Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme. Yrd. Doç. Dr. Mine YILMAZER

Transkript

1 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s SOSYAL BİLİMLER Yıl : 2010 Cilt :8 Sayı :1 Celal Bayar Üniversitesi S.B.E. Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme Yrd. Doç. Dr. Mine YILMAZER Celal Bayar Üniversitesi, Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu ÖZET Küreselleşmeyle birlikte dış ticaret ve sermayedeki serbestleşme hareketleri yaygınlaşmıştır. Bu çalışmada, uluslararası piyasalarla bütünleşen Türkiye de doğrudan yabancı yatırımların ve dış ticaretin ekonomik büyümeye katkısı incelenmeye çalışılmıştır. 1991Q1-2007Q3 döneminde üçer aylık verilerle GSYİH, doğrudan yabancı yatırımlar, ihracat ve ithalat değerleri arasındaki nedensellik ilişkisi, Granger Nedensellik analizi yardımıyla test edilmiştir. Sonuç olarak doğrudan yabancı yatırımların zayıf da olsa ihracatı ve ithalatı takip ettiği, ancak doğrudan yabancı yatırımlarla ekonomik büyüme arasında güçlü bir nedensellik olmadığı bulunmuştur. Çalışmada ayrıca ithalat ve ihracat ile ekonomik büyüme arasında karşılıklı ve ithalattan ihracata doğru tek taraflı bir nedensellik olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ekonomik büyüme, doğrudan yabancı yatırımlar, dış ticaret, Granger Nedensellik. Relationship with Foreign Direct Investment, Foreign Trade and Economic Growth: A Case Study on Turkey ABSTRACT Liberalization of capital and foreign trade has become commonplace with globalization. In this paper, it is tried to examine foreign direct investment and foreign trade s contribution to the economic growth in the Turkey which is integrated international markets. Causality relations between GDP, foreign direct investment, export and import are tested by the help of Granger Causality Analyze, quarterly data in 1991Q1-2007Q3 period. As a result foreign direct investment is follow export and import weakly, but there is no strong causality between economic growth and foreign direct investment. In this paper, it is also found as a result that there is a correlative relation between export and import with economic growth and found that there is an unilateral causality from imports to exports. Key Words: Economic growth, foreign direct investment, foreign trade, Granger Causality. 241

2 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme 1. GİRİŞ Ekonomi biliminin temel amacı, bir ülkedeki üretim miktarını bir önceki yıla göre artırarak kişi başına gelir düzeyini ve yaşam standardını yükseltebilmektir. Ekonomideki bu iyileşmenin nasıl sürekli ve istikrarlı hale getirileceği, bir diğer deyişle ülkelerin sürdürülebilir ekonomik büyüme sürecine nasıl ulaşacağı ekonomistler tarafından en çok araştırılan konulardan biridir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında, ekonomik büyüme performansı ciddi farklılıklar göstermektedir. Gelişmekte olan ülkelerin görece yoksul olanları çok düşük, hatta negatif büyüme ile karşı karşıyadır. Buna karşılık nispeten hızlı büyüyen, var olan üretim kaynakları ve sahip olduğu avantajlarla yurt dışından yatırım çekebilen ülkeler (gelişen piyasa ekonomileri) ise daha yüksek, ancak istikrarsız bir ekonomik büyüme sağlayabilmektedirler. Gelişen piyasa ekonomilerinin sanayileşmiş ülkeler düzeyine ulaşma potansiyeli, diğer gelişmekte olan ülkelere göre daha fazladır. Ancak bu ülkeler, sahip oldukları makro ekonomik istikrarsızlıklar ve kırılganlıklar nedeniyle kriz yaratma ve krizden etkilenme olasılığı ile karşı karşıyadır. Arjantin, Brezilya, Meksika gibi Latin Amerika ülkeleri, Çin, Güney Kore, Endonezya, Tayland gibi Asya ülkeleri ve Türkiye nin de aralarında bulunduğu gelişen ekonomileri, günümüzde giderek sıklaşan ulusal ve uluslararası krizlerden önemli ölçüde zarar görmektedir. Son dönemde gelişmiş ülkelerin finans sektöründeki sorunlardan kaynaklanan 2008 krizinden ve sonrasında ortaya çıkan ekonomik durgunluktan en çok etkilenenler yine bu ülkeler olmuştur. Dışa dönük ekonomi politikalarını benimseyen ülkeler, uluslararası piyasalarda ortaya çıkabilecek sorunlara karşı daha savunmasız kalmaktadır. Küresel ekonominin yaygınlaşması ve ülkeler arasındaki sınırların büyük ölçüde ortadan kalkması, bir ülkede ortaya çıkan krizin çok kısa sürede diğer ülkeleri etkilemesine neden olmaktadır. Günümüzde üretim, sermaye ve ticaret sınırları aşarak hızla yayılmaktadır. Bu süreçte, uluslararası ölçekte çalışan firmalar üretimin belli aşamalarını avantajlı buldukları ülkelerde yapmayı tercih etmektedirler. Buna karşılık ekonomik büyümelerini artırmaya çalışan birçok gelişmekte olan ülke, dışa açık sanayileşme politikalarını benimseyerek doğrudan yabancı yatırımların (DYY) ülkeye girişini desteklemektedirler. DYY, bir işletmenin mevcut ülke sınırlarını aşarak, diğer bir ülkede üretim tesisi kurması ya da mevcut bir üretim birimini satın almasıdır. DYY nin özellikle gelişmekte olan ülkelerde kaynak kullanımını, altyapı yatırımlarını, imalat sanayini ve teknolojik ilerlemeyi artırarak ekonomik büyümeyi beslediği kabul edilmektedir. Küreselleşme hareketlerinin hızlandığı 1990 lı yıllardan itibaren DYY akımının da yükseldiği görülmektedir. DYY akışı, dünya ekonomisinin canlanmasında önemli bir rol oynamaktadır. Ancak 2008 krizi ve sonrasında yaşanan resesyon, belli bir süre DYY nin düşüş trendi içinde olacağını göstermektedir. DYY nin dış ticaret ve üretim üzerine olumlu etkide bulunduğu kabul edildiği için, uluslararası 242

