmek, aynı zaman dilimine birkaç işi sıkıştırmak (örneğin işe ya da okula giderken veya bir şeyler beklerken kitap okumak, yemek hazırlarken ya da banyo yaparken önceden kaydedilmiş ders notlarını kasetten dinlemek gibi) bu konuda ana başlıklardır. Televizyona veya alışverişe dalmak, telefonda sohbet etmek en önemli zaman çalıcılardandır. Habersiz gelen ziyaretçiler ve kazalar (bilgisayarınızın çökmesi ya da virüs bulaşması, elektriklerin kesilmesi, bitmiş ödevin üzerine çay dökülmesi, bir işi yapmak için gerekli malzemelerin tümüne sahip olunmadığının son anda fark edilmesi gibi) özellikle belli bir tarihte bitmiş olması gereken işlerin planlanmasında önceden hesaplanmazsa zaman yönetimi felaketleri ne dönüşebilir. 11

16 Olumlu bir çevre sağlamak: Bunlardan bazıları; İçme ve kullanma sularının arıtılması: Kişinin ve toplumun sağlıklı olabilmesi için, kullanılan tüm suların fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak temiz olması gerekir. Bu anlamda renksiz, kokusuz, tortusuz, berrak, ağır metalleri içermeyen (kurşun, civa vs.), patojen (hastalık yapan) bakteriler bulundurmayan suların insan kullanımı için temin edilmesi gereklidir. Bir çok hastalıklar insan sağlığına uygun olmayan sulardan bulaşmaktadır. Yaşam için çok gerekli olan su, temiz, mikropsuz ve sağlıklı olmalı, içme ve kullanma suları sık, sık denetlenmelidir. İçinde yaşanabilecek nitelikte konut sağlanması: İnsan sağlığını olumsuz yönde etkileyecek rutubet, havalandırma ve kanalizasyon sorunu olan konutlar insan yaşamı için uygun değildir. Katı ve sıvı atıkların sağlığa zarar vermeyecek biçimde ortadan kaldırılması: Çöpler ve diğer insan atıkları her zaman mikrop ve parazit yumurtası barındırır. Yemek ve bulaşık atıkları ıslak, dolayısıyla mikropların çok sevdikleri ortamlardır. Mikroplar genellikle bir aracı olmaksızın başkalarına geçip salgın hastalık yapmazlar. Atıkların üzerlerinde var olan ve üreyen mikroplar suya, ellere, dolayısıyla yiyeceklere geçerek hastalıklara neden olurlar. Bu nedenle el yıkama ile birlikte su ve besin temizliğinin yanı sıra çöplerin ve insan atıklarının uygun şekilde yok edilmesi de bulaşıcı pek çok hastalığa yakalanmamak için gereklidir. Ev atıklarını toplarken yiyecek atıklarıyla diğerlerini ayrı ayrı biriktirmek ve toplanma yerlerine götürmek en doğrusudur. Bu sayede dönüştürülebilir olanlar kolayca değerlendirilebilir. Çöp torbalarının sokak hayvanları tarafından parçalanması da önlenebilir. Çöp toplamanın sorun olduğu yerlerde yiyecek atıkları hayvan yiyeceği olarak ya da gömülerek yok edilebilir. Temiz boş naylon torbaların başka kullanım için saklanması, temiz olmayanların atılmadan önce katlanıp, düğümlenmesi uçuşan çöpleri azaltacaktır. Çocuk bezleri ve kadın bağları da naylon torbaların içinde, sıkıştırılıp ağzı düğümlenerek atılmalıdır. Kağıt atık, kutu ve konserve kaplarını atmadan önce düzleştirip sıkıştırarak, pet şişeleri küçülterek çöp yığınları kat kat azaltılabilir. Böylece mikrop, parazit, böcek ve kemiriciler tarafından çoğalmak için kullanılacak hacim ve yüzeyler de azaltılmış olur. Çöplerin toplanması için hazırlanmış yerler dışında bir yere