3 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s piyasalarda DYY akışındaki azalmanın Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin büyüme performanslarını negatif yönde etkileyeceği düşünülebilir. Ekonomik büyümenin kaynakları üzerine yapılan yeni çalışmalarda, küreselleşmenin aktörleri olan DYY ve dış ticaret konuları üzerinde durulmaktadır. İhracat ve ithalat miktarındaki, bir diğer deyişle dış ticaret hacmindeki genişleme kaliteli ürün uygulaması, ölçek ekonomisine geçiş ve teknolojik yenilik yaratarak istihdamı ve işgücü verimliliğini, dolayısıyla ekonomik büyümeyi yükseltebilmektedir. Dış ticareti sanayileşmenin önemli bir basamağı olarak görüp, yukarıda sıralanan olumlu etkileri ön plana çıkarabildiği ölçüde ülkeler başarıya ulaşabilir. Aksi bir uygulama dış ticaret açığını sürekli artırıp ülkenin borç yükü altında ezilmesine yol açabilecektir. Bu çalışmada, öncelikle DYY ve dış ticaretin ekonomik büyümeye ne tür etkilerde bulunabileceği araştırılmıştır. Daha sonra uluslararası piyasalarla bütünleşen ve gelecekte dünya ekonomisinde söz sahibi olacak gelişen piyasa ekonomilerinden biri olan Türkiye ekonomisinin günümüzdeki durumu özetlenmiştir. Çalışmada ayrıca bu konuda daha önce gerçekleştirilen uygulamalı çalışmalar ve elde edilen sonuçlar incelenmiştir. Son olarak DYY, ithalat, ihracat ve ekonomik büyüme arasında bir nedensellik ilişkisi olup olmadığını bulabilmek için Türkiye üzerine bir deneme yapılmıştır dönemindeki veriler dikkate alınarak söz konusu değişkenler arasındaki ilişki test edilmiş ve elde edilen bulgular değerlendirilmiştir. 2. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE EKONOMİYE ETKİLERİ Sermaye, üretimin en önemli girdilerinden biridir ve özellikle gelişmekte olan ülkeler için işgücüne göre bulunması daha zor olan bir faktördür. Ekonomik büyümeyi artırabilmek için gerekli olan sermayenin öncelikle yurt içi kaynaklarla finanse edilmesi gerekmektedir. Ancak gelir düşüklüğü ve tasarruf yetersizliği nedeniyle ortaya çıkan açık, doğrudan ve dolaylı yabancı yatırımlarla kapatılmaya çalışılmaktadır. Bu nedenle günümüzde ülkelerin milli gelir ölçümünde, gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH) temel gösterge olarak alınmaktadır. Çünkü GSYİH, bir ülkede bir yılda yerli ve yabancılar tarafından gerçekleştirilen mal ve hizmet üretiminin piyasa değerleri toplamıdır. Sonuç olarak DYY nin, ulusal geliri ve dolayısıyla tasarruf oranı düşük olan ülkelerde, ulusal tasarruf açığını kapatmak için vazgeçilmez bir araç olduğu düşünülmektedir. Emek-yoğun üretim yönteminden, sermaye ve bilgi teknolojisi-yoğun üretim tekniğine hızlı bir geçiş yapmaya uğraşan ülkelerin, ulusal sermaye açığını kapatmak için yabancı sermaye ve teknoloji girişine olan gereksinimleri her geçen gün artış göstermektedir. Bu süreçte işgücü hareketliliği yerine sermayenin hareketliliği ortaya çıkmakta ve üretimin belli 243

4 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme aşamaları çoğunlukla işgücü maliyetlerinin düşük olduğu bölgelerde yapılmaktadır. Ekonomi teorisinde DYY ve ekonomik büyüme arasında pozitif bir ilişki olduğu kabul edilmektedir. Neo-klasik büyüme modeline göre DYY, toplam yatırımların miktarını ve etkinliğini artırarak ekonomik büyümeye olumlu katkıda bulunmaktadır. İçsel büyüme modellerinde ise, DYY yatırımlarının teknolojiyi gelişmiş ülkeden bunu kabul eden ülkeye doğru yaygınlaştırarak ekonomik büyümeyi artırdığı savunulmaktadır. DYY nin gelişmekte olan ülkelere etkisi aşağıdaki gibi özetlenebilir (UNCTAD, 1999: 156): DYY, ekonomik büyüme için gerekli olan ve yetersiz kalan tasarruf ve yatırımların finansmanına yardımcı olmaktadır. DYY sağlayan uluslararası şirketler, ev sahibi ülkeye kullandıkları modern teknolojiyi getirmektedirler. Böylelikle üretimde verimlilik ve rekabet artışı, teknolojik yenilikler, bilgi ve beceri düzeyinde ilerlemeler ortaya çıkabilmektedir. Buna karşılık yapılan araştırmalar göstermiştir ki, bu olumlu etkilerin ortaya çıkabilmesi işgücünün verimlilik düzeyi, diğer bir deyişle beşeri sermaye birikimiyle yakından ilgilidir. İleri teknolojiye dayalı yatırımlardan yarar sağlayanlar, ancak belli bir eşiği aşabilmiş olan ülkelerdir. DYY, ev sahibi ülkenin yalnızca yerli sanayinde ilerlemeye neden olmamakta, aynı zamanda uluslararası rekabete açılabilmesini sağlamaktadır. Teknolojik ilerleme, ölçek ekonomisi, piyasa bilgisinin yükselmesi ve rekabetin güçlenmesi ülkenin ihracat gelirlerini de yükseltebilmektedir. Yine burada küçük ölçekte faaliyette bulunan yerli sanayinin yaygın olması bir dezavantaj yaratabilir. Büyük ölçekli yabancı yatırımcı eksik rekabete ve küçük sanayicinin ortadan kalkmasına yol açabilir. DYY sağlayan uluslararası şirketler, yaptıkları yatırımla istihdam yaratmakta ve çalışanların yüksek düzeyde bilgi ve beceri birikimine ulaşmalarını sağlamaktadır. Uzun dönemde ise teknolojik yenilik geliştirebilecek işgücü kapasitesinin yükselmesine ve istihdamın sürekliliğine yol açabilmektedir. Ancak bu noktada, ev sahibi ülkedeki sosyal güvenlik sisteminin iyi işlemesi hayati önem taşımaktadır. Uluslararası şirketlerin, çevrenin korunmasıyla ilgili standartlara uyum gösterdiği ve temiz teknoloji kullandığı kabul edilmektedir. Uygulamada ise bazı aksaklıkların ortaya çıkabildiği ve uluslararası şirketlerin çevre politikaları zayıf olan ülkelerde çevresel damping yarattığı görülebilmektedir (Walther, 2002: 463). Uluslararası sermayenin en önemli kısmı ABD, Japonya ve Avrupa Birliği ülkeleri tarafından sağlanmaktadır yılında ABD, İngiltere, Fransa, 244

5 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s Almanya, İspanya ve Japonya dan oluşan altı ülke dünya sermayesinin %52 sini finanse etmektedir (UNCTAD, 2007). Şekil 1.Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelere Doğrudan Yabancı Sermaye Akımı, Kaynak: Şekil 1 de DYY akışının yılları arasındaki değişimi ve DYY nin gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki dağılımı verilmektedir lı yıllardan itibaren DYY hacmi artmış ve gelişmekte olan ülkeler de DYY den yararlanmaya başlamıştır ların sonunda Doğu Asya ülkeleri, Rusya, Arjantin ve Türkiye de yaşanan krizlerin etkisiyle DYY akımı gerilemiş, 2002 sonrasında yeniden hızlanmaya başlamıştır. Ancak gelişmiş ülkelerin DYY den aldığı pay, her dönemde gelişmekte olan ülkelere göre çok daha yüksek olmuştur. Buna karşılık dönemler itibariyle gelişmekte olan ülkelerin bazıları diğerlerine göre daha avantajlı olabilmektedir krizi öncesinde DYY nin yeniden hız kazandığı yılları arasında, sermaye akışındaki payını hızla yükselten gelişmekte olan ülkelerin başında Çin, Hindistan ve Suudi Arabistan la birlikte Türkiye de gelmektedir (UNCTAD, 2002: 13). 3. DIŞ TİCARET VE EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİSİ Sovyetler Birliği ve Doğu Bloku ülkelerinin serbest piyasa ekonomisine geçmesi ve 1995 yılında Dünya Ticaret Örgütü nün faaliyete başlaması küreselleşme sürecini hızlandırmıştır. Bu bağlamda bölgesel ve küresel düzeydeki serbest ticaret anlaşmaları artmış ve çoğu ülke dış ticaret kısıtlamalarını büyük ölçüde azaltmıştır. Böylece bir yandan ülkeler arasındaki bağımlılık artarken, diğer taraftan bu zorlu rekabet ortamında yer edinme savaşı yaşanmaya başlamıştır. Ekonomik büyüme modellerinde dış ticaretin büyüme üzerindeki pozitif etkisini vurgulayan çalışmalara sıkça rastlanmaktadır. Genel olarak kabul gören görüş, ihracatın ekonomik büyüme üzerine olumlu etkide bulunduğudur. Bu olumlu etkinin nedenleri şu şekilde özetlenebilir: 245

6 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme İhracat firmaların sınırlı düzeydeki iç pazar dışında geniş bir piyasaya açılma olanağı kazanarak büyük ölçekte üretim yapmasına ve ölçek ekonomisinin avantajlarından yararlanmasına neden olabilir. Böylece maliyetler düşürülerek üretimde verimlilik artırılabilir. Dış ticaret verimlilik artışının yanı sıra yeni teknolojilerin elde edilmesini (teknoloji ithali) ve yayılmasını sağlayarak ekonomik büyüme oranını da artırmaktadır (Grossman, 1991; Rivera-Batiz ve Romer, 1991; Young, 1991). İhracat rekabeti artırır. Uluslararası piyasalara girişte artan rekabet; teknik bilginin yayılması, daha iyi yönetim, kaliteli ve ileri teknolojiye dayalı üretimi zorunlu hale getirmektedir. İhracat, yeni fırsatlar yaratabilir. İstihdam artar, maliyetler düşürülebilir, ürün kalitesi yükseltilebilir ve karşılaştırmalı olarak avantajlar sağlanabilir. İhracat döviz gelirlerini artırarak dış ödemeler bilançosundaki döviz sorununu azaltır. Böylece teknoloji, ara ve yatırım malları ve nihai ürün ithalatının da artmasına olanak sağlar. Günümüzde gelişmekte olan ülkelerin önemli bir kısmı ithalat aracılığı ile büyüme hızını artırabilmektedir. İthalattaki yükselme yurt içinde elde edilemeyen ara mallarının ve yeni teknolojilerin sağlanmasını kolaylaştırmakta ve üretimi desteklemektedir. İthalata dayalı büyüme hipotezini savunan bu görüşe göre, üretim sürecindeki ithal girdi kullanımı teknolojik ilerlemeye yol açmaktadır. Ayrıca dış ticaretle birlikte ortaya çıkan rekabetin AR-GE harcamalarını ve eğitime yapılan yatırımlardaki kaliteyi yükselttiği kabul edilmektedir. Tablo 1. Dünyada Üretim ve İhracat Artış Hızı, (%) Dünya GSYİH sı Tarım Maden İmalat Sanayi Dünya İhracatı Tarım Petrol ve Maden İmalat Sanayi Kaynak: International Trade Statistics 2008, World Trade Organization, s lı yılların sonunda dış ticaretteki serbestleşme politikalarına paralel olarak ihracat hareketleri hız kazanmıştır yılları arasında küresel boyutta gerçekleştirilen ihracat, üretimin çok üzerinde artmıştır. Söz konusu dönemde ihracat %5,5 artarken, dünya GSYİH artışı %3 de kalmıştır (Tablo 1). 246

7 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s Ancak 2004 sonrasında ortalamanın üzerine yükselen ihracat artışı, 2006 yılından itibaren ithalat talebindeki azalmaya paralel olarak yavaşlamıştır (WTO, 2008: 1). Bu dönemde birçok ülke dış ticaret aracılığıyla yurt içi yatırımları destekleyen, büyümeyi hızlandıran ve döviz geliri sağlayan faaliyetleri canlandırabilmiştir. Dünya ticaretindeki payını artırıp sanayileşmede başarı sağlayabilmiş bazı gelişen piyasa ekonomileri ve özellikle Güney Doğu Asya ülkeleri bu konudaki en iyi örneklerdir. 4. TÜRKİYE DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE DIŞ TİCARETİN EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİSİ Dünyada serbest piyasa politikalarının yaygınlaştığı 1980 li yıllardan itibaren, sermaye ülkeler arasında rahat bir şekilde yer değiştirmeye başlamıştır. Günümüze kadar devam eden bu hızlı artışla birlikte DYY 1980 yılında yalnızca 55 milyar $ iken 2006 yılında 1,305 milyar $ a yükselmiştir (stats.unctad.org, 2008). Türkiye de DYY akışının 1987 yılından sonra hareketlendiği, 2001 yılından sonra hızla arttığı görülmektedir. Şekil Yılları Arasında Türkiye ye Doğrudan Yabancı Sermaye Akışı Kaynak: DYY akışı, 2001 krizinden sonra uluslararası konjonktürden etkilenerek tarihte görülmemiş bir artış kaydetmiştir (Şekil 2) yılı sonrasında Türkiye ye yatırım amacıyla gelen sermaye 1000 kat artmış ve 1980 yılında 18 milyon $ iken, 2006 yılında 20 milyar $ a yükselmiştir yılından itibaren DYY nin dünya çapındaki artış hızı bir miktar azalmakla birlikte gelişmekte olan ülkelere aktarılan sermayede önemli bir artış ortaya çıkmıştır ve gelişmiş ülkelerin toplam DYY içindeki payı %68 e gerilemiştir. Dolayısıyla Türkiye de bu gelişmeden fayda sağlamıştır. Türkiye ye giren DYY, arasında yaklaşık 1,5 kat artarken, döneminde 22 kat yükselmiştir. 247