kesinlikle çöp bırakmamak, yakında böyle yerler yoksa yiyecek atıklarını torbalara koymadan gömmek, diğerlerini uzakta da olsa var olan yere taşımak çöplerin istenmeyen etkilerinden korunmak için en uygun davranıştır. Radyoaktif kirlenmenin önlenmesi: Röntgen ışınları ve izotoplarıyla çalışan kişilerin aldıkları radyasyon miktarı ölçülmelidir. Işın kaynakları çevreye zarar vermeyecek şekilde yapılmalı, kişilere tıbbi uygulamalarda verilen ışın miktarı düşük tutulmalıdır. Ayrıca nükleer atıkların toprağa gömülmesi önlenmelidir. Hava kirliliğinin önlenmesi: Hava kirliliği kalp ve akciğer hastalıklarını arttırır. Kurşun, asbest, aerezol, ozon, sülfat, ve havadaki tozlar hava kirliliğine yol açarlar. Hava kirliliği astım oluşumunu kolaylaştırır. Bu amaçla ev ve taşıt yakıtları kontrol edilmeli, sanayi kuruluşlar yaşam alanı dışına yerleştirilmelidir. Trafiğin yoğun olduğu ana yollar üzerinde evler inşa edilmemelidir. Gürültü ile mücadele: Gürültünün insan sağlığına etkileri sinir-ruh sistemine (dikkatsizlik, yorgunluk, baş ağrısı, sinirlilik, uyku bozukluğu gibi) ve işitme işlevine (geçici veya kalıcı işitme kayıpları) olmak üzere iki türlüdür. Teknik (gürültülü makinelerin ses iletmeyen maddelerden yapılması gibi), kişilere yönelik (kulaklık takılması gibi) koruyucu önlemler alınması sağlık üzerine yararlı etkileri olacaktır. Ayrıca, sokakta ve evde de gürültü kontrolü sağlanmalıdır. Vektör kontrolünün yapılması: İyi yıkanmamış veya saklama koşullarına uyulmamış gıdalarda enterotoksijenik patojenler oluşabilir. Bunlarla oluşan enfeksiyon olgularında bulantı, kusma ve sulu, kansız ishal tablosu saptanır. Vektör kontrolünün (bazı hastalıkların taşıyıcılığını yapan mikroorganizmalar - sıtma sivrisineği gibi-) veya hayvansal aşıların yapılmadığı durumlarda malarya, kuduz ve veba da beklenmelidir. 12

17 Besinlerin sağlığa uygun olması: Besinler alındıktan sonra bekletilmeden buzdolabı ya da dolaplara kaldırılır. Son kullanma tarihleri geçmeden kullanılır. Kırık, çatlak ve kirli yumurtalar alınmaz. Zedelenmemiş ve beresiz alınmış sebze ve meyvalardaki toz, toprak, tarımsal ilaç kalıntıları temiz bol akar suda yıkanır. Sebzelerin hazırlandığı tezgah diğerlerinden ayrıdır. Dondurulmuş besinler sıcak ortamda değil buz dolabında çözülür, çözüldükten sonra tekrar dondurulmaz. Dondurulmalarına rağmen gıdalarda çürüme bir ölçüde devam eder. Çözme işlemi sırasında bu süreç hızlanır ve oda ısısında uzun sürede çözülen gıdalar kolaylıkla bozulabilir. Özellikle et, kıyma gibi yiyecekler mikropların üremesi için ideal ortamı oluşturur. Bazı buzluk ve derin dondurucuların kapaklarında gıdaların en fazla ne kadar süreyle saklanabileceğine ilişkin bilgi vardır. Gıdaların saklanmasında buna dikkat edilmeli aynı türden gıdaların eski ve yeni üretilmişleri aynı ortamda saklandığında önce eskilerinin tüketilmesine özen gösterilmelidir. Besin hazırlama alanlarının temizliği besinler kaldırıldıktan sonra yapılır. Özellikle et suları ya da her çeşit etten yapılmış gıdalarla bulaşmış yüzey, alet ve malzemelerin temizliği çok önemlidir. Bu tür yüzey ve malzemeler iş biter bitmez, hemen soğuk suyla