8 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme Türkiye nin dışa dönük sanayileşme politikasını benimsediği 1980 yılından itibaren dış konjonktürden etkilenme düzeyi de artış göstermiştir. O zamana kadar ithal ikameci politika ile korunan yerli firmalar nispeten küçük bir iç pazardan uluslararası piyasalara açılmış ve kendini sıkı bir rekabet ortamında bulmuştur. Bu ortamda artık firmalar yalnızca yurt içi makro istikrarla değil, dış konjonktür ve uluslararası eğilimlerle de başa çıkmak zorunda kalmıştır. İç ve dış piyasalardan kaynaklanan gerek olumlu gerekse olumsuz etkiler, dış ticaret aracılığı ile birçok makro göstergeyi ve ekonomik büyümeyi etkilemektedir. Türkiye de ihracat ve ithalat miktarındaki yükselme ile yabancı sermaye akışı ekonomik büyümeyi artıran önemli faktörlerdir. Özellikle son yıllardaki ekonomik büyüme sürecinde bu özellik daha da belirginleşmiştir. Ancak mal ve hizmet üretiminde dışa bağımlı olan Türkiye nin dış ticaret bilançosunda, ithalat miktarının giderek daha hızlı arttığı görülmektedir. Bu nedenle Türkiye de ekonomik büyüme ve ihracat hızlandıkça, ithal girdi kullanımının da yükseldiği söylenebilir. Türkiye de özellikle 2001 sonrası dönemde ekonomik büyümenin kaynağını araştıran birçok çalışmada, ithalattan ihracata ve büyümeye doğru bir nedensellik olduğu sonucuna varılmıştır (Gerni vd, 2008; Erdoğan, 2006, Yentürk, 2005; Yükseler ve Türkan, 2008). Gerçekten de 2001 sonrasında, üretimdeki artışa paralel olarak dış ticaret açığı yükselmeye devam etmiştir. Buna rağmen ortaya çıkan cari işlemler açığı, uluslararası konjonktürün pozitif etkilerinden yararlanılarak dış kaynaklarla finanse edilebilmiştir. Böylece dış açık verilmesine rağmen ihracat ve ithalat hacmi yükseltilerek ekonomik büyüme hızlandırılmıştır (Yentürk, 2005: 54). 5. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR, DIŞ TİCARET VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİNİ İNCELEYEN UYGULAMALI ÇALIŞMALAR Ekonomi teorisindeki genel kabule göre DYY nin ekonomik büyümeye pozitif etkisi vardır. Buna karşılık uygulamalı çalışmalar göz önüne alındığında bazı çalışmalarda bu pozitif etkiyi destekler yönde sonuçlara ulaşıldığı, bazı çalışmalarda ise bu pozitif etkinin kesin olmadığı görülmektedir. Vu ve Noy (2008) altı OECD ülkesini kapsayan bir analiz gerçekleştirmişler ve DYY nin hem doğrudan hem de işgücü ile etkileşimi sonucu dolaylı olarak ekonomik büyümeyi olumlu etkilediği sonucuna ulaşmışlardır. Razin (2002), 64 ülke üzerine yapmış olduğu analizlerde DYY nin finansal yatırımlara oranla, hem sermaye birikimi hem de ekonomik büyüme üzerinde daha önemli bir etki yaptığını bulmuştur. Yang (2002) ise 9 ülke üzerine yaptığı karşılaştırmalı analizde dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının örneğe dahil edilen bütün ülkelerin sermaye oluşumunu olumlu etkilediğini bulurken, finansal sermaye hareketlerinin sermaye birikimi ve ekonomik büyüme üzerinde net bir etkisinin olmadığı sonucuna ulaşmıştır. 248

9 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s Yao ve Wei (2007), DYY nin yeni sanayileşen ülkelerin büyümelerini hızlandırdığını ve Çin in son yıllardaki hızlı büyümesinin, bu durumu açıklayan en iyi örnek olduğunu savunmuştur. Bunlara ilaveten, farklı ülke uygulamalarıyla, DYY nin ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkilediği sonucuna ulaşan birçok çalışma vardır. Örneğin, Ramirez (2006) Meksika, Djankov ve Hoekman (2000) Çek Cumhuriyeti, Marwah ve Klein Hindistan (1996), Cuadros vd (2004) Latin Amerika ülkeleri, Fedderke ve Romm (2006) Güney Afrika da yabancı sermaye-büyüme ilişkisinin güçlü olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Diğer taraftan DYY nin ekonomik büyümeye pozitif etkisi olduğuna dair güçlü kanıtlar bulamayan bazı çalışmalara da rastlanmaktadır. Carkovic ve Levine (2005) DYY nin büyüme üzerinde pozitif etki yarattığı konusunda güçlü bir kanıt bulamamışlardır. Sonuçlara yönelik açıklamalarında, benzer çalışmalardan farklı bir dönemi ( ) incelemelerinin sonuçları etkileyebileceğini söylemişlerdir. Sonuçların zaman farklılığına göre değişiklik gösterebileceğini ortaya çıkarmışlardır. Benzer şekilde Herzer vd (2008) gelişmekte olan ülkelerde DYY ile kişi başına gelir, eğitim, dışa açıklık, finansal piyasa gelişmişliği arasında belirgin bir ilişkiye rastlamamışlardır. Analizde 28 ülkenin dönemine ait verilerine eşbütünleşme tekniği uygulanmıştır. Bununla birlikte, Yang (2008) 110 ülke üzerine yaptığı çalışması sonucunda DYY nin ekonomik büyüme üzerine etkisinin zaman ve mekâna göre değişiklik gösterdiğini savunmuştur döneminde DYY, Latin Amerika ülkelerinde pozitif Orta Doğu ülkelerinde negatif etki yaratmıştır döneminde ise OECD, Avrupa ve Orta Asya ülkelerinde DYY nin büyümeye pozitif etkisi varken, Afrika da negatif etki görülmekte ve diğer ülkelerde önemli bir etkiye rastlanmamaktadır. DYY nin ekonomik büyüme üzerinde pozitif etki yaratmadığını ya da etkinin zayıf olduğunu savunan çalışmalarda, ülkelerin bazı koşulları sağladığı ölçüde yabancı sermayeden fayda sağladığı vurgulanmaktadır. Söz konusu koşullar aşağıdaki gibi özetlenebilir: Eğitimli işgücü: Ev sahibi ülkenin eğitim düzeyi, mesleki bilgi ve beşeri sermaye düzeyine bağlı olarak DYY, ekonomik büyüme üzerine farklı etkide bulunabilmektedir (Grossman ve Helpman (1991), Levine ve Renelt (1992), Balasubramanyam vd (1996), Borensztein vd (1998)). Liberalizasyon politikaları: DYY ekonomik büyüme üzerine, ihracata dönük politika izleyen ülkelerde pozitif, ithal ikameci uygulamaları benimseyen ülkelerde negatif etkide bulunabilir (Balasubramanyam vd (1996)). Gelişmiş finansal piyasalar: Finansal piyasaları gelişmiş olan ülkelerde DYY büyümeyi artırmaktadır (Alfaro vd (2004)). 249

10 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme Geniş bir serbest piyasa: Daha yüksek talep ve daha fazla kârlılık söz konusu olduğunda, DYY ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilemektedir (Nair-Reichert ve Weinhold (2001)). Gelir ve gelişmişlik düzeyi: DYY, daha yüksek gelire sahip gelişmekte olan ülkelerin büyümesine önemli etkide bulunmakta, daha düşük gelirli ülkelerde ise etkili olamamaktadır (Blomstrom vd (1994), Blonigen ve Wang (2004)). DYY nin uzun dönemde etkisi sanayileşmekte olan ülkelerde pozitif, nispeten sanayileşmiş ülkelerde negatif olabilmektedir (Bende-Nabende vd (2003), Yao ve Wei (2007)) yılından bu yana, dış ticaret ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen birçok çalışma yapılmıştır. Bu konudaki ilk çalışmalarda Emery (1967), Syron ve Walsh (1968), Serven (1968), Kravis (1970), Michaely (1977), Heler ve Porter (1978), Bhagwati (1978) ve Krueger (1978) ihracat artışı ve ekonomik büyüme arasında iki değişkenli analiz gerçekleştirmişlerdir. Söz konusu araştırmalarda iki değişkenin birbirini desteklediği sonucuna ulaşılmıştır. Sonraki araştırmalarda Balassa (1978, 1985), Wlliamson (1978), Fajana (1979), Tyler (1981), Feder (1983), Kavoussi (1984), Ram (1985, 1987) ve Moschos (1989) işgücü ve sermaye ile birlikte ihracatın da ele alındığı bir üretim fonksiyonundan hareket etmişler ve dış ticaretin üretime pozitif etkisi olduğu yönünde sonuçlara ulaşmışlardır. Bu araştırmalarda ülkeler arasında büyük farklılıklar olduğu vurgulanmıştır lerin sonlarında ihracat ve büyüme arasındaki nedensellik ilişkisini irdeleyen çalışmalara rastlanmaktadır. Chow (1987), Darrat (1987), Afxentiou ve Serletis (1991), Serletis (1992), Bahmani-Oskooee ve Alse (1993) Granger nedensellik testi ile iki değişken arasındaki ilişkiyi test etmişlerdir. Bahmani- Oskooee ve Alse (1993) ve Chow (1987) ihracatın büyümeyi olumlu yönde etkilediği sonucuna ulaşırken, Afxentiou ve Serletis (1991), Darrat (1987), Serletis (1992), Colombatto (1990) ve Kugler (1991) iki değişken arasında nedensellik ilişkisine dair çok zayıf kanıtlar bulmuşlardır. Dış ticaret önündeki engellerin hızla ortadan kaldırıldığı 1990 lardan itibaren, söz konusu çalışmaların giderek yoğunluk kazandığı söylenebilir. Bu dönemde dış ticaret hacmindeki artışın, diğer bir deyişle hem ihracat hem de ithalattaki yükselmenin ekonomik büyümeyi canlandırdığı görüşü hakimdir. Bu bağlamda ihracata ve ithalata dayalı büyüme hipotezlerini kanıtlamaya çalışan araştırmalar yapılmıştır. İhracata dayalı ekonomik büyüme hipotezinde, ihracattaki genişlemenin rekabet ve kaliteli ürün uygulaması, ölçek ekonomisine geçiş ve dolayısıyla istihdam ve işgücü verimliliği artışı, teknolojik yenilik yaratarak ekonomik büyümeyi yükselteceği savunulmaktadır (Khan ve Saqib (1993), Salvatore ve Hatcher (1991), Sengupta, 1991; Greenaway vd, 1999; 250

11 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s Medina Smith, 2001; Konya, 2006). Diğer taraftan ithalata dayalı büyüme hipotezinde ise ithalatın ara ve yatırım malı girişi ile ülkede teknolojik yenilikleri ve modernizasyonu destekleyerek ekonomik büyümeye katkıda bulunduğu vurgulanmaktadır (Serletis, 1992; Levine ve Renelt, 1992; Marwah ve Tavakolli, 2004; Shirazi ve Abdul Manap, 2005; Awokuse, 2006; Konya, 2006; Mahadevan ve Suardi, 2008; Parida ve Sahoo, 2007). Buna karşılık dış ticaret ve büyüme arasında ilişki bulamayan ya da bu ilişkiyi zayıf bir şekilde destekleyen bazı çalışmalara da rastlanmaktadır (Greenaway ve Sapsford (1994); Van den Berg ve Schmidt (1994); Jin (2006); Ramos (2001)). 6. EKONOMETRİK UYGULAMA VE BULGULAR 6.1. Veri Tabanı ve Değişkenlerin Tanımı Çalışmada Türkiye nin GSYİH, DYY, ihracat ve ithalat rakamları kullanılmıştır. Veriler 1991 yılının birinci çeyreği ile 2007 yılının üçüncü çeyreğini kapsamaktadır. GSYİH, ihracat ve ithalat verileri Türkiye İstatistik Kurumu, DYY verileri ise Hazine Müsteşarlığı internet sayfalarından alınmıştır. İhracat, ithalat, GSYİH ve DYY rakamları TL değerleri üzerinden analize dahil edilmiştir. Test öncesinde verilerin doğal logaritması alınmıştır. Analizde kullanılan değişkenler aşağıda verilmiştir. lndyy: Doğrudan yabancı yatırım miktarı (TL) lnihracat: Toplam ihracat değerleri (TL) lnithalat: Toplam ithalat değerleri (TL) lngsyih: Harcamalar yöntemiyle GSYİH (1987 fiyatlarıyla TL) 6.2.Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi Bu çalışmada, 1991Q1 2007Q3 döneminde üçer aylık verilerle GSYİH, DYY, ihracat ve ithalat değerleri arasındaki nedensellik ilişkisi incelenmiştir. Değişkenler zaman serisine dayalı olduğu için öncelikle durağan olup olmadığı test edilmiştir. Durağan olmayan seriler durağan hale getirilmiştir. Serilere Genişletilmiş Dickey-Fuller birim kök testi uygulanmıştır. En son aşamada ise değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisi Granger nedensellik analizi yardımı ile test edilmiştir. Tüm testler Eviews istatistik programı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Durağan serilerde veriler sabit bir ortalama etrafında dalgalanmaktadır. Bu nedenle bir serinin durağan olup olmadığını anlamak için öncelikle serinin zaman içindeki değişimini gösteren grafiği çizilebilir. Şekil 3 de

12 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme yılları arasında dört değişkene ait verilerden oluşturulan serilerin eğilimi incelenmiştir. Şekil 3. DYY, GSYİH, İhracat ve İthalat Değişkenlerinin 1991Q1-2007Q3 Dönemindeki Değişimi LNDYYTL LNGSYIH LNIHR LNITH Şekil 3 de verilerin logaritmalı halinin zaman içindeki değişimi sunulmuştur. Değişkenlerin ele alınan yıllar itibariyle durağan bir seyir izlemediği görülmektedir. Serilerin durağanlığını sağlamak için verilerin öncelikle birinci farkı alınmıştır. Bu şekilde lndyy, lnihracat ve lnithalat serilerinin birinci farkta, lngsyih nın ise ikinci farkta durağan hale geldikleri görülmüştür. Aşağıda seriler durağan hale getirildikten sonraki durumları gösterilmiştir. 252