akıtılmalı, sonra da yüksek ısıda su ve deterjan kullanılarak temizlenmelidir. Yüzey temizliği için çamaşır suyu da kullanılabilir. Çalışma ortamının sağlığa uygun olması: Sağlığı olumsuz yönde etkilememesi için çalışma ortamlarının rahat, gürültüsüz, aydınlık, havadar, temiz olmalıdır. Çevre kirliliğinin önlenmesi: Her türlü madde ya da enerjinin doğal birikimin çok üstündeki miktarlarda çevreye katılmasına çevre kirliliği denir. İnsan milyonlarca yıl evvel dünya üzerinde yaşamış ve bulunduğu çevreyi de kendi arzusuna göre değiştirmeye başlamıştır. Bilhassa 20. yüzyıldan sonra artan nüfus, ulaşım, sanayinin gelişmesi ve insanın bir anlık para kazanma hırsı ile birey çevresini unutmuş ve kirliliğe terk etmiştir. Kirlenme, kirleticilerin etkilediği ortamın niteliğine göre; hava, su ve toprak kirlenmesi olarak sınıflandırılır. Çoğu kirletici, aynı anda birden çok kaynağı etkileyebilir. Çevre kirliliği canlılar içinde en çok insanları etkilemektedir. Böylece insanoğlu dolaylı yoldan kendine zarar vermiş olur. Çünkü; insan doğaya değil doğa insana sahiptir. İnsan doğaya zarar verince içinde bulunduğu halkaya zarar vermiş olur. Çevrenin temel unsurlarından olan doğa, kendine has fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklere sahiptir. Bu özelliler dikkate alındığında çevre kirliliği şu bölümlere ayrılır: Fiziksel Kirlenme Çevreyi meydana getiren toprak, su ve havanın fiziksel özelliklerinin tamamının veya bir kısmının insan, hayvan ve bitki sağlığını tehdit edecek, olumsuz yönde etkileyecek biçimde bozulması ve değişmesi olayıdır. Örneğin; çeşitli fabrika atıklarının akarsu ve göllere boşaltılması, doğal erozyon ile toprakların göl ve denizlere taşınması açık kahverenginden, kırmızı siyaha kadar değişen renk almasına neden olmaktadır. Bu olay suların fiziksel kirlenmesidir. Kimyasal Kirlenme Doğal çevreyi oluşturan toprak, su ve havanın kimyasal özelliklerinin canlıların hayati faaliyetlerini ve aktivitelerini olumsuz yönde etkileyecek biçimde bozulmasıdır. Örneğin; çeşitli fabrika katı ve sıvı atıklarının verimli tarım arazilerine veya akarsu ve nehirlere boşaltılması söz konusu tarım topraklarının, akarsu ve göllerinin zararlı ağır metallerle kirlenerek kimyasal kirlenmeye maruz kaldığını gösterir. Biyolojik Kirlenme Doğal ortamı oluşturan toprak, hava ve suyun çeşitli mikroorganizmalarla kirlenmesi ve dolayısıyla mikrobiyolojik yapının bozulması mikrobiyal kirlenmeyi, aynı ortamların mikroorganizmalarla kirlenmesi ise biyolojik kirlenmeyi tanımlar. Örneğin, tarım alanlarının kanalizasyon suyu ile sulanması veya kanalizasyon sularının akarsu, göl ve denizlere boşaltılması ile kanalizasyon sularında bulunan hastalık yapıcı mikroorganizmalar toprağa, suya ve atmosfere geçerek bu ortamların mikrobiyolojik kirlenmesine yol açar. 13