13 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s Şekil Q1-2007Q3 döneminde lndyy, lnihracat ve lnithalat serilerinin birinci farkta ve lngsyih nın ikinci farktaki grafikleri DLNDYYTL DLNIHR DLNITH DLNGSYIH lndyy, lngsyih, lnihracat ve lnithalat verilerinin düzey değerlerinin trend izlediği, ancak lndyy, lnihracat ve lnithalat serilerinin birinci farklarının, lngsyih serisinin ikinci farkının trendden arındığı görülmektedir. Bu durumda ilk üç serinin birinci derecede, lngsyih nın ikinci derecede durağan olduğu söylenebilir. Nedensellik analizine geçmeden önce, birim kök testleri ile durağanlık testi sonuçlarının desteklenmesi gerekmektedir. Değişkenlerin zaman içinde birim kök içerip içermediği Genişletilmiş Dickey Fuller (ADF) testi ile araştırılmıştır. Serinin birim kök içerdiği boş hipotezine karşı, birim kök içermediği alternatif hipotezi test edilmiştir. ADF testi ile elde edilen sonuçlar, %5 ve %1 anlamlılık düzeyinde McKinnon kritik değerleri ile karşılaştırılabilir. Eğer elde edilen sonuçlar McKinnon kritik değerlerinden yüksekse, boş hipotez reddedilir ve serilerin durağan olduğu tespit edilir. 253

14 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme Tablo 2. lndyy, lngsyih, lnihracat ve lnithalat değişkenlerinin ADF birim kök testi sonuçları ADF Test İstatistiği MacKinnon Kritik değeri Düzey Birinci Düzey Birinci Fark Fark Değişkenler %5 %1 %5 %1 lndyy lnihracat lnithalat Düzey İkinci Fark Düzey İkinci Fark lngsyih lngsyih, lndyy, lnihracat ve lnithalat değişkenlerinin düzey değerleri için yapılan birim kök testine göre, ADF test istatistiğinin mutlak değeri %5 ve %1 anlamlılık düzeylerinde MacKinnon kritik değerlerinden küçüktür. Bu nedenle serilerin düzey değerde birim kök içerdiği yönündeki sıfır hipotezi kabul edilmektedir. Bu durumda seriler durağan değildir. Analize dahil edilen değişkenlerden üçünün (lndyy, lnihracat, lnithalat) birinci farkı alındığında (dlndyy, dlnihracat, dlnithalat) elde edilen kritik değerler %5 ve %1 düzeylerinde eşik değerlerini aşmaktadır. Serilerin birinci farkı alındığında, H 0 hipotezinin reddedildiği ve serilerin durağan olduğu gözlenmektedir. lngsyih değişkeninde ise ancak ikinci farkı alındığında elde edilen kritik değerler %5 ve %1 düzeylerinde eşik değerleri aşmaktadır. GSYİH verisi ikinci farkı alınarak durağanlaştırılmıştır. Granger nedensellik analizine başlamadan önce değişkenlere ait gecikme değerlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Veri setinin gecikme değerinin saptanması için iki yol kullanılmaktadır. Yöntemlerden ilki veri setinin yapısına bakılmasıdır. Eğer değişkenler yıllıksa 1, altı aylık dönemler halindeyse 2, üç aylık ise 4 gecikme sayısı kullanılır. Değişkenlerin kaç dönem önceden etkilendiğini bulmanın diğer bir yolu ise, Akaike Bilgi Kriteridir. Bu yöntemde verilerin gecikmeli değerleri arasında minimum olan seçilerek gecikme sayısı tespit edilmektedir. Tablo 3. dlngsyih, dlndyy, dlnihracat ve dlnithalat değişkenlerinin Akaike Bilgi Kriteri Gecikme * Her dört seri için de Akaike bilgi kriterleri, 4. gecikmede minimum değerler almıştır. Sonuç olarak iki farklı yöntemden elde edilen sonuçlara göre, analizde kullanılacak gecikme uzunluğunun 4 olabileceği kabul edilmiştir. İki değişken arasındaki nedensel bir ilişkinin varlığını ve yönünü test etmek için Granger nedensellik analizi kullanılmaktadır. Birim kök testi ile 254

15 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s durağanlığı saptanan veriler ile yapılan nedensellik analizinin sonuçları Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4. Granger Nedensellik Testi Sonuçları Boş Hipotez Gözlem Sayısı F istatistiği dlngsyih dlndyy nin nedeni değildir dlndyy dlngsyih nın nedeni değildir dlnihracat dlndyy nin nedeni değildir dlndyy dlnihracat ın nedeni değildir dlnithalat dlndyy nin nedeni değildir dlndyy dlnithalat ın nedeni değildir dlnihracat dlngsyih nın nedeni değildir dlngsyih dlnihracat ın nedeni değildir dlnithalat dlngsyih nın nedeni değildir dlngsyih dlnithalat ın nedeni değildir dlnithalat dlnihracat ın nedeni değildir dlnihracat dlnithalat ın nedeni değildir Olasılık Değerleri Türkiye de 1991Q1-2007Q3 döneminde, analize dahil edilen dört değişken arasındaki nedensellik ilişkisinin varlığı ve yönü dikkate alındığında aşağıdaki değerlendirmeleri yapmak mümkündür. GSYİH ve DYY arasında %1, %5 ve %10 düzeyinde karşılıklı bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Söz konusu dönemde DYY den ihracata ve ihracattan DYY ye doğru bir nedensellik bulunamamıştır. Benzer şekilde ithalattan DYY ye doğru %5 anlamlılık düzeyinde tek yönlü bir nedensellik olduğu bulunmuştur. İthalat ve ihracat değerleri ile ekonomik büyüme arasında karşılıklı bir nedensellik olduğu %1 anlamlılık düzeyinde kabul edilmiştir. %5 anlamlılıkla ithalatın ihracatın nedeni olduğu hipotezi kabul edilmiştir. Diğer taraftan ihracat ithalatın nedeni değildir hipotezi kabul edilmiştir. Değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisi daha çok dış ticaret ve ekonomik büyüme verileri arasında yoğunlaşmaktadır. Elde edilen bulgulara göre, yalnızca ithalattan DYY e tek yönlü bir nedensellik vardır. Bir diğer deyişle DYY deki artış ithalattaki genişlemeyi takip etmektedir. Diğer sonuçlara bakıldığında DYY den dış ticaret ve üretime doğru anlamlı bir nedenselliğin bulunamaması, Türkiye de yabancı yatırımların henüz makro ekonomik göstergeleri canlandıran bir etki yaratamadığı şeklinde yorumlanabilir. 7. SONUÇ Bu çalışmada günümüz dünya ekonomisinin bir gerçeği olan küreselleşmenin beraberinde getirdiği sermaye ve dış ticaretteki serbestleşme olgusu incelenmiştir. Ülkeler uluslararası rekabette güçlü olabildiği, ekonomik 255