18 Özgül Korunma Çevrenin insan sağlığı üzerindeki etkileri nelerdir? Sağlığı olumsuz yönde etkileyebilecek herhangi bir etkenin kişiyi etkilemesinden önce alınan özel koruyucu önlemlerin tümünü kapsar. Bunlardan bazıları; Aşılanma (bağışıklama): Bağışıklama kişinin ve toplumun enfeksiyonlardan korunması için en kolay ve en ucuz başarı sağlayan, bulaşıcı hastalıkları kontrol etmede ilk akla gelen uygulamalardır. Bağışıklamada insanın direncini arttırıcı aşılar ya da bağışık serumlar kullanılır. Vücuttaki özel antikor üretimini uyarmak ya da arttırmak amacı ile kişiye antijen verilmesine aşılama denir. Aşılar belirli hastalık etkenlerinin ya da ürünlerinin antijenik özelliklerini taşıyan, ancak hastalandırıcılık özelliği olmayan endüstriyel maddelerdir. Bir hastalığa duyarlı olan kişiler, aşılama yoluyla dirençli duruma getirilir. Aşılama ile özgün (belirli bir hastalık için) etkin, uzun süreli ya da yaşam boyu bağışıklık kazanılır. Kimi aşıların bağışıklığın sürekli olabilmesi için yinelenmesi gerekir. Hastalıklardan ilaçla koruma: bir enfeksiyonun ya da enfeksiyon hastalığının gelişmesini önlemek için kimyasal maddelerin kullanılmasıdır. İlaçla korunma kısa sürelidir. Dikkatli ve doktor kontrolünde kullanılması gereklidir. Komşuya iyi gelen ilaç herkese iyi gelecek demek değildir. Sağlıklı giyinme: Sağlığın korunabilmesi için dış ortam koşullarına göre giyinilmesi gerekir. Giyecekler hava, mevsim ve sıcaklık şartlarına uygun olmalıdır. Giyeceklerin cildi tahriş etmeyecek, allerji yapmayacak, teri emebilecek özellikteki maddelerden yapılması gerekmektedir. Vücudun kirlenmesine yol açabilecek işlerde önlük, ellerin kirlenmesine yol açabilecek işlerde eldiven giyilmelidir. Ayrıca yapılacak iş sırasında ellerin, vücudun, gözlerin, kulakların, baş ya da ayakların korunmasını gerektiren bir durum ya da tehlike varsa özel koruyucu kıyafetler giyilmelidir. Bu giyecekler tüm iş uygulaması süresince çıkartılmamalıdır. Sağlığa uygun giysiler vücudu dış ortamın tüm etkilerinden koruyan, mümkün olduğunca teri emebilen, allerji ve kokuya neden olmayan doğal maddelerden yapılan giysilerdir. Ayrıca serbest harekete olanak vermeyen giysiler rahatsızlık vericidir. Tüm giyecekler seçilirken, önce rahatlığın amaçlanması en doğru yaklaşımdır. Bu konu ayakkabılar için özellikle önemlidir. Yeterince alınmayan besin maddelerini sağlama: Sağlıklı bir yaşam için tüm besin öğelerini tüketmek gereklidir. Besin öğeleri vücuda yeterli miktarda alınmazsa yeterli enerji oluşamaz ve vücut dokuları yapılamaz. Örneğin vejeteryanlarda demir eksikliği anemisi sık görülmektedir. Bu nedenle vejeteryan kişilerin demirden zengin besinleri daha sık tüketmeleri gerekir. Kazalardan korunma önlemlerinin alınması: Kazaların en önemli sebebi bilgisizlik, eğitim eksikliği ve sorumsuzluktur. Bunlara dikkatsizlik ve ihmal eklendiğinde kazaların olma ihtimali artar, ancak önceden alınacak önlemlerle bu durumdan kaçınılabilir. Korunabilir olaylar kaza şeklinde ortaya çıkmaktadır. Kazalar sebebiyle ortaya çıkan can kayıplarını, sakatlanmaları, ekonomik kayıpları ortadan kaldırmak için en sık görülen kaza türlerine karşı konulan kuralların öğretilmesi ve herkesin bu kurallara uyması gerekir. Örneğin, emniyet kemeri takılması trafik kazalarından korumada basit bir kural olmasına karşılık çoğu kişi tarafından önem verilmemektedir. Kanser yapıcı etkilerden korunma: Kanser nedenleri dış kaynaklı (virüsler, kimyasal maddeler, ışınları, vb.) veya iç kaynaklı (kalıtım, cinsiyet, hormon değişikliği, vb.) olabilir. Bu etkilerden mümkün olduğunca korunmak gereklidir. Bunlardan bazıları sigara ve alkol tüketmemek, doğal beslenme, radrasyona maruz kalmama, fazla güneş ışınlarından korunma, şişmanlığı önleme, gereksiz ilaç kullanmama gibi önlemlerdir. Sigara, alkol, madde bağımlılığından korunma: Bağımlılık kişinin kullandığı madde üstünde kontrolünü kaybetmesi ve onsuz bir yaşam sürememeye başlamasıdır. Bağımlılık bir kez geliştikten sonra, bir daha iyileşmez ve kişinin yaşamı boyunca onunla beraber gelir. Ya da 14

19 iyileştirilmesi çok uzun zaman ve çaba gerektirir. Herkes bağımlı olabilir. Sigara, alkol ve madde kullanımı kişinin biyolojik yapısında zamanla değişikliklere yol açar ve ara sıra da olsa kullanan kişinin bundan kaçınması mümkün değildir. Bu maddeleri kullanımının irade ile bir ilişkisi yoktur. Zaten kişiler Ben kontrol edebilirim düşüncesiyle başlar, daha sonra bağımlı hale gelir. Onlar da Benim iradem güçlüdür gibi bir yanlış inançla yola çıkmışlardır. Kişi maddeyi kontrol altında tuttuğunu, hiç dozu aşmadığını iddia etse de aslında bedeninde farkında olmadığı bir süreç devam etmektedir. Bu yüzden bireysel özellikler ile madde kullanımı arasında bir sebep sonuç ilişkisi kurmak yanlıştır. Bu nedenle sağlıklı bir yaşam ve mutluluk için zazarlılığı kanıtlanmış bu maddelerden uzak durmak gereklidir. Alkol kullanmayan birisine kalp hastalıklarına iyi gelir diye kırmızı şarap önerilmesi haddini aşan, gereksiz bir sağlık öğütüdür. Genetik hastalıkları ve doğumsal anormallikleri önleme: Genetik, insanda kalıtımla geçen değişiklikleri inceleyen bilim dalıdır. Kişileri birbirinden ayıran biyolojik ve davranışsal özellikleri, ana- babalarından aldıkları genler tarafından belirlenir. Böylece, ailesel özellikler, genler aracılığı ile kuşaktan kuşağa aktarılır. Ülkemizde akraba evliliği oranı %20-25 gibi yüksek oranlarda olup, bu durum toplum için önemli bir sorundur. Çünkü kusurlu gene sahip olan aileler, bu bozukluklarını akraba evliliği ile sonraki kuşaklara giderek artan oranlarda aktarabilir. Genetik danışmanlık hizmeti, genetik bozukluklar sonucu gelişen kalıtsal hastalıklar ile ilgili bilimsel gerçekleri kişi, aile ve topluma aktarmak ve bu riski taşıyan ya da hastalığı olan birey ve ailelere gelecekteki gebelikleri ve sağlıklı bir neslin devamı konusunda rehberlik etmektedir. İş sağlığını geliştirme: Gerek bulaşıcı, gerekse bulaşıcı olmayan hastalıklar, kaza riskleri bazı meslek gruplarında diğerlerinden fazla görülür. Bu risklerin belirlenerek bir takım önlemler alınması gereklidir. İnşaat işlerinde çalışanlarda kaza ve travmaların görülme olasılığı yüksektir. Bu kişilerin kask takması, yüksek yerlerde emniyet kemerlerinin kullanılması sağlık için alınacak birkaç önemli önlemdir. İKİNCİL KORUMA Sağlıklı yaşam içim özgül korunma ne demektir? Kimi durumlarda özgül korunma önlemleri istenilen sonuçları vermeyebilir. Bu durumda yapılması gereken erken tanı, uygun tedavi ve sakatlıkların önlenmesidir. Erken tanı ve tedavi ile, hastalığın ortadan kaldırılmasının çoğunlukla mümkün ve kolay olduğu aşamada, daha sonra