16 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme büyüme ve kalkınma için gerekli olan yatırımlarını yabancı sermaye ve dış ticaret gelirleriyle finanse edebildiği ölçüde başarıya ulaşabilmektedir. Diğer gelişmekte olan ülkelerden farklılık göstererek hızla büyüyen, uluslararası piyasalarla bütünleşen ve gelecekte dünya ekonomisine yön verme gücüne sahip olan ülkeler, diğer bir deyişle gelişen piyasa ekonomileri, küreselleşme ve serbest piyasa sisteminin fırsatlarını nispeten değerlendirebilmiş ülkelerdir. Türkiye özellikle 2001 krizinden sonra uygulanan Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı ile finans kesimini belli bir istikrara kavuşturduktan sonra uluslararası piyasalardaki yerini biraz daha sağlamlaştırmıştır yılları arasında Türkiye ye gelen DYY ile ekonomik büyüme ve dış ticaret hacmi arasında güçlü bir nedensel ilişki bulunamamıştır. Bu bağlamda yapılan çalışma, yukarıda vurgulanan ve nedensellik ilişkisini doğrulayamayan diğer araştırmalarla paralellik göstermektedir. Böyle bir sonucun ortaya çıkmasında en önemli faktörün, yabancı sermaye girişinin söz konusu dönemde son yıllar hariç düşük miktarlarda kalması olduğu söylenebilir. Son yıllarda dış ticaret hacmindeki ve üretimdeki hızlı artışla birlikte DYY nin de hareketlendiği görülmektedir. Analizde DYY nin zayıf da olsa ihracat ve ithalattaki gelişmeyi takip ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu taktirde uzun dönemde yukarıda sözü edilen bazı çalışmaları destekler biçimde, ülkelerin gelişme düzeylerine bağlı olarak yabancı sermayenin faydalı yatırımlara, dolayısıyla üretimde ve dış ticarette canlanmaya yol açacağı sonucunun elde edilebileceği beklenebilir. Çalışmada ayrıca ihracat ve ithalat ile ekonomik büyüme arasında karşılıklı bir nedensellik olduğu ve ayrıca ithalattan ihracata doğru tek taraflı bir nedensel ilişkisi bulunduğu sonuçlarına da ulaşılmıştır. Gerçekten 1991 sonrası dönemin dış ticaret ve ekonomik büyüme verileri karşılaştırıldığında, ekonomik büyümenin hızlandığı dönemlerde dış ticaret hacminin yükseldiği, durgunluk dönemlerinde ise dış ticaret hacminin daraldığı görülebilir. Ayrıca Türkiye de yapılan ihracatın ithal girdi, teknoloji ve hammadde kullanımı gerektirdiği göz önüne alındığında, hem üretimde hem de ihracat rakamlarındaki artışın ithalattaki genişlemeyi takip ettiği sonucu doğrulanabilir. GSYİH ve dış ticaret rakamları birbirini destekler görünse de, ekonomik büyüme dönemlerinde ve özellikle son yıllarda ithalat ve ihracat hacmindeki artışa paralel olarak dış ticaret açığı da büyümektedir. Bu nedenle ortaya çıkan döviz gereksinimi ve borç kısır döngüsü, Türkiye nin makro ekonomik kırılganlığını artırmaktadır. Uygulamalara bakıldığında dışa dönük bir sanayileşme politikasının ülkelerin borç yükünü yükselterek dışa bağımlılığını artırdığını kanıtlayan birçok örnek olduğu gibi, küreselleşme sürecinde gerçekleştirdiği teknolojik gelişmeler sayesinde marka ürünler satan ve uluslararası piyasalarda rekabet gücünü geliştirebilen bazı ülkelerden de söz edilebilir. Bu durumda ülkelerin hangi sanayileşme politikasını tercih etmesi gerektiği tartışmasından çok, hangi 256

17 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s strateji tercih edilirse edilsin uygulanan politikanın niteliği üzerine konuşmak daha yararlı olacaktır. KAYNAKÇA Afxentıou, P. C. and A. Serletis (1991) Exports and GNP causality in the industrial countries: Kyklos 44/2: Alfaro, L.; A. Chanda; S. Kalemli-Ozcan and S. Sayek (2004) FDI and economic growth: the role of local financial markets. Journal of International Economics 64, Awokuse, T. O. (2006) Causality between Exports, Imports, and Economic Growth: Evidence from Transition Economies. Economics Letters 94, Bahmani-Oskooee, M. and J. Alse (1993) Export growth and economic growth: an application of cointegration and error-correction modelling. The Journal of Developing Areas Vol.27, Balassa, B. (1978) Exports and economic growth: further evidence. Journal of Development Economics 5/2, Balassa, B. (1985) Exports, policy choices, and economic growth in developing countries after the 1973 oil shock. Journal of Development Economics 4/1, Balasubramanyam, V. N.; M. Salisu and D. Sapsford (1996) Foreign direct investment and growth in EP and IS countries. Economic Journal 106(1), Bende-Nabende, A.; J. Ford; B. Santoso and S. Sen (2003) The interaction between FDI, output and the spillover variables: Co-integration and VAR analyses for APEC, Applied Economics Letters, 10/3: Bhagwati, J. (1978) Anatomy and Consequences of Exchange Control Regimes: Liberalization Attempts and Consequences Cambridge, MA: Ballinger. Blomstrom, M.; R.E. Lipsey and M. Zejan (1994) What explains developing country growth? in: Baumol, W., Nelson, R., Wolff, E. (eds), Convergence of Productivity: Cross-National Studies and Historical Evidence. Oxford University Press, London. Blonigen, B.A. and M. Wang (2004) Inappropriate pooling of wealthy and poor countries in empirical FDI studies, NBER Working Paper No , National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA. Borensztein, E.; J. De Gregorio and J-W. Lee (1998) How does foreign direct investment affect economic growth. Journal of International Economics Vol. 45, Carkovic, M. and R. Levine (2005) Does foreign direct investment accelerate economic growth? in: Moran, H., Graham, E.M. (eds), Does foreign direct investment promote development? Institute for International Economics, Washington, D.C. Chow, P.C.Y. (1987) Causality between export growth and industrial development: empirical evidence from the NICs. Journal of Development Economics 26/1, Colombatto, E. (1990) An analysis of exports and growth. Kyklos 43/4:

18 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme Cuadros, A.; V. Orts and M. Alguacil (2004) Openness and growth: re-examining foreign direct investment, trade and output linkages in Latin America. Journal of Development Studies 26, Darrat, A.F. (1987) Are exports an engine of growth? another look at the evidence. Applied Economics 19/2, Djankov, S. and B. Hoekman (2000) Foreign investment and productivity growth in Czech enterprises. The World Bank Economic Review, 14/1: Emery, R. F. (1967) The relation of exports and economic growth. Kyklos 20/2, Erdoğan, S. (2006) Türkiye nin ihracat yapısındaki değişme ve büyüme ilişkisi: koentegrasyon ve nedensellik testi uygulaması. Selçuk Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, Konya. Fajana, O. (1979) Trade and growth: the Nigerian experience. World Development 7/1, Fedderke, J.W. and A.T. Romm (2006) Growth impact and determinants of foreign direct investment into South Africa, Economic Modelling 23, Feder, G. (1983) On exports and economic growth. Journal of Development Economics 12/2, Gerni, C.; Ö.S. Emsen ve M.K. Değer (2008) İthalata dayalı ihracat ve ekonomik büyüme: Türkiye Deneyimi. 2. Ulusal İktisat Kongresi, Şubat 2008, DEÜ İİBF İktisat Bölümü, İzmir. Greenaway, D. and D. Sapsford (1994) What does liberalisation do for exports and growth. Weltwirtschaffliches Archiv 130/1, Greenaway, D.; W. Morgan and P. Wright (1999) Exports, export composition and growth. The Journal of International Trade & Economic Development 8/1, Grossman, G. and E. Helpman (1991) Innovation and growth in the global economy. MIT Press Cambridge, MA. Grossman, H. (1991) Trade, innovation and growth. American Economic Review Vol.80, Hazine Müsteşarlığı (2009) e13b51af18464d81e80b65f0&LightDTNKnobID= Heller, P. S. and R.C. Porter (1978) Exports and growth: an empirical re-investigation. Journal of Development Economics 5/2, Herzer, D.; S. Klasen and F. Nowak-Lehmann D. (2008) In search of FDI-led growth in developing countries: The way forward. Economic Modelling 25, Jin, Jang C. (2006) Openness, growth, and inflation: Evidence from South Korea before the economic crisis. Journal of Asian Economics 17, Kavoussi, R. M. (1984) Export expansion and economic growth: further empirical evidence. Journal of Development Economics 14 1/2, Khan, A. H. and N. Saqib (1993) Exports and economic growth: the Pakistan experience. International Economic Journal 7/3, Konya, L. (2006) Exports and growth: granger causality analysis on OECD countries with a panel data approach. Economic Modelling 23, Kravis, I. B. (1970) Trade as a handmaiden of growth: similarities between the nineteenth and twentieth centuries. Economic Journal 80/320,

19 Sosyal Bilimler 8/1 (2010) s Krueger, A. O. (1978) Foreign trade regimes and economic development: liberalization attempts and consequences. National Bureau of Economic Research, Kugler, P. (1991) Growth, exports and cointegration: an empirical investigation. Weltwirtschaffliches Archiv 127/1, Levine, R. and D. Renelt (1992) A sensitivity analysis of cross-country growth regressions. American Economic Review 82/4, Mahadevan, R. and S. Suardi (2008) A dynamic analysis of the impact of uncertainty on import-and/or export-led growth: the experience of Japan and the Asian Tigers. Japan and the World Economy 20/2, Marwah, K. and A. Tavakoli (2004) The effect of foreign capital and imports on economic growth: further evidence from four Asian countries ( ). Journal of Asian Economics 15, Marwah, K. and L. Klein (1996) What are some prospects for India s joining the Asian growth process? in Asia Pacific Economic Co-operation: Theory and Practice, R. Hooley et al (eds), Research in Asian Economic Studies, Volume 7, Part B, JAI Press, Medina-Smith, E.J. (2001) Is the export-led growth hypothesis valid for developing countries? a case study of Costa Rica. Policy Issues in International Trade and Commodities Study Series no. 7, United Nations, New York and Geneva. Michaely, M. (1977) Exports and growth: an empirical investigation. Journal of Development Economics 4/1, Moschos, D. (1989) Export expansion, growth and the level of economic development: an empirical analysis. Journal of Development Economics 30/1, Nair-Reichert, U. and D. Weinhold (2001) Causality tests for cross-country panels: a new look at FDI and economic growth in developing countries. Oxford Bulletin of Economics and Statistics 63(2), Parida, P.C. and P. Sahoo (2007) Export-led growth in South Asia: a panel cointegration analysis. International Economic Journal 21/2, Ram, R. (1985) Exports and economic growth: some additional evidence. Economic Development and Cultural Change 33/2, Ram, R. (1987) Exports and economic growth in developing countries: evidence from time-series and cross-section data. Economic Development and Cultural Change 36/1, Ramirez, M. D. (2006) Is foreign direct investment beneficial for Mexico? An empirical analysis, World Development Vol. 34/5, Ramos, F.F.R. (2000) Exports, imports, and economic growth in Portugal: evidence from causality and cointegration analysis. Economic Modelling 18, Razin, A. (2002) FDI contribution to capital flows and investment in capacity. National Bureau of Economic Research, Working Paper, No: Rivera-Batiz, L.A. and P.M. Romer (1991) Economic integration and endogenous growth. The Qurterly Journal of Economics Vol.106/2, Salvatore, D. and T. Hatcher (1991) Inward and outward oriented trade strategies. Journal of Developing Studies Vol.27, Sengupta J. K. (1991) Rapid growth in NICs in Asia: Tests of New Growth Theory for Korea. Kyklos 44/4, Serletis, A. (1992) Export growth and Canadian economic development. Journal of Development Economics 38/1,

20 M. Yılmazer/ Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Dış Ticaret ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Deneme Serven, A. K. (1968) The relation of exports and economic growth: comment. Kyklos 21/3, Shirazi, N.S. and T.A. Abdul Manap (2005) Export-led growth hypothesis: further econometric evidence from South Asia. The Developing Economies XLIII-4, Syron, R. F. and B.M. Walsh (1968) The relation of exports and economic growth: a note. Kyklos 21/3, TUİK (2009) ve Tyler, W. G. (1981) Growth and export expansion in developing countries: some empirical evidence. Journal of Development Economics 9/2: UNCTAD (1999) World investment report United Nations, New York and Geneva. UNCTAD (2002) World investment report United Nations, New York and Geneva. UNCTAD (2007) World investment report United Nations, New York and Geneva. UNCTAD (2008) Van den Berg, H. and J.R. Schmidt (1994) Foreign trade and economic growth: time series evidence from Latin America. Journal of International Trade and Economic Development 3, Vu, T.B. and I. Noy (2008) Sectoral analysis of foreign direct investment and growth in the developed countries. Journal of International Financial Merkets, Institutions & Money 19(2), Walther, T. (2002) Dünya ekonomisi. Çev: Ü. Çağlar, Alfa Yayınları 1175, İstanbul. Willamson, R. (1978) The role of exports and foreign capital in Latin American economic growth. Southern Economic Journal 45/2, World Trade Organization (2008) International trade statistics WTO Publications. Yang, B. (2008) FDI and growth: a varying relationship across regions and over time. Applied Economics Letters 15, Yang, J. (2002) Direct and financial foreign investment: how do they differ in the benefits to the developing countries. The George Washington University Global Management Research Working Paper, No: Yao, S. and K. Wei (2007) Economic growth in the presence of FDI: The perspective of newly industrialising economies. Journal of Comparative Economics 35, Yentürk, N. (2005) Körlerin yürüyüşü Türkiye ekonomisi ve 1990 sonrası krizler. 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Young, A. A. (1991) Learning by doing and the dynamic effects of international trade. Quarterly Journal of Economics 106/2, Yükseler, Z. ve E. Türkan (2008) Türkiye nin üretim ve dış ticaret yapısında dönüşüm küresel yönelimler ve yansımalar, TCMB-TÜSİAD-EAF Küresel Ekonomiye Entegrasyon Sürecinde Büyüme Dizisi No:1. 260