oluşabilecek ağır durumların önlenmesine çalışılır. Örneğin; kanserde ve tüberkülozda olguların bir kısmına, ancak erken tanı ve tedavi ile müdahale edilebilir. Bu biçimde ya hastalık tamamen ortadan kaldırılır ya da daha ağır sonuçlara doğru gelişmesi önlenir. Bulaşıcı hastalıklarda erken tanı ve tedavi, ayrıca, hastaların çevresindekileri de korur; hatta salgınların oluşumunu önler. Erken tanı uygulamasındaki yöntemler, toplumdaki bireylerin eğitimini sağlamak (sağlık kuruluşuna başvuru süresinin kısaltılmasını sağlar), periyodik muayene ve kitle taramaları olarak yapılır. Sağlık eğitimi: Tanısının erken konulması gereken hastalıkların ilk belirtileri ve belirtiler görülünce ne yapılması gerektiği halka öğretilmelidir. Kişilere, iyi planlanan ve başarıyla uygulanan erken tanı çalışmaları örnek gösterilerek, olumlu yönde eğitme yolları her zaman aranmalıdır. Etkin bir sağlık eğitiminin yapılmadığı toplumlarda, erken tanı çalışmalarından beklenilen sonucun elde edilmesi güç, hatta olanaksızdır. Periyodik muayene: periyodik sağlık muayenelerinden, ilk kez 1861 yılında, İngiltere de Dr. Horace Dobell söz eder. İnsanlar, kendileri ve çocuklarının periyodik muayene alışkanlğı için çaba harcamalıdır. Dr. S.S. Goldwater 1914 yılında Önümüzdeki yıllarda koruyucu 15

20 hekimliğin en büyük görevi, periyodik sağlık muayenelerini toplum hizmetine sunmak olacaktır. diyerek bu tür muayenelerin önemini belirtir. Sağlığını korumak isteyen kişinin yapması gereken iş, belirli aralıklarla hekime muayene olmaktır. Gebelerin, bebek ve çocukların, adölesan, erişkin ve yaşlıların her biri için uygun hazırlanan kılavuzlardan yararlanılarak periyodik muayeneleri yapılmalıdır. Kitle tarama muayenesi: Genellikle birden fazla kişide, tanı konulmamış bir ya da birkaç hasyalık ya da sakatlık olasılığının, kısa sürede uygulanabilir testler, muayeneler ve diğer işlemlerle saptanmasına tarama muayenesi denir. Tarama muayenelerinin amacı kesin tanı koymak değil, sağlıklı görünen kişiler arasında, hastalık olasılığı bulunanlarla bulunmayanları ayırt edilmesine çalışmak ve hastalık kuşkusu olan kişileri kesin tanı ve tedavi için uygun yerlere göndermektir. ÜÇÜNCÜL KORUMA Periyodik muayene neden önemlidir? Hastalık ve kaza sonucunda kişilerde oluşan özürlülük ya da hastalık durumunu varolan olanaklar içinde fiziksel, ruhsal, toplumsal açıdan en yüksek bir düzeye götürebilecek çabaların tümü üçüncül korumadır. Üçüncül koruma sakatlıkları, yakınmaları azaltmaya ve hastaları rehabilite etmeye yöneliktir. Rehabilitasyonun amacı, hasta kişilerin gücünden en iyi biçimde yararlanılmasını olanaklı kılmak ve onun topluma yük olmasını önlemeye çalışmaktır. Bu çalışmalar, kişinin ekonomik ve psikolojik gücünü yükseltir ve böylelikle hastalığın tekrarı, güçsüzlük ve yetersizlik duygusunun doğurabileceği kötü sonuçlar önlenmiş olur. Koruma düzeylerinden de anlaşıldığı gibi sağlık hizmetlerinin üç boyutu vardır. Koruma Tedavi Rehabilitasyon Kronolojik yaşınızı değiştirmek mümkün değilse de biyolojik yaşınızı gençleştirmek yani genç birinin sağlık profilini edinmek elinizdedir. Rehabilitasyon ne demektir ve amacı nedir? 16